Akademia Techniczno-Humanistyczna
w Bielsku-Białej
Wydział Humanistyczno-Społeczny

 

Kierunek studiów: filologia polska
Specjalność: nauczycielska

 

Agnieszka Kubies

Różne oblicza spotkania z Obcym w twórczości Stanisława Lema

 

 

 

 

Nr albumu studenta:

Praca magisterska
napisana pod kierunkiem

 

Podpis promotora

 

Bielsko-Biała 2013
SPIS TREŚCI
WSTĘP………………………………………………………………………………4
1. Cel pracy ……………………………………………………………….………..4
2. Przedmiot badań i metoda badawcza…………………………………………....4
3. Zakres materiału………………………………………………………………....5
4. Uzasadnienie wyboru tematu pracy……………………………………………..5

ROZDZIAŁ I
STANISŁAW LEM – SYLWETA PISARZA……………………………………..6
1. Życie Stanisława Lema ...……………………………………………………….6
2. Miejsce Stanisława Lema na mapie literackiej………………………………….8
3. Tematyka twórczości…………………………………………………………..10
4. Twórczość i styl Stanisława Lema……………………………………………..13
5. Science fiction………………………………………………………………….15
6. Rozwój polskiej science fiction………………………………………………...17
7. Lemologia………………………………………………………………………20

ROZDZIAŁ II
PROBLEM ANTROPOCENTRYZMU...………………………………………...22
1. Dialog z Innym jako podstawa tożsamości ludzkiej…………………………...22
2. Powieści Lema zakorzenione w antropocentryzmie…………………..……….23
3. Model antyantropocentrystyczny w dziełach Stanisława Lema……………….29

ROZDZIAŁ III
PROBLEM POZNANIA….…………………………………………………….....34
1. Częściowy sukces w powieści Eden……………………………………………35
2. Niezgłębiona tajemnica Solaris………………………………………………...40
3. Katastroficzna wizja Fiaska……………............................................................45

ROZDZIAŁ IV
PROBLEMY ETYCZNE I MORALNE BOHATERÓW………………………..45
1. Wyjątek potwierdzający regułę – potępienie „człowieka” z Marsa……………51
2. Problem wiary i religii………………………………………………………….54
3. Interwencja i użycie siły na obcej planecie…………………………………….58
4. Problemy etyczne w Solaris……………………………………………………64

PODSUMOWANIE I WNIOSKI…………………………………………………69

STRESZCZENIE…………………………………………………………………...79

BIBLIOGRAFIA………….………………………………………………………. 80

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

WSTĘP

Nie ma drugiego tak popularnego tematu wśród powieści fantastyczno naukowych, jak Obcy i próby kontaktu z nimi. U Stanisława Lema stanowi on ważny punkt, wokół którego konstruuje się duża część jego twórczości. Autor niejednokrotnie powracając do tematu, ukazywał jakie możliwości kreacyjne i eksperymentalne daje jego realizacja fantastom. Dzięki swojej niecodziennej wyobraźni udało mu się stworzyć w książkach Obcych, którzy do dzisiaj fascynują i inspirują, a przez uniwersalne przesłanie w nich zawarte, dzieła te są nadal aktualne i na czasie. Twórca prawdopodobnie najniezwyklejszego „kosmity”, jaki zrodził się w umyśle człowieka – Stanisław Lem, korzystając z sytuacji Kontaktu, bez litości odsłania przed ludźmi ich prawdziwą naturę oraz ograniczenia z niej wynikające.

Cel pracy

W pracy skupię się na omówieniu zagadnienia, jakim jest motyw spotkania z Obcym w twórczości Stanisława Lema. Chciałabym ukazać jakim szerokim jest tematem i na jak wiele sposobów można o nim mówić. Kontakt, rozumiany jako spotkanie co najmniej dwóch rozumnych cywilizacji, można omawiać na wiele sposobów. Patrząc na to zagadnienie z różnych stron, za każdym razem należy zmierzyć się z innymi problemami i odpowiedzieć na całkiem nowe pytania dotyczące istoty człowieczeństwa. Celem pracy jest pokazanie możliwych dróg interpretacji tematu oraz pojawiających się wraz z nimi dylematów, z jakimi muszą się zmierzyć bohaterzy Lemowskich powieści.

Przedmiot badań i metoda badawcza

Przedmiotem moich badań są wybrane powieści oraz opowiadania Stanisława Lema traktujące o spotkaniu z Obcym. Za metodę badawczą posłużyła mi analiza porównawcza tych utworów, mająca na celu przybliżenie różnych poruszanych przez autora obszarów związanych z Kontaktem. W pracy zajmuję się analizą utworów beletrystycznych zarówno wczesnych jak i późniejszych, wliczając ostatnią napisaną przez autora powieść – Fiako. Poza obszarem badań pozostają liczne jego eseje oraz książki dyskursywne. Interesuje mnie tylko realizacja tematu spotkania z Obcością w praktyce, w formie literackiego eksperymentu.

Zakres materiału

Moja praca nie obejmuje wszystkich dzieł Stanisława Lema traktujących o Kontakcie. Jeszcze nikomu się nie udało napisanie takiej monografii, dlatego nawet nie będę próbować. Ale też nie jest moim celem skatalogowanie i omówienie wszystkich książek poruszających spotkanie z Obcym, jakich dopuścił się Lem. Wybierając literaturę do pracy, uwzględniłam dzieła fabularne, które ukazały się między 1946 a 1987 rokiem. Starałam się sięgnąć tak do pierwszych jego utworów: Człowiek z Marsa, Astronauci, jak również do dojrzałych pozycji typu Solaris oraz kończących karierę Lema jako autora książek fabularnych (Fiasko). Dzięki temu można zauważyć jak zmieniało się jego podejście do tematu Kontaktu oraz możliwości ludzkiego rozumu. W pracy znalazło się też miejsce dla kilku opowiadań z Dzienników gwiazdowych, które dobrze uzupełniają obraz Kosmosu pełnego życia i czekającego na odkrycie.

Uzasadnienie wyboru tematu pracy

Wybierając temat pracy magisterskie kierowałam się swoim zafascynowaniem twórczością Stanisława Lema. Zainteresowała mnie trafność argumentów, z jaką autor potrafi poddawać analizie niektóre niezmienne i wydawałoby się pewne aspekty życia i natury człowieka, udowadniająca jak błędne mniemanie o sobie jako gatunku posiadamy. Kolejnym czynnikiem, który wpłynął na wybór takiego tematu pracy, był fakt odruchowego kojarzenia przez większość ludzi literatury science fiction z terminami takimi jak: literatura niższa, banalna, infantylna, dla dzieci, pozbawiona wartości. Lem skutecznie udowadnia, że w getcie fantastyki można, a nawet powinno się, wykorzystując możliwości jakie ona daje, tworzyć dzieła wielkie.

 

 

ROZDZIAŁ I
STANISŁAW LEM – SYLWETKA PISARZA
Życie Stanisława Lema1

Stanisław Lem przyszedł na świat 12 września 1921 roku w rodzinnej kamienicy we Lwowie. Był jedynym dzieckiem Samuela Lema i Sabiny Woller. Matka Stanisława pochodziła z ubogiej rodziny i zajmowała się domem. Ojciec, który był lekarzem laryngologiem, odegrał dużo większą rolę w kształtowaniu syna niż jego żona. Dzieciństwo i młodość, które wspomina jako spokojne, Lem spędził we Lwowie. Tam skończył gimnazjum i zdał maturę w 1939 roku. Rok później, po wybuchy II wojny światowej rozpoczął studia na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Lwowskiego.
Młody Stanisław był osobą nadprzeciętnie inteligentną, pomysłową, kreatywną ale jednocześnie wielkim indywidualistą i samotnikiem. Po latach wspominał, że w okresie szkolnym nie było nikogo, kogo mógłby nazwać bliskim przyjacielem lub chociaż przyjacielem. Wolny czas spędzał majsterkując w samotności, konstruując wynalazki, pisząc wiersze i czytając książki Grabińskiego, Umińskiego, Verne'a oraz Wellsa. 
W 1941 roku, kiedy rozpoczęła się okupacja niemiecka, Lem zmuszony został do przerwania studiów i rozpoczęcia pracy, najpierw jako pomocnik mechanika, później jako spawacz. Trzy lata później, po ponownym wkroczeniu do Lwowa Armii Czerwonej powrócił na studia. Edukację ukończył na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, gdzie przeprowadził się wraz z rodziną w ramach akcji repatriacyjnej. Aby uchronić się przed wcieleniem do wojska, nie przystąpił do ostatnich egzaminów i w konsekwencji nigdy nie otrzymał dyplomu lekarskiego. Jednak wiedza zdobyta na studiach zaowocowała później w jego twórczości.
Powodem dla którego Stanisław Lem zajął się pisarstwem była zła sytuacja finansowa rodziny. Jako pisarz-fantasta debiutował w 1946 roku nowelą Człowiek z Marsa drukowaną w częściach na łamach czasopisma „Nowy Świat Przygód”. Pisywał też w: „Kuźnicy”, „Tygodniku Powszednim”, „Żołnierzu Polskim”, „Odrze” i „Co Tydzień Powieść”. W tym okresie poznał Lem doktora filozofii Mieczysława Choynowskiego, który wywarł na młodego pisarza ogromny wpływ. Było on pierwszym (i prawdopodobnie jedynym) recenzentem napisanej przez Lema książki naukowo-filozoficznej Teoria funkcji mózgu. Doktor zrugał chłopaka za zajmowanie się bredniami, jednak przygarnął go pod swoją opiekę i zajął jego dalszą domową edukacją.
W 1951 drukiem ukazują się Astronauci – debiut książkowy Lema. Autor zostaje przyjęty do Związku Literatów Polskich. Zachęcony sukcesem książki tworzy kolejne utwory o tematyce science fiction: Sezam (1954) i Obłok Magellana (1955). W 1955 ukazuje się napisany przez Lema siedem lat wcześniej Szpital Przemienienia. Pierwsza współczesna powieść pisarza opisuje zdarzenia związane z likwidacją przez Niemców szpitala psychiatrycznego.
W życiu prywatnym Lema również dochodzi do wielkich wydarzeń – w 1953 roku bierze ślub ze studentką medycyny Barbarą Leśniak, z którą ma syna - Tomasza. Rok później umiera ojciec pisarza.
Po odwilży październikowej kariera pisarska Stanisława Lema nabiera tempa. Otrząsając się z naleciałości socrealistycznych, Lem ukazuje światu swój prawdziwy potencjał. Rozwija formy pisarstwa beletrystycznego i dyskursywnego. Wydaje: zbiór esejów naukowych Dialogi (1957), groteskowo-satyryczne Dzienniki gwiazdowe (1957), powieści Eden i Śledztwo (1959). W 1961 roku ukazuje się najbardziej znana powieść Lema – Solaris oraz Powrót z gwiazd i Pamiętnik znaleziony w wannie.
Równolegle z dziełami fabularyzowanymi rozwija się twórczość niebeletrystyczna Lema, z których największe to: Summa Technologiae (1964), Filozofia przypadku (1968) oraz dwutomowa Fantastyka i futurologia (1970). Autor poszukuje nowych form wyrazu, czego efektem są wymienione dzieła dyskursywne oraz wyjątkowe pozycje w dorobku Lema: Doskonała próżnia (1971) i Wielkość urojona (1973) stanowiące recenzje i wstępy do nieistniejących książek.
Po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, Lem opuszcza kraj i mieszka najpierw w Berlinie Zachodnim, później w Wiedniu. Powraca w 1988 roku. Rok wcześniej ukazuje się pesymistyczna powieść Fiasko oraz okrojona przez cenzurę wersja Rozmów ze Stanisławem Lemem Stanisława Beresia. Od tej pory Lem praktycznie zaprzestaje pisarstwa beletrystycznego na rzecz esejów i felietonów. Systematycznie pisuje dla „Tygodnika Powszechnego”, „Odry”, „Przeglądu” i „PC Magazin”.
Pierwsze problemy ze zdrowiem pojawiają się u Stanisława Lema miał już w latach 70. W trakcie pobytu na emigracji zostaje poddany kilku skomplikowanym operacjom. Pod koniec życia choruje na cukrzycę, mdleje, i zostaje kilkakrotnie hospitalizowany. Umiera 27 marca 2006 roku mając 84 lata.

Miejsce Stanisława Lema na mapie literackiej

Stanisław Lem jawi się w dzisiejszej kulturze na różne sposoby – jako teoretyk literatury, futurolog, filozof, cybernetyk, eseista. Przede wszystkim jednak jako sztandarowy przedstawiciel polskiej literatury fantastyczno naukowej.2 Jego książki zostały przetłumaczone na przeszło 40 języków, a nakłady wydawnicze sięgają 30 milionów egzemplarzy. Niewątpliwie można go zaliczyć do grona najwybitniejszych współczesnych pisarzy polskich. Jego nazwisko za granicą zostaje przywoływane obok takich pisarzy jak: Sienkiewicz, Mickiewicz, Gombrowicz czy Miłosz.3
Określenie miejsca Stanisława Lema w literaturze sprawia pewne trudności. Standardowe sklasyfikowanie go jako pisarza tworzącego w gatunku fantastyki naukowej jest niesprawiedliwe i dla science fiction i dla samego autora. Pisząc: „Lem – klasyk fantastyki naukowej” bierzemy pod uwagę tylko utwory fabularne napisane między rokiem 1946 (Człowiek z Marsa) a 1987 (Fiasko). Późniejsza jego twórczość beletrystyczna ograniczyła się do kilku tylko opowiadań, na rzecz ogromnej ilości esejów, artykułów i felietonów drukowanych w kraju i zagranicą. Wziąć pod uwagę należy także książki dyskursywne z gatunku naukowej i filozoficznej eseistyki takie jak: Tajemnica Chińskiego Pokoju, Bomba megabitowa, Okamgnienie, Fantastyka i futurologia, Filozofia przypadku, Lube czasy, Sex Wars, Summa Technologiae i inne.

Problemy, jakie rodzi to pisarstwo, rozpoczynają się już przy próbie ustalenia jednorodnej jego definicji. Krytyk aż tak zachłanny dość szybko sprowadzony by został na manowce, gdyż nie sposób powiedzieć, że cały dorobek Lema to proza fantastycznonaukowa. W poszukiwaniu definicji tego pisarstwa, niezależnie, czy uznamy to za problem istotny, czy pozorny, niewątpliwie ułatwieniem byłoby zrezygnowanie ze stosowania wobec utworów Lema miar tradycyjnych i przyjęcie, że Lem-filozof i Lem-beletrysta to nie są zbiory rozłączne, dające się traktować jako układy jeden drugiego nie tłumaczące, ale odwrotnie – stanowią one system spójny, wzajemnie się uzupełniający. Związki i zależności pomiędzy pisarstwem filozoficzno-eseistycznym a utworami beletrystycznymi (…) decydują w sposób zasadniczy o jego twórczości.4

Próbując ustalić miejsce Lema w literaturze, ze współczesnego punktu widzenia można, za Jerzym Jarzębskim,5 uznać beletrystykę autora za długotrwały epizod, dodatek do dzieł dyskursywnych o charakterze eseistyki naukowej i filozoficznej. Żadne jednak popadanie w skrajności nie przedstawi pełnego wizerunku Stanisława Lema. Najrozsądniejszym wyjściem jest, za Ewą Balcerzak, przyjąć, że u tego pisarza świat myśli stanowi autokomentarz do prozy, a świat wyobraźni wpływa na filozofię.6 Zależność ta jest szczególnie ważna przy analizie utworów takich jak Głos Pana czy Doskonała próżnia.
Sam Lem zdawał sobie sprawę ze swojego niedopasowania w nurcie klasycznie pojmowanej literatury. W rozmowie ze Stanisławem Beresiem mówi:

Zdaję sobie sprawę, że moja obecna robota coraz bardziej jest sprzeczna z klasycznymi kanonami pracy literackiej. Jestem obcym ciałem na terenie literatury, a nawet gdyby się ktoś uparł, to mógłby powiedzieć, że pasożytem, gdyż wykorzystuję rozmaite typy licentia poetica dla celów, które są sprzeczne z jej ogólną orientacją.(…) Zdaję sobie sprawę, że znajduję się w dziwacznym miejscu, gdzie graniczą ze sobą: literatura, nauka, filozofia, hipotezotwórstwo, nieodpowiedzialne bredzenie i profetyczność, która jest dziś w najwyższym stopniu niemodna.7

Ta egzystencja na pograniczu literatury stała się dla Lema źródłem wielu frustracji. Do końca życia towarzyszyło mu uczucie niedocenienia i niezrozumienia – głównie ze strony polskich krytyków, ale także naukowców, którzy nie traktowali poważnie jego teorii. Trudności z klasyfikacją przyczyniły się kilkakrotnie do pomijania osoby i twórczości Stanisława Lema w różnych ujęciach i antologiach literatury. Łatwo zrozumieć jego rozgoryczenie, szczególnie jeśli wytłumaczeniem takiej sytuacji jest fakt, że badacz po prostu „nie ma go gdzie podczepić.”8
Drugim skutkiem odejścia przez autora od typowej literatury jest niechęć ze strony krytyków. Duże znaczenie mają tutaj także zagadnienia i problematyka twórczości Lema. Niejednokrotnie, aby móc zweryfikować hipotezy postawione w jego książkach, potrzebna jest bardzo duża wiedza teoretyczna z kilku dziedzin nauki. Przez to, książki Stanisława Lema są ciężkie w odbiorze i nie znajdują wielu kompetentnych odbiorców. Trudno oczekiwać od czytelnika obeznania w takich różnorodnych dyscyplin jak: biologia, medycyna, chemia organiczna, biochemia, fizyka, kosmologia, astrofizyka, astronomia, cybernetyka, logika, filozofia czy teoria literatury – a można by wymieniać dalej. Ogromny rozstrzał zainteresowań Lema pozwalał mu na zabieranie głosu w najróżniejszych tematach i tworzenie skomplikowanych hipotez.
Podejmując się próby określenia miejsca Lema w literaturze, trzeba pokusić się o pewne uporządkowanie. Antoni Smuszkiewicz proponuje wyodrębnienie głównych nurtów, jakie pojawiają się w pisarstwie Lema:9
1. Utwory niefantastyczne – obejmujące głównie wczesne dzieła (Szpital przemienienia),
2. Nurt fantastyki naukowej – najbardziej znany, obejmuje liczne powieści (Solaris, Fiasko, Eden) i cykl opowiadań o pilocie Pirxie,
3. Groteski fantastycznonaukowe rozwijające się w dwóch kierunkach:
Powiastki filozoficzne w stylu oświeceniowym, których bohaterem jest Ijon Tichy (Dzienniki gwiazdowe, Ze wspomnień Ijona Tichego, Pokój na Ziemi oraz Wizja lokalna),
Groteski (Bajki robotów, Cyberiada).
4. Dzieła z pogranicza literatury pięknej i eseistyki filozoficznej – (Doskonała próżnia, Wielkość urojona, Biblioteka XXI wieku).
5. Literatura dyskursywna – eseje filozoficzne i naukowe (Dialogi, Summa Technologiae, Filozofia przypadku, Fantastyka i futurologia)

