Stanisław Lem jest rozmówcą tyleż wdzięcznym, co kłopotli­wym. Jego nieokiełznany temperament gawędziarza i polemisty, a przede wszystkim nieprawdopodobnie rozległy horyzont wiedzy, penetrującej najbardziej wysunięte przyczółki współczesnej na­uki, a częstokroć nawet przekraczającej jej aktualne rozpoznania, nie pozwoliły na narzucenie mu w miarę jednolitej, uporządkowa­nej linii myślowej i utrzymanie go w ryzach konwencjonalnego dyskursu. Autor Summy Techologiae nieustannie łamał wszelkie a priori uzgodnione osie tematyczne i problemowe, prowadząc często - równolegle do porządku rozmowy narzucanego przez ko­lejne pytania - jakby dialog z samym sobą, a zarazem z najnow­szymi teoriami i koncepcjami, które zrodziła przyrodoznawcza i antropologiczna refleksja naszej doby. Aby podjąć prawdziwie partnerską i kompetentną dyskusję naukową z Lemem, niezbęd­ny byłby poziom wiedzy, jaką dysponują wyłącznie połączone ze­społy ekspertów kilkunastu dyscyplin nauk ścisłych. Taką wiedzę zaś posiada tylko jedna osoba w kraju - właśnie bohater tej książki. Dlatego zapewne tak często sam sobie stawiał - niejako ponad moją głową - pytania, mnożył wątpliwości i poszukiwał satysfakcjonujących go rozstrzygnięć.

    Układ tej książki jest efektem przekomponowania i uporząd­kowania magmowatej materii prowadzonych przez nas rozmów ­pełnych dygresji, skojarzeń i swobodnych dywagacji. Lecz żaden porządkujący zabieg nie zatrze specyfiki efektownego i żywego stylu Lemowej gawędy - tryskającej fajerwerkami anegdot, żar­tów oraz paradoksów, ale przecież podejmującej konfrontację z najtrudniejszymi pytaniami naszej doby; pełnej swady, brawury i przeskoków myślowych, ale zawsze pozostającej w obrębie pro­cedur naukowego myślenia o świecie.

    Tako rzecze... Lem jest pasjonującą i barwną opowieścią o ży­ciowych losach i artystycznej drodze Stanisława Lema, o jego miejscu w polskiej i światowej literaturze; przynosi rozważania na temat współczesnej sytuacji nauki i kultury oraz miejsca człowie­ka w tworzonej przez niego cywilizacji; roztrząsa podstawowe kwestie polityczne i społeczne, jakie stawia przed nami obecny ­wrzący jak lawa - świat; pragnie zgłębić tajemnice kosmosu i prawa, jakie nim rządzą; rozważa możliwości i ograniczenia po­znawcze istoty ludzkiej; formułuje filozoficzną diagnozę aktualne­go dorobku myślowego i kulturowego ludzkości.

    W jakim stopniu problemy podjęte na tych kartach przez wciąż zdumiewającego nas rozległością swojej erudycji i intelektu­alną żywotnością pisarza-filozofa pozwalają nam dotrzeć do źródeł wiedzy na temat kosmosu, ludzkiej cywilizacji oraz duszy miesz­kańca ziemskiego globu w początkach nowej ery, przyjdzie rozsą­dzić samemu czytelnikowi. Warto jednak - czytając tę książkę ­pamiętać, że jest ona nie tylko próbą bilansu myślowej drogi pisa­rza, ale również uzupełnieniem i autokomentarzem do jego rozwa­żań, które już od prawie pół wieku - na przemian w groteskowej, realistycznej, fantastycznej, eseistycznej oraz filozoficzno-teore­tycznej tonacji - podejmuje w swoich kolejnych utworach. Tom Tako rzecze... Lem, który właśnie oddajemy Państwu do rąk, jest więc tylko tym, czym być może - zapisem rozmów, przeprowadzo­nych w nadziei, że pomogą nam zrozumieć sens tej niezwykłej przygody, jaką jest egzystencja każdego z nas, ludzi, i innych mieszkańców ziemskiego globu, a także dzieje całego wszechświa­ta, który wynurzył się z nicości. Stanisław Lem odpowiada tutaj tylko na te pytania, na które odpowiedzieć mógł, chciał i zdążył, gdyż inaczej - jak powiedział z rezygnacją w trakcie jednego ze spotkań, zanurzony w półmroku i obłokach tytoniowego dymu, po­między włączonym magnetofonem, regałami ciężkimi od książek i zmęczonym rozmówcą - „musielibyśmy tak rozmawiać do koń­ca świata". Wiele jest bowiem jeszcze pytań i odpowiedzi, z który­mi byłby w stanie i chciał się zmierzyć, ale czas Mędrca - w prze­ciwieństwie do czasu wszechświata - nie jest nieskończony.

Stanisław Bereś

Kraków, 9 kwietnia 2002