eseje

Dialogi pochodzą z czasów, kiedy cybernetyka zdawała się otwierać przed ludźmi nieograniczone wprost możliwości. Ten optymizm, choć przez autora miarkowany, bije z pierwszych rozdziałów książki. W dalszych partiach Dialogów autor wchodzi często w polemikę z samym sobą i pokazuje swą myśl w nieustannym ruchu. Najciekawsze, i to do dziś, są tu pewnie perspektywy zastosowania nowej nauki do analizy społeczeństwa i jego instytucji. Bo przecież Lema interesuje głównie taka myśl, która pomogłaby nam uczynić świat zdatnym do zamieszkania.

Ogromny esej o fantastyce i futurologii jest po pierwsze: oryginalną i nowatorską próbą stworzenia teorii gatunku, po drugie: błyskotliwą autointerpretacją dzieł Lema, po trzecie: przeglądem światowego dorobku science fiction w poszukiwaniu autorów i tekstów, które byłyby zdolne stanąć w szranki z naukową futurologią i udowodnić przydatność literatury w modelo­waniu przyszłości człowieka. To kolejna Lema „ogólna teoria wszystkiego" — wszystkiego, co dotyczy fantastyki i jej roli w ludzkim poznaniu.

Filozofię przypadku rozpoczyna Lem od refleksji nad teorią literatury, sierdzi się na uczonych profesorów, aby stworzyć w końcu taką koncepcję dzieła, która okaże się zapowiedzią nowych kierunków w literaturoznawstwie. Ale — jak to bywa w jego esejach — wywód rozrasta mu się w „ogólną teorię wszystkiego" i staje się w końcu apologią przypadku jako uniwersalnego czynnika, który pozwala rozumieć mechanizmy wszelkiego typu ewolucji, decyduje o tym, jacy jesteśmy, jaki jest kosmos, jaki świat istot żywych, i wreszcie — jaka kultura, w której wzrastamy.

Krótkie zwarcia to wybór tekstów publicystycznych Stanisława Lema, pisanych w ciągu ostatniej dekady, w których autor wymierza sprawiedliwość zjawiskom współczesnej nauki, technologii, polityki, kultury i obyczajów. To panorama sukcesów i aberracji ludzkiego umysłu i ludzkiej historii przełomu tysiącleci.

Szkice zawarte w tym tomie to przede wszystkim osobista rozprawa Lema z literaturą — widzianą raz od strony bezlitośnie nicowanych teorii interpretacji, raz znów od strony czytelniczej praktyki. Lem prezentuje się tutaj jako czytelnik znakomity: świadomy wszystkich tajników literackiego warsztatu, ale przy tym zaangażowany w dzieło osobiście, nie kryjący indywidualnych gustów, opisujący z pasją intrygującą przygodę rozłamywania tajemnic tekstów i ich twórców.

Moloch zawiera zebrane pod jedną okładką eseje z Tajemnicy chińskiego pokoju i Bomby megabitowej. Odpowiadają one z krytycznym dystansem na pytanie, co w dzisiejszych czasach stało się z proroctwami Summy technologiae, jak pomysły ogłoszone przez Lema w latach sześćdziesiątych weszły w krwiobieg kultury przełomu tysiącleci i co zrobili ludzie z ideami sztucznej inteligencji, sieci informatycznej, naśladowania biologii przez technologię, inżynierii genetycznej czy fantomatyki.

Sex Wars to nowa, znacznie poszerzona i zmieniona wersja wcześniejszej książki o tym samym tytule, zawierająca głównie drukowane w miesięczniku „Odra" Rozważania sylwiczne. W ciągu dziesięciu z górą lat Lem towarzyszy w niej wydarzeniom w światowej nauce i polityce, komentuje nowe osiągnięcia technologii, dzieła literackie, koncepcje antropologiczne, a także przymierza je do długiego trwania — własnego życia, dziejów ludzkiej cywilizacji, ziemskiej biosfery i wreszcie całego kosmosu.

Summa technologiae to esej-matka większości napisanych później przez Lema książek eseistycznych. Powstała w czasach, kiedy przeważająca część poruszanych tam kwestii — dzisiaj oczywistych — należała do sfery fantazji. Ambicje tej książki nadal budzą podziw, szczególnie gdy dostrzeżemy, że jest ona próbą ustanowienia świeckiego gmachu poznania, rywalizującego swym uniwersalizmem z Sumą teologiczną św. Tomasza z Akwinu, a ze światową futurologią — umiejętnością przewidywania przyszłych dróg nauki i techniki. Współczesne pokolenie, pasjonujące się rozwojem biotechnologii i informatyki, w Summie Lema znajdzie projekt i proroctwo dzisiejszych sukcesów tych dziedzin.