Tematyka twórczości

Omawiając tematykę poruszaną przez Stanisława Lema, biorąc pod uwagę dzieła beletrystyczne jak również dyskursywne, można, za Jerzym Jarzębskim zaproponować takie zestawienie głównych zagadnień, jakimi zajmował się Lem:10
1. Technologia, będąca najpierw przedłużeniem natury, a później jej zastąpieniem,
2. Losowość i przypadkowość,
3. Antropologia (problemy społeczne, polityczne, etyka),
4. Opozycja naturalne/sztuczne,
5. Literatura – refleksja nad jej walorami estetycznymi oraz językiem.
Autor sięgał do klasycznych tematów fantastyki naukowej aby je odświeżyć i spojrzeć na nie z innej strony. W różnych formach i konwencjach literackich pojawiają się u niego tematy: podróży kosmicznej, spotkania z obcymi, sztucznej inteligencji, utopii i antyutopii.
Ciekawe podejście do twórczości fabularnej Lema zaproponowała Bogusława Latawiec w recenzji Szpitalu Przemienienia11. Badaczka, pisząc recenzję, odwołała się do 27 późniejszych książek autora i na podstawie przeprowadzonej analizy wyróżniła wątki i zagadnienia powtarzające się w większości jego dzieł. Zwróciła uwagę między innymi na: umiejscowienie akcji powieści w przestrzeni zamkniętej (szpital, obca planeta, rakieta, stacja), pojawianie się wśród bohaterów ekspertów (lekarzy, znawców tematu, uczonych, badaczy), ukazanie jakichś innych, niepokojących istot (chorzy psychicznie, mieszkańcy innych planet), wplatanie w dzieło różnych hipotez naukowych i filozoficznych oraz skłonność autora do poruszania tematu absurdalności ludzkiej fizyczności.
Z kolei Andrzej Stoff podzielił utwory science fiction Stanisława Lema na cztery kategorie:12
1. „Historie przyszłości” – Astronauci, Obłok Maggellana,
2. „Opowieści o krainach wszechmożliwości” – Eden, Powrót z gwiazd, Niezwyciężony,
3. Dzieła zwracające uwagę na statystyczny charakter zjawisk – Śledztwo, Pamiętnik znaleziony w wannie, Katar,
4. Fabularyzowane eseje – Solaris, Głos Pana.
Ujęcie to nie uwzględnia chronologii wydania konkretnych książek. Stoff wysuwa tezę, że twórczość Lema ma charakter antologiczny. Zauważa, że pewne podstawowe wątki, kontynuowane później, pojawiają się już w pierwszych powieściach autora oraz, że zróżnicowanie stylistyki nie rozwija się u niego etapowo, lecz równolegle. W efekcie spotykamy u Lema te same wątki, w różnych ujęciach oraz w różnych okresach twórczości. Przykładem może być Szpital Przemienienia oraz Człowiek z Marsa, w których zawarte są później poruszane przez autora tematy.
Ujęcie problemowe czy tematyczne zdecydowanie powiększa możliwości interpretacyjne w pracy z twórczością Lema – tutaj należy się zgodzić ze Stoffem. W wypadku tego pisarza, przyjęcie porządku diachronicznego może się okazać mało efektywne. Jednak dyskusyjne jest założenie badacza, że Lema można zaliczyć do pisarzy, którzy właściwie nie rozwijają się. Trudno zaprzeczyć, że do niektórych pomysłów i tematów pisarz wracał często, ale za każdym razem ujęcie problemu przedstawiał z innej perspektywy lub dawał dziełu zupełnie nowy oddźwięk. Tak było między innymi w przypadku motywu kontaktu z Obcymi. Pomiędzy poszczególnymi utworami o tej tematyce, z różnych okresów twórczości autora, można znaleźć wyraźne opozycje. W ten sposób Fiasko jawi się jako polemika z wcześniejszym Obłokiem Magellana, Głos Pana odnosi się do Astronautów itd.
Jednym ze stale powracających tematów w utworach Lema jest motyw kontaktu. Nie jest to żadna nowość dla fantastyki naukowej – każdy pisarz uprawiający ten gatunek poruszał omawiany temat niejednokrotnie. Powszechność tego motywu tłumaczy potencjał, jaki jego eksploatowanie otwiera przed autorem. Pomijając oczywiste obcowanie z Obcością – co samo w sobie może być niezwykle interesujące (przykładem może być ocean Solaris) – prawdziwe pole do popisu daje możliwość modelowania zupełnie innych niż ludzkie kultur, społeczności oraz historii.
Spotkanie z obcym jest też pretekstem do rozważań skierowanych na człowieka – opis jego możliwości poznawczych, interpretacji nowych znaczeń i zjawisk, analizę zachowania w nowej, niezrozumiałej sytuacji oraz postawienia pytań o naturę człowieka – dlaczego ludzie tak pragną kontaktu, czego po nim oczekują, co mogą zyskać dzięki wymianie doświadczeń z innymi mieszkańcami wszechświata i wreszcie – co sami mogą zaoferować. Sytuacja kontaktu może również zachęcać do rozważań o charakterze etycznym. Widoczne jest to np. kiedy bohater chce podjąć interwencję na obcej planecie, wmieszać się w sprawy jej mieszkańców, ponieważ uważa, że dzieje się tam niesprawiedliwość. Problem otwiera kolejne wrota pytań – czy podjęcie interwencji jest słuszne, czy można oceniać działania obcej cywilizacji według ludzkich praw moralnych lub etycznych, czy w ogóle jest możliwe poznanie obcości i zrozumienie jej na tyle, aby móc oceniać ją w jakikolwiek sposób?
Motyw ten, jako przewodni w mojej pracy, zostanie dokładnie omówiony w dalszych rozdziałach.

 

 

Twórczość i styl Stanisława Lema

Nie jest przesadnym stwierdzenie, że Stanisław Lem wywarł ogromny wpływ na obecny kształt literatury fantastycznonaukowej. Bardzo wcześnie odszedł od uproszczonego ujmowania problematyki, malowania optymistycznych wizji przyszłości i gloryfikacji ustroju komunistycznego. Wiara w nieograniczone możliwości podboju kosmosu, umożliwione przez bujny rozwój techniki, zamieniają się u niego w sceptyczne spojrzenie na tematykę miejsca człowieka we wszechświecie oraz cel penetracji kosmosu.
Wraz z coraz chłodniejszym stanowiskiem pisarza w tych kwestiach, krystalizuje się również nowy sposób mówienia o nich – eseje. Począwszy od Dialogów (1957), będących pierwszą książką napisaną w postaci monografii popularnej, można obserwować dwutorowy rozwój twórczości Lema obejmujący dzieła beletrystyczne i eseistyczne. Coraz częściej też swoje przemyślenia z zakresu cybernetyki i jej konsekwencji społecznych autor zawierał będzie w postaci krótkich form narracyjnych.
Zupełnie innym rodzajem twórczości, który wyszedł spod pióra Stanisława Lema, są utwory groteskowe. Był on pierwszym fantastą, który odważył się na uprawianie tej urozmaiconej absurdalnym humorem odmiany science fiction. Również zasługą Lema jest nadanie grotesce fantastycznonaukowej charakteru odmiany gatunkowej oraz jej upowszechnienie. O ile w fantastyce pisanej „na serio” autor był ograniczany przez konwencje gatunkowe oraz konieczność uprawdopodobnienia opisanych zdarzeń, o tyle w humorystycznych groteskach jedyną przeszkodą była wyobraźnia, której – jak wiadomo – Lemowi nigdy nie brakowało. Dlatego też czytelnika Dzienników gwiazdowych czeka wiele arcyciekawych historii, oryginalnych i zaskakujących pomysłów oraz wywołujących śmiech, a mimo to wyjątkowo adekwatnych neologizmów.
Pisząc powieść fantastyczną, Lem zazwyczaj unikał otwartego przedstawiania wizerunku obcych form życia. Tendencja ta nasiliła się wraz z wiekiem i rozwojem autora. Kiedy jednak już decydował się na poruszenie tego problemu, dawkował informacje ostrożnie, według zasady, że lepiej powiedzieć za mało niż za dużo. Inaczej było na gruncie utworów groteskowych. Tutaj pozwalał sobie Lem na kreację wielu różnorodnych wizerunków Obcych zamieszkujących galaktykę. Wszechświat w jego groteskach zdaje się kipieć życiem. Wszystkie planety, odwiedzone przez Ijona Tichego zamieszkane są przez inny gatunek gwiezdnych stworzeń, z których każdy następny jest bardziej niesamowity i zaskakujący.
Właśnie przy okazji powstawania grotesek filozoficznych Stanisław Lem ukazał swój kunszt w tworzeniu neologizmów, gier słownych i językowych, stylizacji, pastiszów, dziwacznych skrótowców oraz śmiesznych wyliczanek. Wystarczy choćby wspomnieć „rypciny” i „chędacze”, BIPROCIAPS i KUC, las zdziczałych mebli czy komodę, która na kształt drzewa wypuszczała pędy wieszaków.13 Zaskakujące zestawienia słów i nazw, które jednak odwołują się do rzeczy dobrze znanych czytelnikowi, sprawiają że sens neologizmów jest od razu rozpoznawany, a sama lektura tekstu staje się przyjemna i zabawna.

Otworzona w dowolnym miejscu książka Lema ujawnia od pierwszego rzutu oka stylistyczną wyrazistość. Widać od razu, iż autor świadom jest waloru i funkcji wybranego na ten moment tonu, wszelkie jego zmiany są również motywowane i do końca przemyślane. Ta językowa mozaikowatość, stylizacje, aluzje literackie, pastisze, parodie, splot różnych żargonów naukowych – czemu w ostatecznym rozrachunku służą?14

Udzielając odpowiedzi, że te wszystkie zabiegi mają na celu urozmaicić lekturę i zabawić czytelnika, zdajemy się odsłaniać tylko część prawdy. Oczywiście funkcja ludyczna tekstu jest ważna i z całą pewnością zaplanowana przez autora, jednak gdyby tylko o nią chodziło, Lem nigdy nie zasłużyłby na miano genialnego fantasty. Wszystkie jego utwory, nieważna jak bardzo nieprawdopodobne i absurdalne, kiedy zdjąć z nich otoczkę fantastyczności, okazują się mieć ścisły związek z Ziemią, jej mieszkańcami i ich problemami. Intertekstualność lemowskich utworów odsyła do codzienności i tekstów znanych dobrze czytelnikowi, przez co ułatwia ich interpretacje i nakierowuje na odczytanie głębsze, odnoszące się do naszej rzeczywistości. Jeżeli śmiejemy się z przeczytanego opowiadania, naprawdę śmiejemy się z samych siebie, a rozważając etyczne i moralne rozterki bohaterów – zastanawiamy się nad własnymi wyborami. Pokrętność i zniekształcenie przedstawionych zdarzeń sprawiają, że sens opowieści jest jeszcze bardziej wieloznaczny i aluzyjny oraz wywołuje różnorodne skojarzenia.
Lem, największy polski pisarz-fantasta, przemierzający w swoich dziełach najdalsze zakątki kosmosu, kreujący nowe planety i cywilizacje, najbardziej martwi się o tu i teraz mieszkańców planety Ziemia, zaprząta sobie umysł zagadnieniami Boga, dobra i zła, szczęścia oraz, jak przystało na futurologa, przyszłości ludzkości.

Science fiction

Ustalenie źródeł i początków science fiction nie jest sprawą prostą:

Nikt nie wie jak się zaczęła ta zaczarowana gra. Jedni mówią, że jest ona dzieckiem naszego kosmicznego wieku, cybernetyki i ujarzmionego atomu. Inni uważają ją za tak samo długowieczną, jak cała ludzkość, gdyż mityczna personifikacja sił przyrody – to pierwszy krok do twórczości fantastycznej.15

Słuszna wydaje się pierwsza opcja. Szczególnie że szukanie początków „zaczarowanej gry” w tekstach starożytnych Babilończyków czy Egipcjan jest – jak słusznie zauważa Antoni Smuszkiewicz – „jako żywo dorabianiem parweniuszowi szacownej i bogatej w różnorodne koligacje genealogii.”16 Traktując temat poważnie, można za pierwszy tekst fantastycznonaukowy uznać Nową Atlantydę (1627) Francisa Bacona lub Tamten świat (1657) Cyrana de Bergerac. Zupełnie inne podejście do tematu proponuje Wacław Sadkowski. Według niego początków science fiction należy szukać w piśmiennictwie o charakterze użytkowo-rozrywkowym, które rozwinęło się w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat dwudziestych. Wykształciło ono własne konwencje literackie oraz szczególny typ odbiorców.17 Trudności z ustaleniem korzeni i różnice w poglądach biorą się z nieprecyzyjności definicji science fiction jako gatunku literackiego.
Ostrożnie definiuje literaturę fantastycznonaukową Ryszard Handke, przyjmując za elementarny czynnik motyw fantastycznego środka technicznego.18 Drugim istotnym wyznacznikiem gatunku jest dla niego zachowanie pozorów naukowości, rozumianych jako respektowanie (lub zachowanie pozorów respektowania) aktualnie obowiązujących reguł prawdopodobieństwa.19 Cecha ta powtarza się w większości ujęć tematu. To właśnie odpowiednia motywacja odróżnia fantastykę naukową od innych odmian literatury fantastycznej (np. baśni).
Powstały różne definicje literatury science fiction. Niektóre oparte są na sposobie konstruowania świata przedstawionego oraz na stosunku tego świata do pozatekstowej, empirycznej rzeczywistości autora i czytelnika, inne powstają w wyniku porównania cech utworów SF do innych odmian fantastyki. Można także wyznaczyć granice fantastyki naukowej drogą eliminacji lub określić jej specyfikę przez funkcje jakie pełni – odzwierciedla nadzieje i obawy ludzkości, realizuje marzenia, przestrzega przez możliwymi zagrożeniami i inne.20

Science fiction jest klasą narracji prozatorskiej przedstawiającą sytuacje, które nie mogłyby się wydarzyć w świecie, jaki znamy, ale są hipotetycznie postulowane na podstawie jakiegoś odkrycia naukowego lub technicznego, albo pseudonaukowego lub pseudotechnicznego, pochodzenia ziemskiego lub pozaziemskiego.21

W definicji Barbary Okólskiej akcent położony został na naukę, technikę i ich pseudoformy. Drugą istotną sprawą jest wyodrębnienie SF jako gatunku prozatorskiego (co bardzo odkrywcze nie jest).
Sam Lem na temat literatury fantastycznonaukowej pisał tak:

Przy planowaniu marszruty do krainy Science Fiction najbardziej interesują nas zarówno rzeczy, jakich aktualnie nie ma, chociaż mogłyby kiedyś powstać, jak i takie, których nie ma i nie będzie zapewne nigdy, lecz które „mogły były” istnieć, przy czym to ich istnienie z prawami Natury nie sprzeczałoby się ani trochę.22

Nacisk w tej definicji został położony na fantastyczność jako cechę przedmiotów i zdarzeń oraz na probabilistyczny charakter tych rzeczy. Równie istotny jest czynnik naukowości, rozumianej jako niesprzecznej z prawami Natury. W utworze SF fikcja musi zostać umotywowana naukowo. Inaczej książka nie należy go tego gatunku literackiego.

Jeśli fikcyjne mogą być w fantastyce naukowej fakty, to nie może być fikcyjny sposób, w jaki fakty owe interpretuje w opowieści nauka. Zmieniają się bowiem naukowe teorie, ale nie zmienia się metoda poznawcza właściwa nauce i ona właśnie dyktuje określony typ hipotezotwórstwa fantastyce naukowej.23

Czym zajmuje się literatura science fiction według Stanisława Lema:
1. Tworzeniem modeli antropologicznych lub socjalnych, będących beletryzacją hipotez na temat naruszeń przyrody, człowieka lub społeczeństwa. Celem jest poznanie;
2. tworzeniem eksperymentów myślowych, które nie mają na celu żadnych skutków poznawczych, nie są modelem realnych zjawisk (np. społecznych) poddanych uzasadnionemu epistemologicznie zniekształceniu. Zakłada „sondowanie głębin wyobraźni”;
3. obrazowaniem przyszłości całości Ziemi lub jakichś jej fragmentów – futurologia;
4. „Eksperymentalno-modelową antropologią” kładącą w centrum zainteresowania jednostkę ludzką;
5. wytwarzaniem fikcyjnych hipotetycznych przyszłych nauk, tworzeniem nowych światopoglądów, ideologii, religii;
6. opisywaniem innych światów, innych cywilizacji wraz z ich rozwojem kulturowym i bioewolucyjnym.24

Rozwój polskiej science fiction

Pierwszą polską powieścią zawierającą elementy fantastyki naukowej jest wydana w 1785 roku książka Michała Dymitra Krajewskiego Wojciech Zdarzyński, życie i przypadki swoje opisujący. Książka opisuje podróż bohatera balonem na Księżyc i spotkanie tam przez niego dwóch cywilizacji. Dzieło jest bardzo odtwórcze w stosunku do Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków (tytuł, fabuła, problematyka), ale jest uznawane za pierwszą polską prozę SF. Było to jednak dzieło odosobnione. Później w wieku XIX pojawia się kilka książek nawiązujących mniej lub bardziej do gatunku fantastyki naukowej, m.in. Historia przyszłości Adama Mickiewicza, która niestety nigdy nie została wydana i informacje o niej czerpiemy z korespondencji autora i nielicznych zachowanych do dziś fragmentów utworu oraz Podróż po Księżycu odbyta przez Serafina Bolińskiego (1858) autorstwa Teodora Tripplina. Na uwagę zasługuje także osoba Władysława Umińskiego, który doczekał się przydomka „polskiego Verne’a”. Swój epizod z fantastyką naukową miał także Bolesław Prus (Zemsta, niewydana Sława).
Momentem, kiedy na gruncie polskiej literatury pojawia się uprawiana „na serio” fantastyka naukowa jest okres Młodej Polski i wydana w latach 1901-1910 trylogia księżycowa Jerzego Żuławskiego: Na srebrnym globie, Zwycięzca i Stara Ziemia. Trylogia do dzisiaj cieszy się dużą popularnością wśród czytelników. Rozpoczyna także listę książek stanowiących wzór do naśladowania dla innych fantastów.25

(…) można powiedzieć nawet, że trylogia Żuławskiego jest niejako syntetycznym skrótem historii chwytów narracyjnych science fiction i modelowym przykładem utrwalania się nowej konwencji. Zastosowanie chwytów motywujących wiedzę narratorów konieczne w pierwszej części, w ostatniej zaś, po pełnych dziesięciu latach, jak widać, okazało się zbędne.26

Trylogia księżycowa odegrała znaczącą rolę w kształtowaniu się polskiej science fiction. Przez dziesięć lat, podczas których powstawały kolejne tomy powieści, można zauważyć jak dorastali czytelnicy Żuławskiego. W pierwszej części autor stosuje podwójny chwyt „fikcji znalezionego rękopisu”, aby jak najbardziej uwiarygodnić opisywaną historię. Przy pisaniu trzeciego tomu zabieg ten nie był już potrzebny. Fantastycznonaukowa konwencja była już dobrze znana czytelnikowi i nie potrzebował on dodatkowych zabiegów i chwytów uprawdopodobniających.
Innym zasługującym na uwagę elementem trylogii jest wizerunek obcych, jaki wykreował Żuławski. Jako pierwszy przedstawił on spójny obraz fantastycznych istot zamieszkujących kosmos – szernów. Efekt uzyskał niedopowiadając pewnych szczegółów na temat obcych, pozwalając działać wyobraźni czytelnika.
Niech odpowiedzią na pytanie o stosunek Lema do trylogii Żuławskiego będzie cytat z jego Fantastyki i futurologii: „Rakietę fotonową temu, kto wynajdzie tekst równie wyrafinowany intelektualnie i konstrukcyjnie spójny w całej Science Fiction!”27
W okresie Młodej Polski zainteresowanie literatury fantastycznej skupiło się głównie na kontaktach ze światem nadprzyrodzonym, spirytyzmem i okultyzmem, czyli tym, czym się szanująca SF nie zajmuje. W tym okresie zaznacza się nurt fantastyki grozy, reprezentowany przez powieść gotycką, oraz nurt fantastyki zbliżonej do współczesnej literatury fantastycznonaukowej. Tutaj należy wspomnieć osobę Stefana Grabińskiego będącego głównym i najwybitniejszym polskim przedstawicielem fantastyki demonologicznej oraz Antoniego Langego, który próbował motywować swoje powieści w naukowy sposób.
Również w tym czasie pojawiają się pierwsze powieści traktujące o podróżach w czasie. Nie zawsze w stu procentach fantastycznonaukowe, jednak niezaprzeczalnie mające swój początek w nurcie fantastycznym, bez związków z tradycją literatury niefantastycznej. Podróże po „krainie czasu” do dzisiaj są wykorzystywane w prozie science fiction. Niektóre z nich zostały przedstawione już tyle razy, że doczekały się nazw, np.: pętla czasu, paradoks dziadka czy wehikułu czasu.
Kolejnymi etapami wyraźnie wyróżniającymi się we wczesnej literaturze fantastycznej są: przedstawione na nowo opowieści o cudownym wynalazku w literaturze powojennej, pojawiające się po raz pierwszy humorystyczne i groteskowe powieści fantastyczne oraz katastroficzne wizje przyszłości okresu dwudziestolecia międzywojennego. W nurcie pesymistyczno-katastroficznym na uwagę zasługują fantaści tacy jak: Tadeusz Konczyński, Jerzy Braun, Mieczysław Smolarski, Wacław Niezabitowski oraz Antoni Słonimski.
Wraz z pojawieniem się Stanisława Lema otwiera się nowy rozdział w polskiej fantastyce naukowej. Nie dziwi fakt, że za początek najnowszej literatury science fiction uznaje się rok wydania przez niego Astronautów. Rok 1951 jest datą umowną, niemniej jednak powieść Astronauci odbiła się szerokim echem w ówczesnym życiu literackim komunistycznej Polski. Rozpoczynający karierę fantasty w rzeczywistości realizmu socjalistycznego, autor nie miał łatwego startu. Niektórych swoich dzieł (jednym z nich byli właśnie Astronauci) wstydził się do końca życia i nie pozwalał na wznowienie ich wydania. Komentarz Lema mówi sam za siebie:

Dziś jestem zdania, że moje pierwsze powieści science fiction pozbawione są wszelkiej wartości(…) Dziś wywołuje ona (powieść Astronauci) we mnie tylko niesmak.28

Pomijając takie wczesne potknięcia pisarza, w dalszych etapach jego twórczości mamy do czynienia tylko z ciągłym rozwojem gatunku oraz ewolucją form narracyjnych.

Lemologia

Jarzębski Jerzy (ur. 1847) – pierwszy lemolog Rzeczypospolitej, historyk i krytyk literatury, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jeśli Lem doczeka się, tak jak Ijon Tichy, powołania „Zjednoczonych Instytutów Lemologii, Lemografii i Lemonomiki Opisowej, Porównawczej i Prognostycznej”, Jarzębski powinien stanąć na jej czele.29

W ten żartobliwy sposób Wojciech Orliński przedstawia czytelnikom jego książki Jerzego Jarzębskiego – pierwszego lemologa i „apostoła” Lema. W żadnym wypadku słowa te nie są przesadzone. Jeśli jest na świecie człowiek, który mógłby pretendować do miana najlepszego znawcy twórczości Lema, to zapewnie – zaraz po samym autorze – byłby to właśnie Jarzębski. Jego studia w tym zakresie są sumienne i bardzo obszerne. Jarzębski może się pochwalić publikacją około dziewięćdziesięciu tekstów poświęconych różnym aspektom twórczości Lema, np.: roli kategorii czasu i przestrzeni, intertekstualności, relacji między koniecznością i przypadkiem, naturą i kulturą czy aksjologii.30 Jest także redaktorem wielotomowych Dzieł zebranych wydawanych przez Wydawnictwo Literackie oraz autorem wielu posłowi do różnych wydań książek Lema. Jarzębskiemu zawdzięczamy także, jedyną jak do tej pory, monografię twórczości Lema pod tytułem: Wszechświat Lema.
Od początku lat 70, kiedy się poznali, ich współpraca rozwijała się dobrze. Jest to wyjątkowe zjawisko, ponieważ Lema zazwyczaj nie łączyły z krytykami zażyłe stosunki. W wywiadzie dla Stanisława Beresia skarżył się, że krytycy albo go nie doceniają, albo nie rozumieją, albo zupełnie przeinterpretowują jego książki.31 Jarzębski z kolei miał taki wpływ na pisarza, że udało mu się go nakłonić do wznowienia wydania Astronautów i Obłoku Magellana.
Wyjątkowość w relacjach między Jarzębskim a Lemem mogła wynikać z podejścia krytyka do pisarza. Wielokrotnie podkreślał on, że Stanisław Lem nie jest w jego oczach autorem fantastyki tylko wielkim pisarzem, myślicielem i filozofem.32 Dlatego każde jego dzieło studiował z zaangażowaniem i powagą. To osobliwe podejście ze strony Jarzębskiego, pozwoliło na powstanie tytułowej lemologii.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ROZDZIAŁ II
PROBLEM ANTRPOCENTRYZMU
Dialog z Innym jako podstawa tożsamości ludzkiej

Umiejętnością, która odróżnia ludzi od zwierząt, jest posługiwanie się mową. Można wymieniać także inne cechy, których nie posiadają małpy człekokształtne – nasi najbliżsi genetycznie bracia mniejsi, takie jak: postawa wyprostowana, brak owłosienia czy duży mózg w proporcji do ciała, ale to właśnie wykształcony ośrodek mowy jest kluczowym czynnikiem pozwalającym nam osiągnąć taki poziom rozwoju cywilizacyjnego, na jakim się aktualnie znajdujemy. Dialog pozwala rozwijać się nam jako ludzkiej cywilizacji, ale też człowiekowi jako jednostce. Tylko w kontakcie z Innym człowiek może określić kim jest, a kim nie jest – porównując siebie do Obcego. Dlatego też dialog jest taki istotny w dochodzeniu prawdy o sobie, poznawaniu siebie. Dla człowieka Obcy/ Inny jest konieczny aby móc określić siebie.

Pogoń za urzeczywistnieniem pozaziemskiego kontaktu, ożywiająca tak wiele spośród najlepszych utworów Lema – od Solaris i Głosu Pana po Summae Technologiae – to nie tyle poszukiwanie gruntu dla rozkwitu rozumu lub dla absolutnej Inności, ale szukanie tego, co odmienne, wobec czego – w opozycji – ludzka świadomość mogłaby się ustanowić.33

Niepohamowana ciekawość i poszukiwanie kompana do dialogu wiele razy dawały o sobie znać w historii ludzkości. Sięgnięcie do gwiazd i najdalszych zakątków wszechświata przez pisarzy science fiction wydaje się być naturalną potrzebą poszukiwania Innego, z którym można by było nawiązać dialog. Rozwój techniczny i technologiczny, jaki miał miejsce w ubiegłym stuleciu i trwa nadal, bezpowrotnie zmienił oblicze Ziemi. Podróże samolotami, otwarcie granic, telefonia komórkowa, Internet – jeszcze nigdy w historii kontakt z innymi nie był taki łatwy. Określenie „globalna wioska” pięknie oddaje ducha czasów, w jakich przyszło żyć współczesnemu człowiekowi. Mamy każdy zakątek ziemi na wyciągnięcie ręki, wystarczy kilka kliknięć myszką i możemy wiedzieć wszystko o wszystkim i wszystkich. Rozpędzonej globalizacji nie sposób już zatrzymać. I mimo licznych niewątpliwie pozytywnych skutków jakie przyniosła, nie można przemilczeć pewnych negatywnych aspektów, z których największym jest ujednolicenie, zatarcie różnić wśród ludności świata. Gdzie poszukiwać kogoś całkowicie od nas innego, kiedy już nawet społeczeństwa pierwotne zamieszkujące krańce świata zostały dokładnie zbadane, opisane, skatalogowane i „ucywilizowane”?
Kiedy na Ziemi zabrakło Obcego, fantaści rozpoczęli jego poszukiwania w kosmosie. Dobrze ilustruje ten proces wybór miejsca na osadzenie fabuły swoich utworów przez pisarzy literatury science fiction. W początkowej fazie rozwoju gatunku autorzy mogli opisywać fantastyczne postacie i zdarzenia wysyłając bohaterów swoich książek w ówcześnie niezbadane dokładnie rejony Ziemi – w puszczę amazońską, na bezludną wyspę czy w niezbadane jaskinie. Później, kiedy na Ziemi zaczęło ubywać takich dzikich rejonów, naturalnym posunięciem było wysłanie człowieka na Księżyc. Autorzy znów mogli snuć swoje fantastyczne wizje, bez obawy posądzenia o kłamstwo. Nasz naturalny satelita od wieków fascynował ludzkość i stymulował wyobraźnię do snucia domysłów na swój temat, dlatego prób podjęcia tematu było wiele. W trylogii księżycowej możemy przeczytać jaką wizje miał na ten temat Jerzy Żuławski. W niedługim czasie cywilizacja ludzka wspięła się na kolejny szczebel rozwoju i sięgnęła Księżyca. Okazało się, że po jego ciemnej stronie nie skrywa się mroczna tajemnica i nie ma tam śladu po żadnej obcej cywilizacji. Fantaści posunęli się więc o krok dalej, ulepszając rakiety i statki kosmiczne tak, aby móc przenieść akcję powieści na planety Układu Słonecznego oraz zapuścić się coraz dalej w głąb kosmosu. Pisarze wysyłali ludzi w coraz odleglejsze partie wszechświata lub przeciwnie – sytuowali akcję powieści na Ziemi i to tutaj sprowadzali gości z Kosmosu. Tak sytuacja została opisana w książce Stanisława Lema Człowiek z Marsa.

Powieści Lema zakorzenione w antropocentryzmie

Dla ogromnej większości żyjących, wraz z uczonymi, z wyjątkiem bardzo jeszcze szczupłej garstki zainteresowanych specjalistów, cały problem “innych” ma wyraźny posmak fantastyczny, i co więcej, a co też daleko ważniejsze, pozbawiony jest prawie zupełnie emocjonalnego aspektu. Olbrzymia większość ludzi przywykła do obrazu zaludnionej Ziemi i bezludnego (poza bajkami) Kosmosu, jako do oczywistej normy, którą uznaje się za jedynie możliwą.(…) Przywykliśmy w naszej codzienności do wyłącznego istnienia ludzi w klasie “istot rozumnych”, istnienie zaś innych, na które nie tylko zgodę wyraża, ale które niezliczonymi implikacjami postuluje, jak się rzekło, przyrodoznawstwo, ma dla nas charakter wybitnie abstrakcyjny. Ten antropocentryzm nie może ustąpić łatwo miejsca jakiemuś galaktocentryzmowi, co tym bardziej zrozumiałe, że ludziom z ludźmi trudno jak dotąd współżyć na jednej Ziemi, więc w tej sytuacji postulowanie uniwersalizmu aż kosmicznego nabiera łatwo posmaku baśniowo—ironicznej czy też nieodpowiedzialnej fantazji, do której grupka jakichś dziwaków namawiać usiłuje okrutnie z sobą skłóconych Ziemian.34

Jedną z cech, którą dzielą wszyscy ludzie bez względu na pochodzenie, wychowanie i inne czynniki, jest stawianie siebie i swoich doświadczeń oraz wartości w centrum. Nie jest to coś, na co możemy mieć wpływ jako jednostka lub jako gatunek. Ten egocentryzm jest naturalną reakcją aktywującą się w momencie zetknięcia się z czymś dla nas nowym, nieznanym, obcym. W takiej sytuacji, nie posiadając innego punktu odniesienia, przyjmujemy za wartość wyjściową nasze prywatne przeżycia. Dzieje się tak ponieważ nasz umysł stara się przybliżyć, wytłumaczyć napotkaną obcość w najprostszy dostępny sposób – przyrównując ją do nas. Przyjęcie takiej postawy nie jest jednak pozbawione wad. Przede wszystkim ocenianie tylko na podstawie zestawienia z własnymi doświadczeniami jest krzywdzące i ujawnia niedoskonałość ludzkiego poznania. Kontakt, dialog z Obcym oparty na tej zasadzie, z góry ustawia rozmówcę na straconej pozycji. Jeżeli człowiek za wyjściowe, prawidłowe i słuszne postawy przyjmie te reprezentowane przez siebie, to jakikolwiek przejaw inności z drugiej strony musi zostać uznany za dziwny, nienormalny, nielogiczny czy w najgorszym wypadku za gorszy czy podrzędny. Przykłady potwierdzające tę tezę każdy może zaobserwować na co dzień. Jednak najwyraźniejsze i najdobitniejsze piętno zauważyć można w postkolonialnej spuściźnie dzielącej Euroazję na wschód i zachód. Różnice kulturowe, religijne i obyczajowe okazały się zbyt duże, aby była możliwość rozpoczęcia równoważnego dialogu. Jednak zachód nie potrafił budować swojej tożsamość w inny sposób niż porównując się do kogoś zupełnie innego. W tej sytuacji Obcy może być zupełnie niezrozumiały i gorszy, ale jednocześnie całkowicie konieczny.
Przyjmując, że dyskurs z Innym stanowi fundament kultury zachodu, można przypuszczać, że wyprawy w gwiazdy w poszukiwaniu owego Obcego niezbędnego do samookreślenia, przyniosą opis człowieka triumfującego w kosmosie. Zdaje się, że ludzkość nadal nie wyrosła z myślenia mocno zakorzenionego w kolonialnym dzieleniu świata na naszych – lepszych i innych – gorszych. Przekonanie o naszej gatunkowej doskonałości, wiara w nieskończoną moc ludzkiego rozumu oraz usytuowanie homo sapiens jako szczytowego osiągnięcia ewolucji i rasy panującej na Ziemi powinny mieć przełożenie w literaturze science fiction. I tak też jest po części u Lema, przynajmniej na początku kariery pisarskiej, kiedy autor przedstawia nam utopijne wizje przyszłości ludzkości, w których racja zawsze jest po stronie mieszkańców błękitnej planety i to oni stoją na straży słusznych wartości.
Tematem Astronautów, będących debiutem powieściowym Lema, jest zagrożenie inwazją Ziemi ze strony mieszkańców Wenus. Akcja powieści toczy się na początku XXI wieku w świecie zjednoczonym pod sztandarem komunizmu. Całkowity upadek kapitalizmu – utożsamianego z wyzyskiem, walką szczurów i pogłębianiem nierówności społecznych – podkreśla połączenie ludzkości świata w dążeniu do zlikwidowania całego zła. Autor rysuje przed czytelnikiem utopijną wizję Ziemi, na której nie ma wojen, ubóstwa i głodu. Kiedy już ludzkość przezwyciężyła te podstawowe problemy, zabrała się do realizacji wielkich inżynierskich przedsięwzięć takich jak nawadnianie pustynnych terenów Sahary czy budowa sztucznych słońc mających roztopić lodowce biegunowe.
W tak sielankowo przedstawionej wizji przyszłości Ziemi, na jej mieszkańców pada zagrożenie inwazją ze strony tajemniczych Wenusjan. Ziemscy naukowcy odnajdują na Syberii kosmiczny artefakt zawierający namagnesowany drut. Po dokładnym przebadaniu znaleziska, udaje się odczytać wiadomość w nim „zapisaną”. Naukowcy interpretują ją jako raport ze zwiadu przeprowadzonego przez obcą cywilizację na Ziemi. Raport zawiera takie informacje jak ukształtowanie terenu planety, jej skład chemiczny czy topografię. Tym, co zupełnie zaskakuje ludzi, jest fakt praktycznego nie uwzględnienia w nim informacji o mieszkańcach Ziemi:

Niepojęte było jednak to, że w ogólnym opisie dostrzeżonych zjawisk [istoty] traktowały ludzi jako coś najmniej ważnego i zdawały się nie przypisywać im roli budowniczych i konstruktorów cywilizacji ziemskiej. (…) autorzy „raportu” usilnie poszukiwali twórców ziemskiej cywilizacji technicznej, nawet nie domyślając się ich w ludziach. To, że dostrzegali przy tym ludzi, nie ulegało wątpliwości, bo kilka zdań dalej napomykali: „w polu widzenia pełznie sporo długich kropel”35

Zupełne zignorowanie ludzi nie tylko jako mieszkańców planety, ale głównie jako twórców ziemskiej cywilizacji, wprawiło naukowców w konsternacje. Sytuacja, w której człowiek dumnie uznający siebie za miarę wszechrzeczy, zostaje nazwany „długą kroplą” musiała wstrząsnąć ludzkim antropocentryzmem. Człowiek, dotąd przekonany o swojej wyjątkowości i jedyności we wszechświecie, naraz zostaje skonfrontowany z Obcym, który zdaje się być całkowicie od niego inny. Nazwanie ludzi „długimi kroplami” z powodu „ciągliwej i miękkiej substancji, z której zbudowane są nasze ciała”36 i pojawiające się w raporcie przypuszczenia, że stanowią one tylko części oddzielone od jakiejś większej całości sugeruje, że Wenusjanie składali się z innych pierwiastków, materiałów, mieli odmienną budowę ciała i/lub organizację jednostkowo-społeczną. Pozostaje to jednak w domyśle czytelniczym, ponieważ autor nie wyjaśnił dokładnie tej kwestii. Dodatkowo słowo „pełzanie” użyte w raporcie na określenie sposobu poruszania się ziemian, również może zostać odebrane jako obraźliwe. W naszej kulturze pełzanie przypisane jest głównie robakom, co w połączeniu ze zignorowaniem przez Wenusjan naszej obecności na Ziemi (również typowe zachowanie jakie przejawiają ludzie w stosunku do różnych insektów i szkodników) daje jednoznaczny nasz obraz w ich oczach.
W takich okolicznościach, ludzkość już nie jako centrum wszechświata, lecz gatunek praktycznie nie zauważony przez przedstawicieli obcej cywilizacji i zmarginalizowany w swej istocie do „pełzających długich kropli”, dowiaduje się o planowanym najeździe na błękitną planetę, które uwzględnia zniszczenie całego życia na niej istniejącego. Aby uchronić się przed zagładą ziemianie mogą zaatakować i zabić agresora zanim on zrobi to pierwszy lub podjąć ryzykowną próbę dialogu aby odwieźć go od wrogich zamiarów. Po przeprowadzeniu w tej sprawie głosowania wśród członków Komisji Tłumaczy Raportu, przewodniczący komisji wygłasza płomienną mowę, z której jasno wynika jaką decyzję podjęto:

Od z górą ośmiuset tysięcy lat żyje na Ziemi gatunek ludzki. W czasie pełnej trudów i cierpień drogi pokoleń poznał on nie tylko sposoby opanowania sił przyrody, ale nauczył się także kierowania siłami społecznymi, które przez całe wieki udaremniały postęp, zwracając się przeciw człowiekowi. Epoka wyzysku, nienawiści i walki skończyła się wreszcie kilkadziesiąt lat temu zwycięstwem wolności i współpracy narodów. Jednakże nie jest nam dane spocząć i zadowalać się osiągnięciami. Na progu nowej ery nastąpiło pierwsze zetknięcie cywilizacji ludzkiej z pozaziemską, i oto wydano na nas wyrok zagłady. Cóż mamy począć? Czy na groźbę rzuconą z innej planety odpowiedzieć ciosem, który zniszczy atakujących? Moglibyśmy tak zrobić tym swobodniej, że mamy do czynienia z istotami całkowicie od nas odmiennymi, którym nie można przypisać ani uczuć, ani umysłowości ludzkiej. A jednak, mając do wyboru wojnę i pokój, wybraliśmy pokój. W tym naszym kroku widzę głęboką więź człowieka z całym wszechświatem. Minęła epoka, w której uważaliśmy Ziemię za planetę wybraną spośród wszystkich. Wiemy, że w nieskończonej przestrzeni toczą się miliardy światów podobnych do naszego. Cóż stąd, że istniejące na nich formy czynnego trwania, które nazywamy życiem, są nam nie znane. My, ludzie, nie uważamy się za lepszych ani gorszych od wszystkich innych mieszkańców Wszechświata. Prawda, z naszą decyzją wiąże się nieprzewidziane ryzyko, olbrzymie trudy i niebezpieczeństwa. Mimo to jesteśmy jednomyślni. My, uczeni, służymy społeczeństwu, jak wszyscy jego członkowie. Jesteśmy równymi wśród równych, ale jedno jest nam dane szczodrzej niż innym: odpowiedzialność. Podejmujemy ją, świadomi naszego obowiązku wobec świata.37

Ludzkość wybiera misję dyplomatyczną, mimo że – jak pada w innym momencie książki38 – dysponuje środkami technicznymi pozwalającymi na skuteczny atak na Wenus przeprowadzony z Ziemi. Członkowie komisji prawie jednogłośnie opowiedzieli się za próbą pokojowego wyjścia z sytuacji, głównie kierując się przesłankami moralnymi. Przewodniczący komisji przedstawia inność Wenusjan i nieposiadanie przez nich uczuć i „umysłowości” ludzkiej jako podstawę usprawiedliwiającą atak, jednak podkreśla to tylko niemożliwość oderwania od ludzkich kategorii wartościowania. Co do uczuciowości zwierząt do dzisiaj nie ma jednogłośnej, pewnej opinii, a ludzie i tak darzą je pewnymi względami i z reguły nie starają się przysparzać im niepotrzebnego cierpienia. Analogicznie, posiadanie uczuć i umysłu na kształt ludzkiego wśród przedstawicieli pozaziemskiej cywilizacji nie powinno być czynnikiem decydującym o ewentualnym ataku na nich. Ludzie, którzy nie uważają się za „lepszych ani gorszych od wszystkich innych mieszkańców Wszechświata” i tak stawiają siebie w jego centrum, podkreślając swoją głęboką więź łączącą ich z całym Wszechświatem. Pełna patosu przemowa przewodniczącego utwierdza w przekonaniu o słuszności podjętej decyzji oraz podkreśla wyższość cywilizacji ludzkiej, która nawet w obliczu zagrożenia atakiem, w pierwszym rzędzie stawia obronę ideałów i moralności a dopiero później bezpieczeństwo.
Ale dopiero zakończenie książki przynosi iście bajkowy morał, w którym dobro – w tym wypadku rozumiane jako ludzkość – zawsze zwycięży a zło zostanie pokonane. Po wylądowaniu na Wenus, ekspedycja ziemska zastaje tylko szczątki świadczące o kwitnącej kiedyś cywilizacji wenusjańskiej. Okazuje się, że zagrożenie z kosmosu było realne. Naukowcom udaje się odnaleźć resztki urządzeń, które miały za zadanie wysłać na Ziemię niszczycielski ładunek deuteronów oraz tajemniczą Białą Kulę zdolną poprzez ogromne wyładowania energetyczne wyrzucać poza atmosferę planety statki kosmiczne. Ich funkcjonowanie i przeznaczenie pozostałyby dla ludzi zagadką, gdyby nie natknęli się na podziemną „bibliotekę”, z której dowiadują się losów obcej cywilizacji. Wenusjanie, jak zapewnia autor, byli „społeczeństwem o wysokiej cywilizacji, rasą doskonałych konstruktorów i budowniczych, ożywioną wielkimi planami — niszczenia i panowania.”39 Jednak wewnętrzne podziały doprowadziły do wyniszczającej wojny na planecie, czego efektem było użycie broni ostatecznej przeznaczonej dla Ziemi i całkowite zniszczenie cywilizacji wraz z jej twórcami.
Książka nie jest zbyt dojrzałym dziełem Lema i wpisuje się w nurt klasycznego ujęcia zagadnienia antropocentryzmu. Ludzkość, na dobrą sprawę nic nie robiąc, zostaje ocalona od zniszczenia, wygrywa „wojnę światów”, a przeciwnik sam ściąga na siebie zagładę. Dla człowieka, przekonanego o swojej doskonałości, jedynym kompromisem może być uznanie swojego gatunku jako równego wszystkim innym we wszechświecie, a i to z pewnością nie bez bólu. Jednak wymowa książki sugeruje, że przynajmniej w zestawieniu z Wenusjanami to my jesteśmy „ci dobrzy”, zaludniający obce światy i niosący miłość.

Przyjaciele, Wenus to tylko etap. Wyprawa nasza jest pierwszym krokiem na drodze, której końca nikt z nas nawet się nie domyśla. Wierzę, że przekroczymy granice układu słonecznego i pójdziemy dalej, że wstąpimy na tysiące ciał niebieskich, które wirują wokół innych słońc, i nadejdzie — może za milion, może za miliard lat — czas, kiedy człowiek zaludni całą Galaktykę i światła nocnego nieba będą mu tak bliskie, jak światła dalekich domów. A chociaż nie możemy pojąć tych czasów, wiem, że dotrwa do nich miłość, bo ona jest potwierdzeniem piękna świata w oczach drugiego człowieka.40

Podobne ujęcie zagadnienia znajdziemy jeszcze w jednej wczesnej powieści Lema – Człowiek z Marsa. Tutaj Obcy pojawiający się na Ziemi jako cyborg kierowany myślącą plazmą, zostaje nazwany bezduszną bestią, mechanicznym potworem z gwiazd. Tym samym cała cywilizacja marsjańska zostaje potępiona i przekreślona jako partner do współpracy czy wymiany poglądów. Przyczyną uznania Marsjan za istoty diaboliczne i antyludzkie jest nieposiadanie przez nich żadnych uczuć, zarówno tych dobrych jak i złych. Myślenie i działanie wyzbyte uczuć przeraziło bohaterów książki do tego stopnia, że postanowili zniszczyć przybysza a z nim szansę na kontakt i porozumienie. Książka opisuje spotkanie z Obcym, w którym człowiek już jakby na przedbiegach rezygnuje z próby zrozumienia, uznając motywy działania przybysza (a może właśnie ich brak!) za świadczące o jego dogłębnie złej naturze. W tym wypadku, przy zetknięciu tego co ludzkie z nieludzkim, antyludzkim, musi zwyciężyć to, co reprezentuje nasze idee i wartości. Uznanie przybysza za potwornego, złego a przez to niegodnego poznania jest jakby aktem ochrony „integralności ludzkiej natury — wraz z jej emocjami, etyką miłości i solidarności.”41

Lęgły się tam [na Marsie] i lęgły w plazmie, opancerzonej stalą, myśli, którym obce było wszelkie odczucie: wprawdzie obce im były nienawiść i smutek, złość, gniew, wściekłość, ale także i dobroć, przyjaźń, radość i miłość. A cóż człowieka w nauce i do nauki, do poznania pociąga, jeśli nie miłość, miłość prawdy? Czy może coś człowiek bez miłości?42

Nie jest to typowa dla Lema sytuacja. We wszystkich późniejszych swoich pracach autor respektował inność i daleki był od potępiania jej przejawów. Jerzy Jarzębski w posłowiu do Człowieka z Marsa wymienia kilka powodów tego nietypowego dla Lema ujęcia zagadnienia: ówczesne wymogi konwencji literatury opisującej kontakty międzyplanetarne, w których chodziło o afirmację człowieczeństwa wraz z obroną jego wartości i moralności, próbę zaspokojenia oczekiwań czytelników, początkowe stadium kształtowania się pisarstwa autora oraz obecną w społeczeństwie powojenną psychozę militarnego zagrożenia43.

Model antyantropocentrystyczny w dziełach Stanisława Lema

Zupełnie inne podejście znaleźć można w kolejnych dziełach Stanisława Lema. We wszystkich późniejszych utworach autora, w których Kontakt jest głównym zagadnieniem, mamy do czynienia ze swoistym antyantropocentryzmem, traktującym człowieka w dialogu z Innym już nie jako lepszego, ani nawet równego, tylko jako GORSZEGO lub zupełnie niegodnego podjęcia rozmowy. Takie przewartościowanie może na początku szokować, ale daje całkiem nowe spojrzenie na człowieka i na ludzkość jako gatunek. U Lema przyczyną zmiany w podejściu do omawianego tematu, może być narastające z biegiem lat zwątpienie w możliwość nawiązania kontaktu z Obcymi oraz w ogóle w istnienie jakiegokolwiek życia w kosmosie. W wywiadzie dla Beresia mówi:

(…) nie wierzę w możliwość przybycia Innych na Ziemię i nie wierzę w możliwość odebrania zrozumiałych sygnałów. Nie wiem dlaczego! Wszystkie wyjaśnienia są symplifikacjami. Przy tym wszystkim nie uważam jednak, aby Ziemia była w kosmosie jedynym punktem żywym. Siedzi mi w głowie myśl, że Oni są inni, więc zachowują się inaczej, niż sobie to potrafimy wyobrazić.44

W innym momencie mówi znów, że czuje się „kosmicznym sierotą”45 i przytacza przykłady obrazujące niemożliwość rozwinięcia się życia na innych planetach. Zdaje się, że Lem chciałby wierzyć, ale posiadany zasób wiedzy mu na to nie pozwala. Ostatecznie, chyba najlepiej obrazuje Lemowską nadzieję na istnienie życia w kosmosie, z jednoczesnym przekonaniem o niemożliwości kontaktu z nim, przykład z Summa Technologiae, mówiący o spotkaniu ślimaka i wiewiórki. Nie może być mowy o żadnym kontakcie, ponieważ przedstawiciele innych gatunków prawdopodobnie nawet się nie zauważą. Mogą żyć obok siebie, nie wiedząc nawzajem o swoim istnieniu.
Powróćmy jednak do zagadnienia antyantropocentryzmu czy też „galaktocentryzmu.” Literatura science fiction pozwala spojrzeć na Ziemię i jej mieszkańców z boku, z perspektywy osoby trzeciej. Pomijając różnice kulturowe i religijne oraz cechy indywidualne wśród ludzi, jako gatunek jesteśmy do siebie wszyscy podobni – mamy taką samą budowę biologiczną, chodzimy na dwóch nogach, jemy to samo itd. Wszystkie te oczywiste dla nas rzeczy mogą stać się obiektem rozważań, kiedy spróbujemy na nie spojrzeć z perspektywy kogoś innego niż człowiek. Właśnie taką możliwość oferuje fantastyka naukowa.
Stanisław Lem – mistrz groteski, w niespełna dwudziestostronicowym opowiadaniu Podróż ósma z tomu Dzienniki Gwiazdowe rozprawił się doszczętnie z naszym antropocentryzmem, przekonaniem o doskonałości, rozumności, religijności i kilkoma innymi sprawami na raz. Bohater książki - Ijon Tichy ma reprezentować Ziemię kandydującą do członkostwa w kosmicznej Organizacji Planet Zjednoczonych. Jako delegat i jedyny reprezentant swojej ojczyzny Tichy zupełnie nie wie czego się spodziewać po Zgromadzeniu Planetarnym, mającym decydujący głos w sprawie przyjęcia Ziemi do Federacji Astralnej jako pełnoprawnego członka. W tym wypadku spotkanie z Obcym odbywa się w szczególnych warunkach, bo człowiek nagle zostaje rzucony pomiędzy całą masę przeróżnych kosmicznych osobowości, z którymi możemy go porównać. Okazuje się, że jako gatunek i twórcy cywilizacji nie mamy za bardzo czym się pochwalić. Tichy poproszony o przedstawienie w skrócie spektakularnych osiągnięć ludzkości staje przed nie lada zadaniem. Wszystkie „dokonania”, które wymienia, tylko coraz bardziej nas pogrążają – energia atomowa użyta do budowy bomby atomowej a nie elektrowni, loty kosmiczne nie robiące najmniejszego wrażenia na kosmicznych rozmówcach, zbrojenia i konflikty międzynarodowe oraz wzbudzające szczere zdziwienie przekonanie, „że człowiek powinien być miarą wszystkich rzeczy.”
Przyjęcie Ziemi do Federacji Astralnej okazuje się nie być tylko szybką formalnością, jak zakładano. Na sali pojawiają się głosy sprzeciwu i to bardzo głośne. Lem, w postaci przedstawicieli obcych cywilizacji, skutecznie rozbija mit człowieka – władcy Ziemi i finalnego ogniwa ewolucji. Klasyfikacja gatunkowa, według której określono mieszkańców „odległej planety prowincjonalnej”46 znajdującej się „w najciemniejszym zakątku naszej Galaktyki”47 opisuje tylko formy anormalne. Tak oto z typu Zboczeńce, podtypu Przeciwrozumce, gromady Zwłokobawy, rzędu Obrzydłce, czyli Wszeteki reprezentowane przez Potworyjce, dochodzimy do Monstroteratum Furiosum czyli Ohydka Szaleja czyli Homo Sapiens. Zgromadzenie Planetarne jest świetną okazją aby wypomnieć grzechy, stosując się do powyższej systematyki, Ohydkom reprezentowanym w postaci jednego osobnika czyli biednego Ijona Tichego. Przywoływane informacje na temat przedstawicieli gromady Zwłokobawów wywołują wśród zebranych coraz to nowe fale oburzenia i zasłabnięć. Zgrozę sieją rzeczy, na które ludzkość jako gatunek nie ma wpływu, jak struktura białkowa czy dwunożność jak również te, które popełnia w pełni świadomie – publiczne pożeranie zwłok swoich „braci mniejszych”, wymordowanie potencjalnie lepszego od nasz praprzodka – homo neanderthalensis oraz liczne rzezie, krucjaty i wojny. Z tej perspektywy tak zwany człowiek rozumny rzeczywiście nie prezentuje się zbyt dobrze, a bilans wielkich dokonań i wielkich porażek zdecydowanie przeważa w tę drugą stronę.48
Jednak prawdziwą wisienkę na torcie Lem pozostawił na koniec opowiadania. Oto z tłumu nieprzychylnych ludzkości mieszkańców gwiazd wyłania się ktoś, kto chce nas bronić – przedstawiciel delegacji erydańskiej. Tichy może na chwilę odetchnąć, a wraz z nim cała ludzkość. Lecz jak to często u Lema bywa – nie wszystko jest takie, jakim się na początku wydaje. Erydanian, powołując się na różne paragrafy, np.: z Karty Planet Zjednoczonych czy z Kodeksu Karnego Międzyplanetarnego, skutecznie udowadnia, że na Ziemi nie mogło samoistnie powstać życie, ponieważ cechuje ją:
Występowanie katastroficznych, naprzemiennych i szybkich zmian klimatycznych w cyklu „wiosna-lato-jesień-zima”,
Posiadanie dużego księżyca, którego wpływ na pływy morskie może zagrażać życiu,
Częsta plamistość gwiazdy centralnej będąca źródłem szkodliwego promieniowania,
Przewaga powierzchni wód nad lądami,
Stałe zlodowacenie okołobiegunowe,
Występowanie opadów wody ciekłej lub w innym stanie skupienia.49
Skoro życie na Ziemi nie powstało w sposób naturalny, to jak? Erydanin opowiada zgromadzonym historię sprzed lat, z której jasno wynika, że twórcami ludzkości są niejacy Bann i Pugg. Próżniacy ci, nic sobie nie robiąc z kategorycznych zakazów wszczynania życia na martwych planetach, w stanie upojenia alkoholowego zabrali się do zabawy bioewolucją. Wylali na jałową wówczas glebę sześć beczek zjełczałego kleju żelatynowego, dosypali pasty aluminiowej, sfermentowanej rybozy, pentozy i lewulozy, powstałą maź podlali roztworem nieświeżych aminokwasów i zamieszali łopatką skrzywioną w lewo. Być może te igraszki z ewolucją skończyłyby się niczym, gdyby nie Pugg, który uważając to za najlepszy żart, kichnął do „plazmatycznej zarodzi” mówiąc, że oto tchnął w nią ducha. Ewolucja zdziałała swoje i w ten sposób, z dostępnych zaczynowych składników i złośliwych wirusów powstał człowiek o białkach lewoskrętnych. W tej sytuacji Ziemia będąca ofiarą planetarnego nierządu nie tylko powinna zostać przyjęta do Federacji Astralnej, ale może ubiegać się o kosmiczne alimenty.
Kiedy historia sięgnęła absurdu, okazało się, że cała przygoda była tylko koszmarem sennym Ijona Tichego. Nie wpływa to jednak w najmniejszym stopniu na wymowę dzieła. Autor nie obstaje już przy stanowisku, że to ludzkość stoi na straży najwyższych wartości. Wręcz przeciwnie – w opowiadaniu to Obcy kierują się szlachetnymi zasadami równości, pokoju, wspólnoty, współpracy i bezpieczeństwa, podczas gdy człowiek przedstawiony jest jako istota zdegradowana, anormalna według kosmicznych standardów. Erydanin w taki sposób wyjaśnia przyczyny naszej ułomności:

Po pierwsze – naturalna nieprzychylność środowiska, w którym osadza się przyniesione z zewnątrz pierwociny życia, powoduje, w toku jego dalszej ewolucji, powstanie takich zboczeń i kalectw, jakich się w obrębie naturalnej biogenezy nigdy nie spotyka. Po wtóre – w okolicznościach nazwanych powstają gatunki nie tylko ułomne cieleśnie, ale i obarczone najcięższymi formami duchowych zwyrodnień; jeśli zaś w podobnych warunkach wylęgną się istoty choć trochę rozumne, a to niekiedy się zdarza, los ich jest pełen umysłowych katuszy. Osiągnąwszy bowiem pierwszy stopień świadomości, zaczynają poszukiwać w otoczeniu przyczyny własnego powstania, a nie mogąc jej tam znaleźć, schodzą na manowce wierzeń, stwarzanych z zamętu i rozpaczy. W szczególności, jako iż jest im obcy normalny tok procesów ewolucyjnych w Kosmosie, zarówno swą cielesność, jakkolwiek byłaby pokraczna, jak też i swój sposób podmyślenia uznają za zjawiska typowe, normalne i w całym Wszechświecie tak właśnie się przejawiające.50

Szczególnie ostatnie zdania wywodu bardzo są bliskie ludzkiemu myśleniu. Nawet fantaści, drukujący przecież książki opisujące Obcych różniących się od ludzi tylko nieznacznie, zakładają zapewne, że jeśli gdzieś w Kosmosie istnieje rozum, to musi on być podobny do naszego, a inne istoty żywe muszą składać się ze struktur białkowych – podobnie jak my. Jednak modelowanie na takiej zasadzie tak naprawdę nic nowego nie wnosi, a prawdziwe spotkanie z Obcym jest możliwe tylko gdy zrezygnujemy z porównywania do siebie i otworzymy się na inność tak odmienną od wszystkiego co znamy, że w ludzkim języku brakuje słów do jej opisania.

 

 

 

 

ROZDZIAŁ III
Problem poznania

Podstawowym problemem z jakim muszą się zmierzyć bohaterowie fantastycznych powieści, jest problem poznania. Maciej Płaza poświęcił całą swoją książkę O poznaniu w twórczości Stanisława Lema opracowaniu tego zagadnienia uznając je za kluczowe u Lema:

Interesują mnie bowiem tylko te typy paraboli, które w odbiorczym procesie semityzacji stają się modelowymi czy eksperymentalnymi przedstawieniami procesu poznania. Główna kategoria, określająca moje rozumienie utworu literackiego jako tekstu „poznawczego” nie pochodzi z teorii literatury, ale z najogólniejszych prawidłowości ludzkiego poznania, jednak dzięki swojej fundamentalnej ważności w procesach wyjaśniania i rozumienia świata jest silnie uwikłana w struktury literackie, nie tylko fantastyczne. Nazwę ją obcością. Najogólniej rzecz biorąc, obcość to zjawisko, które pojawia się w rozpoznawalnym przez człowieka fizycznym świecie i którego przyczyny, mechanizmy lub cele istnienia czy działania wymagają wyjaśnienia bądź interpretacji. Jest to kategoria na tyle ogólna, by mogła pełnić funkcję problemowego łącznika spajającego całą twórczość Lema, a przy tym dostatecznie jasno zdefiniowana, by dało się z jej pomocą wyodrębnić teksty beletrystyczne o wyraźnie poznawczej dominancie.51

Trudno się nie zgodzić, że problem poznania w dziełach Lema zajmuje specjalne miejsce. Lemowscy Rycerze św. Kontaktu na każdym kroku spotykają obcość, która stanowczo wykracza poza ziemskie kategorie opisu. Autor tak konstruuje swoje teksty, aby czytelnikowi jeszcze mocniej utrudnić proces tłumaczenia obcości. W poważnych dojrzałych dziełach Lema nie ma miejsca na łatwe rozwiązania, w których Obcy różnią się od człowieka tylko spiczastymi uszami czy faktem posiadania skrzeli. W dużym uproszczeniu u Lema jest tak, jak powiedział Jacek Dukaj w dyskusji nad obcością w science fiction: „(…)kontakt z Obcymi jest niemożliwy, kropka. Jeśli są Obcy, nie mamy z nimi punktów wspólnych; jeśli mamy – nie są Obcy.”52
Ta przepełniona pesymizmem niewiara w możliwość kontaktu, który przyniósłby jakieś wymierne korzyści, jest charakterystyczna dla pisarstwa Stanisława Lema. Wraz z „dojrzewaniem” autora, jego Obcy stają się coraz mniej ludzcy lub podobni do czegokolwiek spotykanego na Ziemi, a przez to coraz bardziej niezrozumiali.

Częściowy sukces w powieści Eden

W twórczości Lema problem z poznaniem nie kończy się tylko w momencie fizycznego zetknięcia z Obcym czy po prostu jego dostrzeżenia, ale urasta do czegoś o wiele bardziej skomplikowanego. W przypadku autora Solaris, odczytanie eksperymentu myślowego poruszającego zagadnienie Kontaktu tylko jako opisu zmysłowego zetknięcia człowieka z kimś lub czymś Innym, z jakimś „nie-ja”, nie uwzględniając wszystkich perspektyw interpretacyjnych, uwikłania w filozofię i epistemologię byłoby tylko banalnym spłaszczeniem tego, co jest prawdziwym przesłaniem książki.
Eden, traktowany jako pierwsza dojrzała książka Lema opisująca próbę Kontaktu, prezentuje typowe dla jego pisarstwa przekonanie o niemożliwości poznania prawdziwej obcości. Chociaż, w moim odczuciu, jest to jedyna powieść, w której Kontakt, rozumiany jako bezpośrednie spotkanie oraz do pewnego stopnia poznanie i zrozumienie Obcego, udało się zrealizować. Trudno określić co w ogóle miałby Kontakt oznaczać? Tylko fizyczne zetknięcie? Takie założenie stosunkowo łatwo zrealizować. Wyjątkiem w twórczości Lema może być Fiasko i jego tajemniczy Kwintanie, których wizerunek do końca pozostaje zagadką. Może warunkiem Kontaktu jest podjęcie „rozmów” jakkolwiek by one nie wyglądały (np.: z wykorzystaniem mechanicznego tłumacza), znalezienie wspólnego języka, dowiedzenie się czegoś o kompanie dyskusji czy wymiana informacji i technologii? I te punkty zostają spełnione w Edenie, a jednak lektura pozostawia niedosyt i rozczarowanie tak przedstawioną formą Kontaktu.
W ogóle wiara w możliwość poznania wychodzi z założenia, że Obcość jest w jakiś choćby minimalny sposób antropomorficzna. Jest to konieczny warunek, aby w wiedzy na temat „nie-ja” wyjść z kręgu niedających się potwierdzić domysłów do hipotez pewnych i potwierdzalnych. Oczywiście można obserwować, badać i opisywać Obcego powiększając w ten sposób zasób informacji o nim. Jednak cóż to dało badaczom Solaris, poza niedającym się już nawet skatalogować ogromem wyników przeprowadzonych eksperymentów? Zdobyta w ten sposób wiedza nie przybliżyła ich ani na krok do zrozumienia fenomenu plazmatycznego oceanu, do poznania istoty jego istnienia. Kreacja Solaris umyka jakimkolwiek wyobrażeniom człowieka o istnieniu życia w kosmosie i dlatego właśnie do końca powieści wszystko co można o nim powiedzieć pozostaje tylko domysłem.
Inaczej jest w przypadku Edenu. Przy jej tworzeniu autor wykorzystał, choć nie do końca, pojawiający się dopiero w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku model kreacji Obcego, zakładający jego całkowitą odmienność od człowieka, zrezygnowanie z antropomorfizmu.53W ten sposób powstał pomysł na planetę Eden i jej dziwnych mieszkańców – Dubeltów. Jest to stosunkowo wczesna książka Lema (1959), dlatego kreacja obcych form życia jest w niej mniej doskonała niż w późniejszych dziełach, ale mimo to stanowi interesującą próbę opisu spotkania z Obcym.
Pierwsze zetknięcie z innością wymagającą postawienia jakiejś hipotezy, następuje już wcześniej niż podczas bezpośredniego Kontaktu – w momencie postawienia przez ludzi nogi na obcej planecie. Lem, wraz z powołaniem do życia kosmicznych form życia, stwarza całe światy będące miejscem akcji (Astronauci, Eden) lub obiektem usilnych obserwacji, jak było w powieści Fiasko. Elementy krajobrazu takie jak roślinność lub pseudoroślinność stanowią dla bohaterów niemałe wyzwanie. Przy każdej próbie ich opisu, odwołują się do doświadczeń przywiezionych z Ziemi. Poszukiwanie językowych ekwiwalentów oddających w jakiś sposób specyfikę nieznanego, zazwyczaj kończy się porównywaniem do pozytywnych bądź negatywnych już znanych form lub próbami nadania nazw:

Z burego gruntu wznosił się pionowy pień, szary niczym skóra słonia, o słabym, metalicznym połysku. Pień ten, nie grubszy u nasady od męskiego ramienia, przechodził górą w kielichowate rozszerzenie, które u szczytu, jakieś dwa metry nad ziemią, rozpościerało się płasko. Niepodobna było zobaczyć, czy kielich jest otwarty u góry, czy nie. Trwał zupełnie nieruchomo.54

W ten sposób opisane zostają dziwne twory na planecie Eden, dalej w książce nazywane kielichami, ze względu na swój kształt. Podobnie wygląda sytuacja z innymi elementami krajobrazu, np. „pająkowatym lasem”, który ekspedycja napotyka na początku wyprawy. Obcość opisywana jest za pomocą antropocentrycznej narracji. Zazwyczaj jej obraz wyłania się z dialogów bohaterów, którzy próbując dociec istoty rzeczy czy zjawiska wymieniają się pomysłami. Trzecioosobowy narrator stara się pozostać neutralny w opisach, jednak z czasem przyjmuje nazwy i sugestie postaci:55

- To jakieś pająki? - niepewnie powiedział Fizyk i wtedy wszystkim wydało się naraz, że widzą jakieś pajęczaste stworzenia, o małych, wrzecionowatych kadłubach, pokrytych gęstą sterczącą szczecią, bez ruchu stojące na zebranych pod siebie, nadzwyczaj długich i cienkich nogach.
- Ależ to rośliny! - zawołał Doktor. Podchodził z wolna coraz bliżej do wysokiego, szarozielonkawego „pająka. W samej rzeczy „nogi” okazały się rodzajem grubych łodyg, których zgrubiałe i pokryte włosami kolanka łatwo można było wziąć za stawy członkonoga.56

Opisy planet ukazujące się w dialogach bohaterów są migotliwe – sugestywne i konkretne, ale jednocześnie niedookreślone i umykające wizualizacji. Zjawisko to jest charakterystyczne dla literatury tego gatunku. Ryszard Handke opisuje je pod nazwą „specyficznej niewizualności science fiction.”57 Szum utrudniający nadanie kształtów obrazom odwzorowuje problemy percepcyjne, z jakimi muszą zmierzyć się postacie książki w zetknięciu z nieznanym.
W miarę rozwoju fabuły, ekspedycja zapuszcza się coraz dalej w głąb planety i tworzy obraz planety z kolejnych zaskakujących i niezrozumiałych elementów układanki: zapętlone automatyczne fabryki produkujące w kółko z tych samych materiałów nieokreślone elementy, sekcja zwłok istoty zamieszkującej planetę ukazująca jej niezwykła budowę, wirujące gondole pełniące funkcje środka transportu oraz atak na ludzi z jednej z nich i makabryczna scena zakopywania ciał martwych dubeltów w masowym grobie. Każde z tych zdarzeń jest trudne do zinterpretowania dla przybyszy z Ziemi, którzy próbują poskładać je w jedną spójną i logiczną wizję planety. Ich starania pozostają jednak tylko naiwnymi próbami przyrównania obcości do tego, co już znane. Jak słusznie zauważa Doktor przy okazji analizy nowych zdarzeń i doświadczeń:

Jesteśmy ludźmi, kojarzymy i rozumujemy po ziemsku i wskutek tego możemy popełnić ciężkie błędy, przyjmując obce pozory za naszą prawdę, to znaczy układając pewne fakty w schematy przywiezione z Ziemi.58

Wszystkie teorie i domysły, jakie nasuwają się uczestnikom wyprawy na podstawie obserwacji planety i jej mieszkańców, mają szansę zweryfikować przy okazji „rozmowy” z Dubeltem. Sytuacja dość osobliwa jak na poważną literaturę fantastyczno naukową, w której obie strony pragną się porozumieć i co więcej – udaje im się to!59 Kiedy stosunki pomiędzy mieszkańcami Edenu a dziwnymi przybyszami z gwiazd zdają się prowadzić już tylko do otwartego ataku lub całkowitego odizolowania tych drugich, w rakiecie ekspedycji pojawia się niespodziewany gość – Dubelt. Istota nie przejawia wrogich zamiarów względem ludzi i po minięciu pierwszego szoku obie strony zabierają się ochoczo do rozmowy. Jest to możliwe dzięki odpowiedniemu zaprogramowaniu kalkulatora elektronowego, który ujednolica pojęcia i tłumaczy słowa z kaszlącego języka dubeltów na ludzki i odwrotnie. Lem założył w tej powieści, że mimo różnorodności form życia i rozumu w Kosmosie, istnieją pewne niezmienne założenia i prawdy wspólne dla wszystkich takie jak: organiczne ciało, dwunożność, tworzenie struktur społecznych oraz rozwój różnych dziedzin nauk. Zabieg niecałkowitego zrezygnowania z antropomorfizmu przy kreacji Obcych, poszerzył i ułatwił możliwości poznawcze bohaterów utworu i czytelników. Omawiając to, czego udało się dowiedzieć od dubelta na temat edeńskiego społeczeństwa, załoga często odwołuje się do przykładów z Ziemi:

- Nie, to nie da się zrozumieć!
- Dlaczego? Przecież wiesz, że i na Ziemi istnieją pewne zjawiska nie nazywane publicznie - chociaż się o nich wie. Na przykład w zakresie życia towarzyskiego, które byłoby niemożliwe bez pewnej dawki obłudy. To, co u nas jest wąskim wycinkiem, marginesem, u nich stanowi główny nurt(…)
- To jednak jakieś społeczeństwo - przerażające! - wykrzyknął Inżynier.
- Dlaczego? Czy nie słyszałeś nigdy o tajemnicy wojskowej albo innej podobnego rodzaju?60

Takie porównanie ma za zadanie przybliżyć i wyjaśnić prawdziwe znaczenie nowo poznanych faktów oraz w ogóle potwierdzić możliwość istnienia takich samych lub podobnych dziwnych struktur społecznych. A sytuacja panująca na Edenie, jaka się wyjawiła z kaszlnięć dubelta tłumaczonych przez kalkulator, była naprawdę trudna do zrozumienia. W wielkim skrócie – oto społeczeństwo poddane przez władzę jakimś operacjom czy zabiegom rekonstrukcji biologicznej, których efektem stały się masowe wady, deformacje i ułomności. Władza wycofawszy się z eksperymentu, tłumaczyła obecny stan rzeczy chorobami i zataiła wszelkie jego dowody oraz informacje o nim. Blokowanie informacji doprowadziło do skomplikowanej sytuacji, w której według oficjalnej wersji władza w ogóle nie istnieje, a obywatele żyją w terrorze podzieleni na wyizolowane, ale zależne od siebie grupy.
Ziemianie oczywiście chcą w jakiś sposób pomóc mieszkańcom planety w uwolnieniu się od „nieistniejącego” władcy, ale wiedzą, że jakakolwiek interwencja z ich strony mogłaby być niebezpieczna i, co najważniejsze, niekoniecznie przynosząca spodziewany efekt. Kwestia dylematów moralnych omówiona będzie dokładniej w kolejnym rozdziale. Koniec końców załoga prawie jednogłośnie decyduje się na odlot z planety, jedynie Doktor się waha, chcąc za wszelką cenę lepiej poznać jej mieszkańców. Niestety jedyna chętna do udzielenia takich informacji istota, w skutek napromieniowania radioaktywnym wyciekiem ze statku słabnie i powoli umiera. Nie ma już sposobu, aby poznać bardziej ich dziwną strukturę społeczną, a informacje zebrane na ten temat do teraz, są niczym innym jak tylko ludzkimi hipotezami przypisanymi do niezrozumiałych faktów tłumaczonych przez niedoskonałe urządzenie:

Nie wolno ci zapominać, że koniec końców zawsze rozmawiasz z kalkulatorem i że dubelta zrozumiesz tylko o tyle, o ile pojmie go sam kalkulator.61

Zakończenie pozostawia niedosyt. Ludzie muszą się wycofać w sytuacji, w której Kontakt wreszcie zaczął się ziszczać. Czy to, co udało się dowiedzieć na temat Obcych można już nazwać poznaniem? Nie było wymiany technologii i patentów, pouczeń i udzielania rad, nie było wreszcie nawiązania współpracy. Tylko wysłuchanie nie do końca pewnej i zrozumiałej historii rozwoju cywilizacji. Co takiego ludzkość zyskała na tym spotkaniu? Jedyne co się nasuwa, to uzyskanie kolejnego dowodu na ograniczenia ludzkiego poznania. Czy nie jest tak w kwestii współpracy międzyplanetarnej, jak odpowiedział dubelt na pytanie co załoga statku może jeszcze dla niego zrobić? Dobitnie brzmiąca odpowiedź: Zero. Zero. Zero.

 

Niezgłębiona tajemnica Solaris

Jak już było powiedziane, przygoda z obcymi cywilizacjami towarzyszyła Lemowi od początku kariery pisarskiej. Wątek Kontaktu poruszony został już w jego debiutanckiej powieści Astronauci i powracał później w kolejnych dziełach w taki lub inny sposób. Problem ten musiał bardzo fascynować autora, ponieważ jego rozwinięcie znajdujemy i w „klasycznym” ujęciu w powieściach typu Fiasko, Solaris, Eden i w groteskowych przygodach Ijona Tichego, jak również w esejach i dziełach teoretycznych. W Summa Technologiae, dla przykładu, autor w matematyczny sposób próbuje wyliczyć prawdopodobieństwo istnienia obcych cywilizacji we wszechświecie. Z jego obliczeń wynika, że w kosmosie powinno być stosunkowo „tłoczno”. Tymczasem z doświadczenia wiemy, że kosmos milczy nic sobie nie robiąc wszelkich matematycznych równań. Tak sprawa wygląda w rzeczywistości. Za to w literaturze Lem powołuje do życia całe planety wraz z zamieszkującymi je stworzeniami, jakby w wyrazie buntu, że tam nic nie ma. Pojawiająca się w jego książkach plejada przedstawicieli obcych cywilizacji jest bardzo pomysłowa i zróżnicowana. Jednak najbardziej fascynujący i rozbudowany obraz Innego znajdujemy w powieści Solaris.
Książka ta jest niewątpliwie najbardziej znaną publikacją Stanisława Lema. Pierwszy raz drukiem ukazała się w 1961 roku i od tej pory jej wydanie było wielokrotnie wznawiane. Tłumaczona na wiele języków ugruntowała pozycję Lema jako wybitnego pisarza science fiction. Nic dziwnego, do dziś uznaje się ją za jeden z najoryginalniejszych – jeśli nie najoryginalniejszy – obraz obcego jaki powstał w tym gatunku literatury. Aż trudno uwierzyć, że autor zasiadając do pisania książki nie miał konceptu na rozwinięcie fabuły, a w jego głowie był tylko zarys początkowych zdarzeń utworu.62 Pomysł na zakończenie kiełkował długo, bo aż rok:

Kiedy wprowadziłem Kelvina na stację solaryjską i kazałem mu zobaczyć przestraszonego i pijanego Snauta, sam jeszcze nie wiedziałem, co go przerażało, nie miałem zielonego pojęcia dlaczego Snaut zląkł się zwyczajnego przybysza. W tym momencie nie wiedziałem, ale wkrótce miałem się dowiedzieć, bo przecież pisałem dalej.63

Autor dopisał zakończenie książki po rocznej przerwie i po latach sam już nie wiedział, który moment powieści sprawił mu tyle kłopotu.64 Fabuła utworu, na szczęście, nie straciła wcale na tym zabiegu – do końca lektury czytelnikowi towarzyszy specyficzny nastrój napięcia i tajemnicy, a niedopowiedzenie pewnych wątków, niewytłumaczenie faktów i zdarzeń mnoży kolejne interpretacje dzieła.
W Solaris obcość wkracza w zupełnie nowy wymiar. Autor całkowicie zrezygnował z antropomorficzności, co pozwoliło mu na stworzenie niezwykłej kreacji Obcego, która zaskakuje i zachwyca do dzisiaj. Nowatorstwo Solaris przejawia się także w zastosowaniu otwartego modelu fabularnego, który do końca książki nie wyjaśnia jednoznacznie zagadki oceanu i pozostawia wiele możliwych hipotez interpretacyjnych. Jest to zabieg powiększający czytelniczą niepewność i efekt uniezwyklenia. Istvan Csicsery – Ronay Jr. pisze, że powieść Solaris przyjmuje formę „książki-obcego”, w której obcość istnieje na dwóch poziomach: jako tajemnica dla bohaterów książki oraz w relacji tekst – czytelnik.65

Zacznijmy od oceanu. Jest to Obcy, ale w wersji skrajnej, bo odmiennej od wszystkich sposobów kreacji obcości pochodzących z dostępnych odbiorcy układów odniesienia: literackiego, mitycznego, empirycznego. We wszystkich poprzednich i późniejszych powieściach Lema opartych na schemacie kontaktu z obcością kreacje Obcego poddają się względnie łatwemu oswojeniu, i to zwykle według wszystkich trzech kluczy (…) Tymczasem w Solaris (…) ani wewnątrztekstowa, fikcjonalna empiria, ani identyfikowane podczas odbiorczej semityzacji konteksty kulturowe nie tworzą żadnej obowiązującej hierarchii wartości. Tekst pozostaje semantycznie wieloadresowy.66

Pomimo ogromu niewiadomych, które mnożą się wokół tajemniczego oceanu, pewne rzeczy trzeba przyjąć za pewne. A jedyną pewną rzeczą jest to, że Solaris istnieje i że jest wart uwagi. Cokolwiek więcej, co można próbować powiedzieć na jego temat jest problematyczne. Jeśli uznamy Solaris za przedstawiciela obcej formy „życia”, pojawi się pierwszy poważny problem. Cudzysłowie jest konieczne, ponieważ ocean solaryjski nie jest żywy w takim sensie, w jakim rozumieją to do tej pory ludzie. Nie składa się z komórek, nie posiada systemu nerwowego ani nawet struktury białkowej. Z całą pewnością nie jest jednak martwy jak skały lub woda, ale jednocześnie nie jest żywy jak ziemskie rośliny i zwierzęta. Faktem, który dobitnie świadczy o tym, że Solaris nie jest zwykłym oceanem, lecz czymś innym, czymś więcej, jest wykazywana przez niego „ciekawość” oraz reagowanie na bodźce (do pewnego stopnia).
Problemy z zaklasyfikowaniem Solaris do form ożywionych lub nieożywionych nie są jedynymi, jakie napotykamy próbując ustalić na jego temat jakieś pewniki. Faktem jest, że planeta Solaris krąży po nietrwałej orbicie wokół dwóch słońc. W jakiś sposób koryguje tor planety tak, że nigdy nie zbliża się za bardzo do żadnego ze swoich słońc, co mogłoby zakończyć jej istnienie wraz z domniemanym mieszkańcem. Nie ma odpowiedzi na pytanie jak tego dokonuje, lecz fakt ten potwierdza, że Solaris wykonuje pewnie celowe działania, posiada to, co nazywamy instynktem przetrwania. Ale czy to znaczy, że posiada inteligencję? Badaczom nie udało się tego jednoznacznie udowodnić, jednak w trakcie lektury można się skłaniać ku takiej opinii. Również zakończenie książki zdaje się potwierdzać tę tezę.
Tych i innych rewelacji na temat Solaris dowiaduje się czytelnik przy okazji wizyty głównego bohatera w bibliotece. Z przerzucanych w jego rękach ogromnych tomiszczy stanowiących zapis eksperymentów, hipotez i teorii związanych z oceanem, wyłania się obraz zdeterminowanych, prawie stuletnich prób nawiązania kontaktu, które w tym wypadku byłyby równoznaczne ze zrozumieniem, poznaniem oceanu. Kelvin – narrator utworu, przybliża historię planety Solaris od jej odkrycia, badania cech fizyko – chemicznych i pierwszych nieśmiałych eksperymentów oraz rozwój nauki, jaka powstała specjalnie w celu badania dziwnego oceanu – solarystyki. Dowiadujemy się o latach żmudnych doświadczeń i badań przeprowadzonych na Solaris, o rozmaitych teoriach próbujących nie tyle wyjaśnić jego fenomen, ile w ogóle go nazwać, sklasyfikować, aby wiedzieć z czym ludzkość ma do czynienia. Tak powstają teorie: prymitywnego tworu prebiologicznego lub przeciwstawna – uznająca ocean za strukturę dużo lepiej zorganizowaną niż organizmy ziemskie, a także teorie oceanu homeostatycznego, który przeskoczył całą ewolucję organiczną, aby od razu znaleźć się na wysokim poziomie rozwoju, bytu elektronowego lub plazmatycznego stanowiącego summę wszelkiego bytu, oceanu – mędrca, gigantycznego mózgu medytującego nad tajemnicami wszechświata i wiele innych wykluczających się wzajemnie hipotez. Wreszcie, podchodząc do problemu z zupełnie innej strony, oryginalnej, ale i zabawnej – jak słusznie zauważa Kelvin – naukowcy stworzyli taką oto klasyfikację Solaris: Typ – Polytheria, Rząd – Syncytialia, Klasa – Metamorpha.67 Wprawdzie nie rozwiązało to tajemnicy oceanu, ale dało ułudę jego chociaż cząstkowego poznania. Jednak użycie takich „tylnych drzwi” nie zmieniło w żaden sposób zasobu wiedzy o Solaris, jaki posiadała ludzkość:

(…) pomyślałem, że nasza wiedza o Solaris, wypełniająca biblioteki, jest bezużytecznym balastem i trzęsawiskiem faktów, i znajdujemy się w takim samym miejscu, w którym poczęto ją gromadzić przed siedemdziesięciu ośmiu laty, a właściwie sytuacja jest o wiele gorsza, ponieważ cały trud tych lat okazał się daremny.68

Akcja powieści rozpoczyna się w momencie, kiedy wszystkie wielkie teorie tłumaczące fenomen osobliwej planety już wybrzmiały, a zainteresowanie tematem ze strony badaczy i opinii publicznej zmalało praktycznie do zera. Sprawa od dłuższego czasu uznana za przegraną dla ludzkości, nagle rozwija się w zupełnie nieoczekiwanym kierunku. Psycholog Kris Kelvin przybywa na stację solaryjską i od razu pojawia się pierwsza zagadka – co tak przeraziło Snauta w jego osobie? Później niewiadome przychodzą jedna po drugiej: informacja o samobójstwie Gibariana i tajemnicza notatka zostawiona przez niego, ogromna naga murzynka maszerująca po statku oraz tajemnica największa ze wszystkich – pojawienie się „gości”. Wszystko, co dzieje się na stacji ma związek z Solaris, załoga zdaje sobie z tego sprawę, a jednak Kris, początkowo patrzący trzeźwo i z dystansem na swoją sprowadzoną z zaświatów żonę – Harey, z czasem zakochuje się w niej. Pytanie tylko, co tak naprawdę kocha lub uważa, że kocha? Goście, fantomy, twory F, różnie nazywane w książce, „to nie są osoby ani kopie określonych osób, tylko zmaterializowane projekcje tego, co na temat danej osoby zawiera nasz mózg.”69 Są doskonalszymi, prawie nieśmiertelnymi wersjami stworzonymi ze wspomnień i wyobrażeń o osobie, która najmocniej odcisnęła się w umyśle człowieka. Kelvin zauważa, że struktura gości jest inna niż ludzka, mimo całego podobieństwa wyglądu zewnętrznego i zachowania w stosunku do pierwowzoru. Wysnuwa teorię, że stanowią oni maski, kamuflaż dla osiągnięcia jakiegoś celu.
Ustalenie po co właściwie ocean powołał do życia istoty na wzór wspomnień wyciągniętych wprost z głów załogi stacji, jest próbą zrozumienia celu jaki towarzyszył jego aktom twórczym. Najbardziej oczywistą hipotezę mówiącą, że tym razem to przedstawiciele gatunku ludzkiego stali się obiektem eksperymentu ze strony Solaris, badacze odrzucili ze względu na niedoskonałość, nieprecyzyjność jego przeprowadzenia. Zakładając, że tak jak ludzie nie potrafili dostrzec idei, celowości w tworzeniu i niszczeniu przez ocean ogromnych skomplikowanych form na jego powierzchni, tak może i plazmatyczny twór nie rozumiał funkcjonowania człowieka wraz z jego psychiką, wspomnieniami i marzeniami. Może wysłanie gości było jedyną możliwą próbą kontaktu? Taka teoria stawia sprawę zupełnie inaczej. Przede wszystkim potwierdza tezę o posiadaniu przez ocean jakiejś świadomości i jego otwartości na czynniki zewnętrzne. Obrazuje to sytuację, w której dwie strony zauważają się wzajemnie i poczynają różnego rodzaju kroki, aby się porozumieć. Można uznać, że goście są pewnym komunikatem od Obcego, tylko co dalej? Jak go odczytać? Ocean postarał się nawet o to, aby komunikat był napisany w „języku” ludzi, bo cóż może być bardziej ludzkiego niż… człowiek. Ale nawet taki komunikat pozostaje niezrozumiały. Możliwe, że goście rzeczywiście byli częścią „operacji człowiek”, której celem było zrozumienie, poznanie ludzi przez myślący ocean. Nie wiadomo tylko jakich efektów spodziewał się po tym eksperymencie. Bohaterzy postawieni w niecodziennej sytuacji zachowywali się bardzo różnie: od prób pozbycia się gościa po przywiązanie emocjonalne do niego. Harey i inni mogli być pomostami łączącymi oba światy – ludzki i oceanu – mającymi za zadanie przybliżyć temu drugiemu istotę człowieczeństwa. W takim wypadku Kris spełnił swoje zadanie, odgrywając rolę kochanka i przeżywając miłość, przywiązanie, samotność, ból, cierpienie.

Cóż z tego wynika? Po pierwsze – oczywiście – iż żaden słownik nie pomoże nam w przekładzie tekstów stworzonych przez istoty naprawdę od ludzi odmienne; po drugie – że komunikacja możliwa jest w takich przypadkach raczej za pomocą sekwencji działań lub fabuł.70

To tylko jedna z interpretacji Solaris, jaką proponuje Jerzy Jarzębski. Istnieją inne możliwości, np.: że goście byli „darem” od inteligentnego oceanu, który wysondowawszy umysły badaczy, pozwolił im spróbować jeszcze raz z osobą, która była dla nich niezwykle ważna, ale z jakichś powodów pamięć o niej została zepchnięta w głąb podświadomości, albo że ich obecność nie miała żadnego celu, lecz była tylko wynikiem machinalnego kopiowania przez ocean.
Tak czy inaczej, kontakt został nawiązany. Ale znów jego przebieg i rezultaty dalekie były od tych zakładanych. Ciekawym tropem interpretacyjnym jest rozdział Sny, który zawiera opisy kilku bardzo sugestywnych snów Kelvina. Wynika z nich, że Solaris interesowała ludzka psychika i przez nią obserwował, badał oraz poznawał nasz gatunek. I można przypuszczać, że w jakiś sposób udało mu się poznać istotę człowieczeństwa. Z drugiej strony, można gorzko stwierdzić, że kolejny raz mieszkańcy Ziemi zostali na straconej pozycji. Trudno znaleźć jakieś wymierne korzyści jakie ludzkość zyskała dzięki kontaktowi z zagadkowym oceanem. Na pewno efektem było samobójstwo jednego z członków załogi i niebezpieczne balansowanie na granicy obłędu przez resztę. „O żadnym kontakcie człowieka z nieczłekokształtną, ahumanoidalną cywilizacją nie może być i nigdy nie będzie mowy”71 – zdaje się brzmieć Lem słowami sceptycznego badacza Grattenstroma. Człowiek, nie ważne jak bardzo by chciał, nie przeskoczy swojej natury, rozumu, zmysłów oraz sposobu odbierania i pojmowania rzeczywistości. Jeżeli jakaś istota wyprzedza nas o dwa kroki, to jest to o dwa kroki za dużo i w kontakcie z nią, jedyne czego możemy się dowiedzieć, to prawdy o nas samych.

Katastroficzna wizja Fiaska

Fiasko, wydane w Polsce w 1987 roku stanowi uzupełnienie i domknięcie lemowskich wizji Kontaktu, a zarazem uznawane jest powieścią graniczną, bo kończącą pisarstwo beletrystyczne autora. Książka stanowi opis próby nawiązania porozumienia z Obcymi, którzy z jakichś powodów zupełnie sobie nie życzą żadnego kontaktu. Kwintanie skutecznie broniący swojej „prywatności” oraz ludzie za wszelką cenę pragnący poznać sekrety obcej cywilizacji, doprowadzają swoimi działaniami do tytułowego fiaska. Początek powieści maluje się dość niewinnie, żeby z rozwojem akcji dobitnie ukazać naiwne przekonanie o możliwości kontaktu między rozumami we wszechświecie.
Ziemscy badacze z SETI, od lat prowadzący nasłuchy kosmosu w poszukiwaniu oznak inteligentnego życia, wysuwają ciekawą teorię tzw. „okna kontaktu.” Miałby to być okres, w którym kosmiczne cywilizacje znajdują się jeszcze na etapie rozwoju biologicznego i już technicznego, a tym samym teoretycznie są osiągalne dla ludzkości pragnącej nawiązać z nimi kontakt. Rozumy znajdujące się poniżej okna nie są interesujące z powodu braku wiedzy i rozwiniętej techniki, aby być równym partnerem w rozmowie. Stanowisko Ziemi odpowiada w tym wypadku słowom wypowiedzianym przez fizyka Laugera:

(…) przez kontakt rozumiem wymianę wiedzy. Wymianę. Nie patronat, nie udzielanie pouczeń meliorystycznych.72

Z kolei cywilizacje, które opuściły już okno kontaktu, podejmują się działań izolacyjnych, ukrywających ich obecność, jak również samobójczych lub niezrozumiałych, niewyobrażalnych dla ludzkiego rozumu. I cywilizacje niedojrzałe i przejrzałe milczą, tym samym nie istnieją dla poszukiwaczy Rozumu. W kategoriach kosmosu, egzystencja istot w okresie okna kontaktu trwa sekundę, mgnienie oka, dlatego kiedy udaje się zlokalizować obiecującą planetę, ziemianie postanawiają skorzystać z niezwykłej okazji i wyruszyć na spotkanie z Obcym.
Planetą okazuje się Kwinta z konstelacji Dżety Harpii, która ma zostać osiągalna dla ludzkiej ekspedycji dzięki wykorzystaniu pewnego rodzaju podróży w czasie na obrzeżu czarnej dziury. Podróż taka jest niezwykle ryzykowna i wymaga ogromnej precyzji, ale gra również jest warta świeczki.
Kwinta w kilku aspektach okazuje się być podobna do Ziemi – posiada atmosferę z tlenem i azotem oraz zlodowaciałe bieguny. Inną interesującą cechą jest towarzyszący jej, a raczej wytwarzany przez nią, szum radiowy na wszystkich dostępnych falach radiowych, którego pochodzenie nie jest naturalne. Wokół równika, ale już ponad atmosferą, planetę opasuje lodowy pierścień, który naukowcy uznali za przejaw inżynierii kwintańskiej. Pierścień zamarzniętych wód według naukowców jest efektem wypompowania części oceanów w kosmos, aby zwiększyć powierzchnię gruntów mieszkalnych planety. Praca jednak sprawia wrażenie niedokończonej, a sam pierścień trze o górne warstwy atmosfery i wywołuje duże zmiany w klimacie Kwinty.
Skomplikowane manewry w pobliżu czarnej dziury odbywają się bez większych zakłóceń, ale podczas ich trwania sytuacja na Kwincie ulega gwałtownej zmianie. Kiedy załoga statku „śpi” w stanie embrionacji, komputer pokładowy odbiera dziwne i niepokojące sygnały z planety docelowej – znaczne wzmożenie się szumu, promieniowanie w infraczerwieni, tajemnicze rozbłyski, nagłe miejscowe ochłodzenie się planety oraz ogromne obejmujące 92% tarczy planety zachmurzenie.
Jak zawsze u Lema, w momencie zetknięcia z nieznanym, załoga już po przebudzeniu, przy pomocy komputera „ostatecznej generacji” GOD-a snuje hipotezy mające wytłumaczyć wszystkie zaobserwowane niezwykłości. Pojawiają się teorie o wybuchach nuklearnych – szybko jednak odrzucone, o zakrojonej na wielką skalę regulacji klimatu i naruszeniu litosfery, o zderzeniu się meteorów z satelitami planety oraz o jakichś katastrofach lub pożarach urządzeń przemysłowych czy chłodniczych. Żadna z wysuniętych hipotez nie obejmuje jednak wszystkich dostępnych danych i z oczywistego powodu braku odpowiedniej wiedzy i kompetencji, jest tylko próbą tłumaczenia zjawisk na wzór doświadczeń przywiezionych z Ziemi. Nawet interpretacje GOD-a, przewyższającego człowieka wielokrotnie w możliwościach analizy, okazały się niedoskonałe, ponieważ on również zaprojektowany ludzką ręką, odnosił się do pojęć i sytuacji typowo ludzkich.

(…)wszystko stoi zawsze na określonych założeniach, choć przeważnie są przyjęte milcząco. Dyskusja toczy się wokół zajść, wyglądających mało prawdopodobnie jako seria zdarzeń niezależnych. Błyski, chaotyzacja emisyjna, zmiany albeda Kwinty, plazma na Księżycu. Skąd się wzięły? Z działalności cywilizacyjnej. Czy to je wyjaśnia? Przeciwnie: zaciemnia, ponieważ założyliśmy milcząco, że potrafimy rozeznać się w działaniach Kwintan. Przypominam, że Mars był niegdyś uznawany za starca, a Wenus za młódkę w zestawieniu z Ziemią: pradziadkowie naszych astronomów założyli bezwiednie, że Ziemia jest taka sama jak Mars i Wenus, tyle że młodsza od pierwszego i starsza od drugiej. Stąd poszły kanały Marsa, dzikie dżungle Wenery i reszta, aż wszystko przyszło włożyć między bajki. Sądzę, że nic nie umie zachowywać się bardziej nierozumnie od rozumu. Na Kwincie może działać rozum — a raczej rozumy, nieposiężne dla nas przez różnorodność intencji...73

Pierwsze problemy z poznaniem Obcych następują właśnie w momencie, w którym załoga próbuje ustalić jakieś ogólne informacje na temat kwintańskiej cywilizacji, aby przygotować się jak najlepiej na kontakt. Nie wiedzą jeszcze jak zgubne w konsekwencjach dla całej wyprawy i nich samych będzie takie przewidywanie i modelowanie zachowań. W momencie kiedy zdecydowali się na wyjście z ukrycia przez wyświetlenie laserem listu powitalnego, założyli że Kwinta jest aktualnie w stanie wojny. Miały o tym świadczyć liczne ślady na samej planecie, jak również w całym układzie słonecznym. Nawiązanie kontaktu okazuje się jednak trudniejsze i bardziej skomplikowane niż ktokolwiek mógłby przypuszczać. Powodem jest niechęć ze strony Kwintan. Nie odpowiadają oni na żadne sygnały ze strony przybyszów i o ile nie zostaną zmuszeni siłą, nie mają zamiaru dzielić się wiedzą ani nawet swoim wizerunkiem.
Właśnie to ostatnie, czyli wygląd mieszkańców planety ostatecznie zadecydował o niepowodzeniu misji i całkowitym fiasku pokojowego posłannictwa ludzkości. Od chwili wyboru Marka Tempe na pilota, który miał wylądować na Kwincie i zapewnienia go, że zobaczy Kwintan, staje się to dla niego obsesją i największym celem. Nie jest w tym szaleństwie sam. Reszta załogi również wierzył, że jeśli uda im się zobaczyć Kwintan, to wszystko się wyjaśni, uda się poznać i zrozumieć mieszkańców planety. Tak oto Kirsting wpatrywał się uparcie w zdjęcia spirogramów, z nadzieją na dostrzeżenie nieuchwytnych Kwintan. Jego podejście przedstawia jakby odwrócone wysiłki Wenusjan z powieści Astronauci, którzy szukając na zdjęciach Ziemi jej mieszkańców, w ogóle nie wzięli ludzi pod uwagę. Tak samo Kirsting, nie wiedząc czego dokładnie szuka i czy w ogóle znajdzie to na obrazie, dochodzi do granic możliwości sprzętu wyświetlającego oraz do delikatnej granicy pomiędzy tym co można zobaczyć, a tym, co pragnie się widzieć:

Na przekór temu usiłował rozpoznać szkielety stworzeń kwintańskich — i chyba tylko te, co odpowiadają ludziom, wypełniały owo niby-miasto — jeśli było wielomilionową metropolią. Dochodził krańca rozdzielczości i przekraczał go. Wtedy drobniutkie widemka, złożone z białawo drżących włókien, rozsypywały się. (…) Zapatrzonemu chwilami wydawało się, że wśród mętnych plam widzi mikroskopijne niteczki jaśniejsze od tła, jak sfotografowany przez teleskop, znieruchomiały taniec Holbeinowskich kościotrupów. Zdawało mu się, że jeśli wzmocni powiększenie, zobaczy je naprawdę i przestaną być tym, co dopowiadał drżącym włókienkom, tak niepewnym i chwilowym, jak kanały, które widzieli dawni obserwatorzy Marsa, ponieważ bardzo chcieli je zobaczyć. Gdy wpatrywał się w zgrupowanie słabych zastygłych iskierek zbyt długo, zmęczony wzrok ulegał jego woli i niemal już mógł postrzec mleczne kropki czaszek i cieńsze od włosków kości pacierzowych stosów i kończyn. Starczyło jednak zamrugać piekącymi od wytężenia oczami, by złudzenie prysło.74

Słusznie zauważa Jerzy Jarzębski, że „nawet doświadczenie czegoś bezpośrednio i na własnej skórze, nie oznacza zrozumienia zjawiska.”75 Szczególnie kiedy zjawisko wydaje się być coraz bardziej skomplikowane, z każdą nową informacją o nim. Jedynym wyjściem z sytuacji jest przekształcanie i dostosowywanie obecnej teorii do nowych faktów. Wymyślanie przez GOD-a długich i skomplikowanych hipotez tłumaczących agresywne postępowanie Kwintan, wraz z najbardziej optymalnymi możliwymi modelami reakcji, paradoksalnie zamiast wyjaśniać – wprowadza coraz więcej niepewności i doprowadza do położenia, w którym nic nie jest już oczywiste i pewne. Sytuację komplikuje dodatkowo założenie, że druga strona może postępować podobnie i pokazuje w ironiczny sposób tylko to, co chce abyśmy widzieli:

Znalazł się w sytuacji typowej dla algebry struktur konfliktu: gracz tworzy sobie model przeciwnika, razem z jego modelem sytuacji, odpowiada na to, sporządzając model modelu modelu i tak bez końca. W takiej grze nie ma już żadnych faktów o definitywnej wiarygodności. To ci diable sztuki, pomyślał. Przydałoby się coś znamienitszego od instrumentów, chociażby egzorcyzmy.76

Nie znajdując żadnych „egzorcyzmów” na Kwintan, załoga zmusza ich pod groźbą zniszczenia planety do przyjęcia ziemskiego wysłannika. Tak się też staje, ale ceremonia przyjęcia gościa, jak i wszystko, co Marek Tempe znajduje na planecie, jest inne niż się spodziewał. Nie trzeba nawet dodawać, że do żadnego kontaktu nie dochodzi. Co więcej, Kwintanie nie pokazują się w ogóle. Ale niestrudzony Tempe, który żył już tylko po to aby zobaczyć mieszkańców planety, nie zamierza się poddać, kiedy udało mu się dojść aż tutaj. Swój upór przypłacił życiem, ale zmarł w przekonaniu, zobaczył Kwintan lub jednego z nich. Małe to pocieszenie, kiedy razem z nim śmierć poniosła cała planeta i wszyscy jej mieszkańcy.
Tak pesymistycznej wymowy próżno szukać w innych powieściach o Kontakcie autorstwa Stanisława Lema. Ekspedycja ziemska wychodzi z założenia „kontakt za wszelką cenę”, a w tym wypadku cena okazała się naprawdę wysoka. Unicestwienie Kwinty okazuje się łatwiejsze niż nawiązanie porozumienia z zamieszkującymi je rozumnymi istotami. Dramatyczna scena kończąca powieść, w której Marek Tempe uderza łopatką w kwintańską ziemię w poszukiwaniu ukrytego tam życia, stanowi podsumowanie pragnień i starań całej ludzkości – wierzącej w ziemskie posłannictwo, w wielkość naszej cywilizacji. Cały ten patos i przekonanie o mocy rozumu brzmi śmiesznie w momencie zestawienia go z prymitywną metodą, jaką ludzki wysłannik wchodzi w kontakt z Obcym. Śmieszne to i zarazem smutne, bo dla ludzkości innego Kontaktu, niż ten uzyskany waleniem łopatką w coś, co mogło, ale nie musiało być Kwintaninem, w powieści nie ma.

ROZDZIAŁ IV
PROBLEMY ETYCZNE I MORALNE BOHATERÓW LEMA

Kolejnym zagadnieniem, poruszanym praktycznie zawsze w literaturze fantastyczno naukowej opisującej Kontakt, jest strona moralna całego przedsięwzięcia. Problem pojawia się automatycznie w momencie zetknięcia z przedstawicielami obcych cywilizacji i staje się coraz bardziej widoczny oraz skomplikowany wraz z rozwojem fabuły.
Bohaterowie Lema często nie poświęcają wystarczającej uwagi tej stronie Kontaktu i dlatego nieraz kończy się to w sposób tragiczny. Nie jest jednak tak, że autor nie zauważa problemu bądź go bagatelizuje, wręcz przeciwnie – w powieściach opisujących przygody „rycerzy św. Kontaktu” umieszcza zazwyczaj jakąś jednostkę stojącą na straży ludzkiej moralności oraz szeroko rozumianych dobra i przyzwoitości. W Edenie była to postać Doktora, w Fiasku ojca Arago reprezentującego dogmaty wiary chrześcijańskiej i kościoła. Nawet jeśli w książce brakuje owego obrońcy - idealisty, bohaterowie i tak muszą się zmierzyć z konsekwencjami swoich decyzji. Wszelkie próby udawania, że problem nie istnieje, z góry są skazane na niepowodzenie, ponieważ każdy krok czyniony w stronę nawiązania kontaktu jest obciążony odpowiedzialnością moralną. Im poważniejsze decyzje podejmują przedstawiciele ludzkości, tym większą biorą na siebie odpowiedzialność za ich efekty. Wszystko, co kryje się pod nazwą Kontakt jest problematyczne, kiedy wziąć pod uwagę możliwe wynikłe komplikacje. Bo już samo zjawienie się na obcej planecie i ukazanie jako bracia w rozumie z odległych gwiazd, może zostać opacznie odebrane przez zamieszkujące ją istoty – jako przybycie bogów lub najeźdźców. A to tylko jedne z wielu możliwości typowych dla ludzkiego rozumowania. Kto wie jakimi kategoriami mogą posługiwać się inne cywilizacje. Dlatego też konieczność podejmowania działań bardzo przemyślanych i zrównoważonych stanowi punkt wyjścia przy planowaniu Kontaktu. Ziemianie wyruszają w kosmos w przekonaniu, że międzyplanetarne zasady współpracy są im doskonale znane i że są przygotowani na każdą możliwość. Szybko jednak rzeczywistość weryfikuje te przekonania, uświadamiając załodze jak naiwne były ich wyobrażenia o możliwości spotkania i dialogu odmiennych istot. Konieczność podejmowania szybkich decyzji w nie do końca zrozumiałych sytuacjach, nijak się ma do zakładanych zrównoważenia i rozwagi.
Cały czas też ludzie pozostają uwikłani w swoje ziemskie postrzeganie i ocenianie obserwowanego świata, co dodatkowo komplikuje sprawę. Porównując nowe doświadczenia do tych przywiezionych z ojczystej planety, próbują kwalifikować je jako dobre lub złe, szukając uniwersalnych prawd, zasad rządzących wszechświatem i zachowaniem istot rozumnych. Błędna ocena sytuacji, powstała na skutek nieprawidłowego zinterpretowania danych, popycha ludzi do doszukiwania się w obcej cywilizacji ucieleśnienia zła czy niegodziwości. W takim wypadku, załoga wszechstronnie przygotowana na każdą przewidzianą ewentualność grzęźnie w antropocentryzmie, zapominając że ludzkie kategorie wartościowania są odpowiednie tylko wtedy, kiedy stosuje się je do ludzi.
Trudno przewidzieć jakie mogą być skutki styku różnych gwiezdnych cywilizacji. Pewnie w sprzyjających warunkach byłoby możliwe jakieś porozumienie, jednak Lem zachowując ostrożność, ustami ojca Arago przestrzega przed zbytnim optymizmem, mówiąc że: „Tak zwany kontakt może się stać darem Danaów. Otwarciem szkatułki Pandory.”77 I tak też w jego powieściach zazwyczaj jest.

Wyjątek potwierdzający regułę – potępienie „człowieka” z Marsa

Zaczynając omówienie zagadnienia od Człowieka z Marsa można odnieść mylne wrażenie na temat podejścia Stanisława Lema do problemu etyki i moralności. Jest to powieść nietypowa, pod wieloma względami nie pasująca do całości pisarstwa autora, choć podtrzymująca kluczowe dla jego twórczości przekonanie o niemożliwości nawiązania nawet prostego kontaktu z Obcym. Warte uwagi jest też to, że tutaj „człowiek” z Marsa przybywa na Ziemię, a w innych dziełach Lema to ludzie lecą w Kosmos i spotkanie z Obcym zazwyczaj ma miejsce na ich planecie. Trzeba wziąć pod uwagę fakt, że książka ta powstała w okresie „juwenaliów” autora i jest dopiero próbą kreacji Obcego, wstępem do poważniejszych, dojrzalszych dzieł.

Odczuwalna abominacja, jaką autor żywi dla „potwora” i jego nieludzkiej sprawności może dziwić wiernych czytelników prozy Lema. W późniejszych jego książkach bohaterom wolno negatywnie oceniać panujące w innych kosmicznych kulturach porządki, wolno zżymać się na „niemoralność” Obcych, muszą jednak akceptować ich prawo do odmienności.78

W Człowieku z Marsa jest inaczej. Przybysz zostaje kategorycznie potępiony i jego unicestwienie nie jest rozważane w kategoriach zła czy dobra, lecz jest jedynym słusznym wyjściem z zaistniałej sytuacji. Wybór „ostatecznego rozwiązania” nie bierze się znikąd, umotywowany jest agresywnym zachowaniem cyborga w stronę ludzkich badaczy. Pomijając jednak sprawę jego diabelskiej i przesiąkniętej złem natury79, trudno nie odnieść wrażenia, że jest to po prostu łatwe rozwiązanie. Nawet zakładając, że Marsjanin posiadałby coś, co nazywamy duszą, jego zachowanie względem ciekawskich i bezwzględnych w swoich eksperymentach ziemskich uczonych zapewne nie uległoby zmianie. Więc jego wrogość nie musiała się brać z zdegenerowanej istoty, lecz z naturalnej obrony przed krzywdą i chęci uwolnienia z niewoli. Brzmi to logicznie jeśli wziąć pod uwagę wszystkie zabiegi i starania jakie podjęli badacze, aby poznać i zrozumieć funkcjonowanie przybysza: rozmontowanie na części, zatruwanie atmosfery w pomieszczeniu, w którym się znajdował, naświetlanie, skomplikowane badania, podpinanie do wysokiego napięcia oraz wstrzykiwanie różnych substancji.
Pierwszym wyzwaniem dla uczonych okazało się rozbrojenie cyborga, ponieważ w swojej obecnej formie stanowił ogromne zagrożenie dla ludzkości. Dopiero kiedy to się udało, podjęto w stronę porozumienia, chociaż nie do końca to było prawdziwym celem przedsięwzięcia. Jak przedmiotowo potraktowano przybysza ilustrują bezceremonialne słowa profesora:
Więc to tak jest: ten gość z Marsa może przynieść ogromnie wiele pożytku dla ludzkości… ale jeszcze więcej nieszczęść. Więc zebrało się kilku ludzi, dali potrzebne pieniądze, środki i wiedzę z takim celem: zapoznać się z istotą tego przybysza… gońca z innej planety, porozumieć się z nim, wydostać, czy i wiele wie o nas, jakie posiada nad nami wyższości techniczne czy umysłowe, aby zużyć je dla dobra ogółu, albo w razie potrzeby, aby go zniszczyć.80

Jednym słowem ludzie chcieli wykorzystać przybysza, a nawiązanie z nim kontaktu było jakby koniecznością to warunkującą. Poznanie funkcjonowania gościa z gwiazd, zdobycie nowych technologii i rozwiązań technicznych, aby móc je wykorzystać w służbie ludzkości, brzmią może i szlachetnie, ale dziwnie to kontrastuje ze sposobem w jaki próbowano do tego dojść. Głód wiedzy, niepohamowana ciekawość i wiara, że wyższy cel jakim jest poznanie usprawiedliwia prawie wszystko, towarzyszy ludzkości od dawna i w tej powieści ma również swoje odzwierciedlenie. Nikt nie zastanawia się „na serio” czy obiekt wiwisekcji życzy sobie tych wszystkich eksperymentów (jakby taka opcja w ogóle istniała!). Jeśli już pojawiają się jakieś wątpliwości w tych kwestiach, to raczej z ironicznym wyrazem:

— Czy to ma oznaczać, że on nie życzy sobie, byśmy go łaskotali prądem? — przerwał pierwszy ciszę inżynier, wpatrując się w rysunek.
— Mnie się zdaje, że on żąda zwrotu swojej aparatury do przemiany energii atomowej, i dodam, że jest ogromnie grzeczny, bo ja nie wiem, czy na jego miejscu, po takiej wiwisekcji, zachowałbym się spokojnie… mając jego możliwości.81

Sam fakt „podtrzymania życia” cyborga nie wziął się też z czystej przyzwoitości czy litości. Najłatwiej i najbezpieczniej przecież byłoby go „zabić” i w ten sposób pozbawić możliwości sprzeciwu i ucieczki. Taka opcja została szybko odrzucona, ponieważ badanie „żywej” plazmy było bardziej interesujące i prognozowało większe profity. Może później, kiedy sytuacja wymknęła się spod kontroli, ekipa badawcza żałowała, że nie zdecydowała się na taki drastyczny krok, ale nikt nie przypuszczał, że cyborg okaże się równie przebiegły jak ludzie. Podstępem czerpiąc energię elektryczną udało mu się uwolnić i pokazać swoje prawdziwe możliwości. Wtedy pozostała ludziom tylko jedna opcja – zniszczenie „potwora.” Wraz z nim wysadzony w powietrze zostaje cały budynek laboratorium i wszelkie informacje zdobyte na temat Marsjanina.
Zakończenie powieści jest naprawdę niecodziennie dla pisarstwa Lema. Profesor doświadcza pewnego rodzaju wizji, w której zobaczył z bliska powierzchnię Marsa i przez to ujrzał prawdziwą zdegradowaną i złą naturę zamieszkujących ją istot. Nie wdając się w szczegóły, mówi o ich nieludzkości, biorącej się ze zredukowania świadomości do odruchów oraz pozbawieniu jakiejkolwiek wyższej motywacji i uczuć. Brzmi to wszystko mgliście i enigmatycznie, ale usprawiedliwia batalistyczne działania względem przybysza. Konkluzją utworu jest przekonanie, że ludzkość posiadająca zasady moralne, wiarę i uczucia może i powinna ich bronić za wszelką cenę. Dziwnie ksenofobiczne to brzmi, w porównaniu z wszystkimi późniejszymi dziełami Lema, w których akcent pada właśnie na akceptacje inności.82 Również rozstrzyganie kwestii moralnych i etycznych, idące w parze z sprawami kontaktu, jest inaczej rozwijane w kolejnych utworach autora. W Człowieku z Marsa pytanie o humanitarne traktowanie przedstawiciela obcej cywilizacji nie zostaje wypowiedziane wprost, bo też nie stanowi ważnego zagadnienia w tworzeniu fabuły książki. Czytelnik, jeżeli chce, sam może zadecydować czy ludzie przekroczyli granicę tego, co dopuszczalne w poszukiwaniu wiedzy. Nawet jeśli wynik takich rozmyślań wyjdzie na niekorzyść naszego gatunku, to zakończenie powieści przyniesie ulgę w postaci zapewnienia, że Marsjanin był w rzeczywistości zły i zasługiwał na wszystko to, czego z rąk ludzi doświadczył.
W innych swoich poważnych utworach, Lem odsuwa się od takiej prostej gloryfikacji homo sapiens. Więcej miejsca poświęca też rozterkom i rozważaniom bohaterów związanych właśnie z moralną stroną Kontaktu. Dostrzegają oni problem i starają się postępować tak, jakby mieli do czynienia z istotą równorzędną, mającą takie same prawa jak człowiek. Wiąże się z tym uszanowaniem prawa do inności Obcych.

Problemy związane z wiarą i religią

Ciekawym aspektem, który zapewne wysunąłby się na pierwszy plan w trakcie obcowania z kosmicznymi cywilizacjami jest religia. Ten element ludzkiego życia, dla nas tak istotny i oczywisty, uczący co jest dobre, a co złe, nakazujący jak żyć i jak być dobrym człowiekiem, dla Obcych mógłby być prawdziwą zagadką. Inna sprawa, jak z perspektywy osoby wierzącej traktować przedstawicieli obcych cywilizacji? Czy też są dziećmi Boga? Pismo Święte milczy na ten temat, więc gdyby problem był rzeczywisty i prawdziwy (gdyby Kontakt naprawdę miał miejsce) przed Kościołem stanęłoby nie lada wyzwanie. Każde odstępstwo w funkcjonowaniu, budowie fizycznej czy psychicznej Obcych mogłoby zachwiać całymi tysiącleciami względnie spokojnego panowania dogmatów religijnych. Bo czym jest problem grzechu pijaństwa czy klonowania organizmów w zestawieniu np.: z istotami nieśmiertelnymi lub trójpłciowymi albo jeszcze niezwyklejszymi?
Stanisław Lem nie byłby sobą, gdyby nie spróbował wypowiedzieć się na taki, dający szerokie pole do popisu, temat. Niestety, nie uczynił go nigdy głównym wątkiem powieści. W jego dorobku znajdzie się kilka przewrotnych i dowcipnych opowiadań, które mimo ironicznej wymowy dają świeży i trafny pogląd na sprawę.
Umieszczając delegata kościoła katolickiego – dominikanina Arago na pokładzie statku Eurydyka w powieści Fiasko, Lem sprytnie uchylił sobie drzwi do poruszenia zagadnienia wiary i religii w okolicznościach Kontaktu. Okazuje się, że w dalekiej przyszłości na Ziemi nadal istnieje instytucja Kościoła i można przypuszczać, że dalej wywiera na świat duże wpływy.83 Sytuacja przedstawiona w książce opisuje przełomowy moment, w którym pierwszy raz w historii ludzkości będzie możliwe spotkanie z obcym rozumem. Aktualne stają się wszystkie teoretyczne pytania, które przedstawiłam wcześniej. Faktem jest, że na Kontakcie znacznie ucierpieć może właśnie wiara chrześcijańska i dlatego Kościół wraz z ojcem Arago są stanowczo przeciwko wyprawie, obawiając się konsekwencji tych śmiałych poczynań. Tylko dominikanin bierze pod uwagę możliwość, że na Kwincie panuje Zło oraz, że ze spotkania może wyniknąć więcej szkód niż korzyści dla obu cywilizacji. Załoga zarzuca mu, że: „wszystkiemu przyprawia skrzydła. Albo rogi”84, ale wydaje się, że on jako jedyny zachowuje w krytycznych sytuacjach trzeźwość umysłu oraz humanitarność. Kiedy w powieści dochodzi do demonstracji sił i walki pomiędzy ludźmi a Kwintanami, tylko Arago potrafi zdemaskować prawdziwe motywy kierujące poczynaniami Ziemian – już nie chodzi o kontakt i wymianę wiedzy, lecz o zemstę i wyładowanie wściekłości z powodu porażki:

— To nie jest wyraz pokory, lecz szyderstwa. Symboliczne złożenie dowódczej godności nie może tego zmienić (…) Jeśli jednak każdy do końca winien postępować według swego sumienia, czy w dramacie, czy w tragifarsie, bo nie wyreżyserował sam sztuki życia i nie wyuczył się jak aktor roli, powiadam: zabijając nikogo i niczego nie ocalimy. Pod maską “Hermesa" krył się podstęp, a pod maską dążenia do kontaktu za wszelką cenę kryje się nie chęć wiedzy, lecz mściwość. Cokolwiek uczynisz, nie zawracając, skończy się fiaskiem.85

Wysłannik kościoła praktycznie do końca stara się przekonać do odwrotu, jednak daremnie. Jest to zrozumiałe – najłatwiejszym rozwiązaniem było w ogóle nie wyruszać w poszukiwaniu rozumu. Jednak na tak zaawansowanym stopniu rozwoju cywilizacji, możliwości i głód wiedzy są zbyt duże, aby zagadnienia z zakresu etyki czy moralności mogły go zatrzymać. Dlatego też wiara wraz z jej dogmatami musi nieustannie ewoluować aby nadążyć za rewelacjami i rewolucjami świata. Np.: ponieważ znaleziono sposób na „wskrzeszenie” umarłych (witryfikacja i embrionacja) i okazało się, że ludzie poddani tym zabiegom nic nie zobaczyli po śmierci, najnowsza eschatologia chrześcijańska, aby podtrzymać dogmat istnienia zaświatów, zaczęła głosić, że ludzie ci po prostu zapomnieli co tam widzieli, że jest to pewne zabezpieczenie, chroniące największe tajemnice Boże.86
Wiara ojca Arago zdaje się być nieugięta nawet w tak ekstremalnej sytuacji, jak moment spotkania z Obcymi. Z drugiej strony, nie jest to już tylko konserwatywne i sztywne bronienie swoich przekonań, lecz bardziej ostrożne zaciekawienie Innością, zawsze jednaj najbardziej troszczące się o nieczynienie szkód i zła. Nawet próba prowokacji Dominikanina uszczypliwymi słowami nie przynosi zamierzonych efektów. Do końca pozostaje on obrońcą humanizmu i wolnej woli:

— Wiem, co ojciec myśli (…) Że Stwórca nie życzył sobie takich wypraw — takich spotkań — takiego “obcowania cywilizacji" — i dlatego rozdzielił je otchłaniami. A myśmy nie tylko zrobili z rajskiego jabłka kompot, ale piłujemy już Drzewo Wiadomości...
— Jeśli chce pan poznać moje myśli — jestem do usług. Sądzę, że Stwórca w niczym nas nie ograniczył. A przy tym nie wiadomo, co wyrośnie z przeszczepów Drzewa Wiadomości...87

Mając w pamięci ten znamienny cytat z Fiaska i odwołując go do innego utworu Lema można spróbować się przekonać, co wyrośnie z przeszczepów Drzewa Wiadomości. W jednym z opowiadań o przygodach Ijona Tichego, Podróży dwudziestej pierwszej, zagadnienie wiary pojawia się w interesującej odsłonie. Akcja utworu toczy się na planecie Dychtonia, którą Tichy odwiedza w poszukiwaniu istot podobnych do ludzi. Dychtończycy wyznają Duizm, który można potraktować jako specyficzną odmianę wiary w Boga i życie po śmierci. Opis ewolucji tej wiary stanowi trzon opowiadania. Podróżnik z Ziemi, dzięki uprzejmości ojca Dyzza Darga, przeora zakonu destrukcjanów, poznaje historię planety.
Podstawą duzimu jest wiara w istnienie dwóch śmierci – przedniej i tylnej, czyli tej sprzed narodzin i tej już po agonii.

[Teologowie dychtońscy] nie mogli pojąć, czemu ludziom przykro myśleć o tym, że ich kiedyś nie będzie, a nie jest im tak samo przykro rozmyślać o tym, że ich przedtem nigdy nie było.88

Trafnych spostrzeżeń na temat wiary i jej możliwych dróg rozwoju w przyszłości w Podróży dwudziestej pierwszej jest znacznie więcej. Z opowiadań przeora oraz z lektury książek historycznych przed Tichym rysuje się obraz wiary niecodziennej, bo całkowicie pozbawionej dogmatów. Wraz z rozwojem technicznym i biotycznym Dychtonii, po kolei kruszyły się prawdy głoszone przez Kościół – o duszy nieśmiertelnej, życiu po śmierci, niepokalanym poczęciu i inne. Dwie Rewolucje Biotyczne, jakie miały miejsce, pozwoliły mieszkańcom planety uwolnić się całkowicie od ciała, jakim obdarzyła je natura oraz stwarzać nowe myślące maszyny, roboty a nawet ciecze posiadające świadomość. Jednocześnie zatarła się różnica pomiędzy naturalnym a sztucznym. W efekcie mieszkańcy planety przestali wierzyć w cokolwiek – w końcu dowody wskazywały, że Boga nie ma. Co więcej, wiara została oficjalnie zabroniona przez władze i sukcesywnie tępiona. Jedynymi bastionami zostały ukryte w podziemiach zakony, których członkami były już przestarzałe maszyny z czasów Pierwszej Rewolucji Biotycznej. Do takiego właśnie miejsca trafił Tichy, a zakonnikami okazały się humanoidalne maszyny.
Opowiadanie można odczytać jako stanowisko niezgody Lema - ateisty na wiarę w takiej postaci, w jakiej obecnie Go sobie wyobrażamy. Przedstawia wizję Boga i wiary innych niż te, do których jesteśmy przyzwyczajeni przez Kościół. Bóg – srogi ojciec, pasterz, artysta – wszystko to są błędne próby zinterpretowania Tajemnicy. Zakonnicy wierzą w Boga, który nie posiada żadnych właściwości, przymiotów. Jedyne co można o Bogu powiedzieć – stanowi to zarazem Jego jedyny atrybut – to istnienie. Z ust ojca przeora wypływa piękny traktat o istocie wiary, o tym jak może ona wyglądać, kiedy człowiek już nie będzie człowiekiem, a w swojej mocy kreacyjnej będzie praktycznie równy Bogu, czemu wtedy będzie służyć wiara, w jaki sposób będzie się przejawiać oraz jak daremne i śmieszne mogą być misjonarskie zapędy typowe dla mieszkańców Ziemi.
Z kolei zupełnie inne podejście do zagadnień wiary i religii prezentuje Stanisław Lem w Podróży dwudziestej drugiej również z Dzienników gwiazdowych. Czytelnik nie znajdzie tutaj poważnego roztrząsania teologicznych tez, wzniosłych tyrad czy wskazówek jak żyć. Zamiast tego autor, z typową dla siebie dawką humoru, opisuje jedną z zabawnych przygód Ijona Tichego. Tym razem podróżnik w poszukiwaniu swojego ulubionego scyzoryka dociera w okolice słońca Erypelazy, gdzie spotyka misjonarza – ojca Lacymona. Ten opowiada mu jak wygląda w praktyce codzienność głosiciela Słowa Bożego wśród przedstawicieli obcych cywilizacji. Opisuje gatunek Pięciorniaków, którzy są wyjątkowo ciepłolubni i z tego powodu w życiu po śmierci są bardziej zainteresowani gorącym piekłem niż niebem. Poza tym z racji rozróżnienia u nich pięciu płci nie wiadomo, którzy z nich mogą wstępować do kapłaństwa. Opowiada też o Bżutach, dla których zmartwychwstanie jest na porządku dziennym i nie rozumieją dlaczego właściwie mieliby uznać to za cud, czy o Dartrydach, którzy nie posiadając żadnych innych kończyn mogliby żegnać się tylko ogonem – a to tylko niektóre z codziennych „małych” problemów, z jakimi muszą się mierzyć wysłannicy Kościoła. Poważnie zaczyna się robić dopiero wtedy, kiedy nawracani zbyt dosłownie traktują słowa kaznodziei.
Przekonał się o tym na własnej skórze (dosłownie!) ojciec Orybazy, który nauczając o męczeńskich żywotach świętych uczynnych i altruistycznych Memnogów, został przez nich poddany wymyślnym torturom i wreszcie zamęczony na śmierć. Istoty dokonały tego w najlepszej wierze i dopuściły się tego czynu chcąc umożliwić swojemu duszpasterzowi dołączenie do grona świętych męczenników. Nie zważając na potępienie swoich dusz, zebrali też worek pieniędzy na proces kanonizacyjny ojca Orybaza. Dziwnie mówić w tym momencie o sukcesie misyjnym dominikanina… Podobnie, za bardzo wzięli sobie do serca słowa ojca Hipolita mieszkańcy planety Arpetuzy. Ci dowiedziawszy się z ust misjonarza, że obcowanie cielesne jest grzechem, przestali zawierać małżeństwa i masowo zaczęli wstępować do klasztorów. Gospodarka planety powoli zaczeła chylić się ku upadkowi, a przed jej mieszkańcami pojawiło się widmo naturalnego wymarcia gatunku.
Te i inne przezabawne pomysły Lem z łatwością wplata w fabułę utworu, ukazując absurdalność sytuacji nawracania Kosmosu na mającą swój początek na Ziemi wiarę. Jedyny adekwatny komentarz serwuje jak zwykle niezawodny Ijon Tichy: „Bo też to bardzo było ryzykowne, nieść wiarę na inne planety...”89

 

Interwencja i użycie siły na obcej planecie

Analizując książki Lema pod kontem etycznego i moralnego zachowania bohaterów, koniecznie trzeba wspomnieć o rozterkach, z jakimi muszą się oni zmierzyć, kiedy uznają, że mają do czynienia z jakimś złem. W takiej sytuacji próba interwencji, z ludzkiego punktu widzenia, wydaje się być słuszną i godną podziwu decyzją. Jeżeli są jacyś silni i źli oraz słabi i najprawdopodobniej dobrzy, to najzwyklejsze człowiecze odruchy nakazują podjąć działania, aby pomóc tym drugim wyswobodzić się z ucisku. Nie są to niestety rzeczy takie proste.

Doradzam pokorę, czyli gotowość uznania, że wszystko, ale to wszystko, co pilot ujrzy, jest zupełnie inne, niż się wyda...90

Nakamura udziela Markowi Tempe rady – bądź gotowy na wszystko i nie ufaj zbytnio temu, co widzisz. Nie zawsze jednak bohaterowie pamiętają o tej prostej zasadzie. Zbyt duże zaufanie w zmysły, które szukają znajomych kształtów i znanych rozwiązań potrafi oszukać i sprowokować do postawienia niepewnej hipotezy. Tak załoga Hermesa biorąc za pewniki modele Kwintan i ich przewidywanych zachowań, które sporządza superkomputer GOD, popełnia jeden błąd po drugim. Każda kolejna stworzona przez niego hipoteza uwzględnia już nowe dane, ale nadal jest niedoskonała i niepełna. Całkowicie pokojowa misja, której celem było dotarcie do odległej planety i nawiązanie kontaktu z jej mieszkańcami, zmieniła się w militarną operacje na Kwincie zawierająca takie elementy jak zwiad, demonstracja i użycie siły, szantaż i wreszcie zniszczenie całej planety. Jak to możliwe, że załoga do końca nie zdała sobie sprawy z wypaczenia ideałów i założeń, jakie sprowadziły ich w odległy zakątek kosmosu? O ile na początku można jeszcze uwierzyć, że wszystkie działania, a nawet założenie, że: „przemoc jest argumentem nieodpartym”91miały na celu umożliwienie nawiązania kontaktu, to im dalej rozwija się fabuła powieści, tym mniej już nawet udawania, że o Kontakt w ogóle chodziło:

Natomiast pierwszy pilot ani myślał ukrywać swego nienawistnego zadowolenia, że złamią tej wojowniczej bestii [Kwincie] planetarnej kark. Nie mógł się wprost doczekać powrotu ładowników i to niosących najgorszą zarazę, jak gdyby w zamiarze ekspedycji leżała brutalna konfrontacja sił. Słuchając jego wynurzeń, Tempe, nieskory do ich komentowania, myślał sobie, jakie też zmiany psychiczne Harracha bez wątpienia notuje GOD i wprost wstydził się za kolegę, ponieważ chwilami i on sam nie umiałby rzec, co woli: aby narosły w załodze zapiekły gniew okazał się bezzasadny, czy żeby tamci wymusili na nich najgorszą z możliwych decyzji. Tak, on sam też widział już w tej cywilizacji wroga, bezwzględne zło, które samą swoją istotą usprawiedliwia ich poczynania […] A może wszyscy już ulegli pospólnemu szaleństwu?92

Rzeczywiście, szaleństwo byłoby niezłym wytłumaczeniem postępowania ziemskiej ekspedycji. Takie rozwiązanie pozwoliłoby też uchronić ich (a razem z nimi całą ludzkość, bo przecież statek był reprezentantem i wysłannikiem Ziemi) przed niebezpiecznym zbliżeniem się do kategorii zachowań ahumanitarnych, brutalnych i zwyrodniałych. Niestety, ta opcja nie wchodzi w grę, ponieważ załoga statku nieustannie była obserwowana przez wielozadaniowego GOD-a, rejestrującego wszystkie podejrzane zachowania oraz pełniącego rolę psychologa. W takim razie pozostaje jedno rozwiązanie. Czyżby ojciec Arago szukał Zła w nieodpowiednim miejscu? Obawiał się on znaleźć go na Kwincie, a tymczasem Zło kiełkowało na statku, przywiezione z Ziemi w postaci przerośniętego do granic antropocentryzmu i przekonania o szlachetności ludzkich motywów działania. Dobitnie ukazuje to szczere rozczarowanie i oburzenie pilota Harracha, kiedy okazuje się, że wysłane na Kwinte lądowniki wróciły nienaruszone i przywiozły odpowiedź, zawierającą między innymi opis katastrofalnych skutków, jakie wywołało zniszczenie przez ludzi księżyca planety:

— To... to szantaż... — wybełkotał. — Nas obarczają winą za to... tam...
Tempe wzdrygnął się jak nagle przebudzony.
— Wiesz — powiedział cicho — przecież to prawda... czy ktoś nas tu prosił...? Wpadliśmy w sam środek ich nieszczęścia — żeby je powiększyć.
— Przestań! — warknął Harrach. — Skruchy chcesz, to idź z nią do twojego księdza — a mnie nie nawracaj. To nie tylko szantaż... to sprytniejsze, och, już widzę, jak nas chcą wziąć na hak — opamiętaj się, człowieku, to nie jest nasza wina — to oni...93

Jedynymi osobami, którym udało się opamiętać i zachować resztki ludzkich odruchów są ojciec Arago oraz Marek Tempe. Dominikanin próbuje nakłonić kapitana do wycofania się i przekonuje go, że nie byłoby to fiasko, jednak sytuacja była przesądzona już dużo wcześniej. Kiedy w początkowej fazie misji, obdarzone pewną autonomią sondy Hermesa, chcąc uniknąć pochwycenia przez Kwintan, niszczą przez przypadek statki je ścigające – szanse pokojowego kontaktu spadają praktycznie do zera. Zwykły błąd i niedopatrzenie stają się początkiem lawiny nieporozumień i w efekcie przyczyną zniszczenia całej planety.
Próbując spojrzeć na sytuację z boku, łatwo odnieść wrażenie, że obdarzeni prawdziwą diabelską naturą okazali się ludzie. Nieważne dlaczego Kwintanie nie życzyli sobie kontaktu i tak usilnie bronili swojej prywatności i wyglądu – ziemianie nie mieli prawa dopuścić się takiego czynu, jak unicestwienie całej planety. Gdyby w którymś momencie do głosu doszedł zdrowy rozsądek, mogliby wycofać się i wrócić aby „zanieść Ziemi tę skromną pociechę, że są gorsze od niej światy.”94 Czy rzeczywiście gorsze? Trudno to ocenić odnosząc się do wartościowania, z całą pewnością są światy INNE niż ludzki.
W czasie misji załoga próbując zrozumieć motywy działania tajemniczych mieszkańców Kwinty i analizując zebrane dane o planecie, wysuwa teorię sugerującą, że jest ona aktualnie w trakcie dziwnej wojny, która uniemożliwia poszczególnym kontynentom czy stronom wzajemne porozumienie się. Do tego momentu ziemianie zachowują się „odpowiedzialnie”, dbają o to, aby nie zaszkodzić swoją obecnością Kwintanom. Orientując się, że cywilizacja nie dysponuje jeszcze potężną inżynierią sideralną, postępują tak, aby przypadkiem nie pokazać im zasad jej działania. Ziemianie uznają technologię za nieodpowiednią dla zmilitaryzowanej Kwinty i obawiają się że jej przejęcie mogłoby stanowić zagrożenie dla istnienia planety. Rozważając możliwe opcje działania, ekspedycja dochodzi do wniosku, że próba nawiązania kontaktu może zjednoczyć walczące ze sobą strony i zmobilizować je do współpracy. Był to kluczowy moment, w którym padło pytanie o to, jakie konsekwencje może przynieść interwencja ludzi w sprawy wewnętrzne Kwintan. Ten najodpowiedniejszy do wycofania się moment został przegapiony, a później narastający gniew i frustracja zaślepiły uczestników ekspedycji do tego stopnia, że o odwrocie nie było już mowy. Przebudzenie następuje za późno. Kiedy Tempe wypowiada znamienne słowa: „Wpadliśmy w sam środek ich nieszczęścia — żeby je powiększyć”95 sytuacja zabrnęła już za daleko, a kapitan zdecydował postawić wszystko na jedną kartę, wybierając opcję kontaktu za wszelką cenę. Nawet ta ostatnia desperacka próba porozumienia się z obcym rozumem nie udaje się. Tempe wprawdzie ląduje na Kwincie, ale poszukiwanie Kwintan tak go absorbuje, że zapomnia nadać umówiony sygnał w stronę statku. Załoga przekonana, że podstępni mieszkańcy planety pojmali lub zabili ziemskiego wysłannika, odpowiada na tę zniewagę ostatecznym rozwiązaniem – posłaniem w stronę Kwinty wiązki potężnego solasera, który niszczy całą planetę a z nią Marka Tempe i Kwintn.

We Fiasku, opowieści o próbie kontaktu z Kwintą, niezrozumienie prowokuje eskalację przemocy; z badacza staje się człowiek agresorem, a przemocy tej nie można powstrzymać nawet w imię tego, co, jako zakonnik, reprezentuje w powieści ojciec Arago. Porażka jest tym dotkliwsza, że przecież wyprawa na Kwintę, odległą planetę, podjęta w konkretnym celu, jest wszystkim, na co stać – pod względem technicznym, intelektualnym i ekonomicznym – ludzkość. To świadectwo możliwości ludzkości staje się jednocześnie pisarskim oskarżeniem. Jakże odmienna to sytuacja w zestawieniu z Edenem.96

Dwie powieści o bardzo podobnym modelu fabularnym – Eden i Fiasko prezentują przeciwstawne możliwości wyjścia z sytuacji. O ile w Fiasku ludzie nie potrafią zaakceptować inności Kwintan, a jedyną wspólną rzeczą łączącą obie cywilizacje jest podejrzliwość i agresja prowadząca w finale do katastrofy, o tyle Eden prezentuje opcję wycofania się bez ingerencji w konflikty wewnętrzne odwiedzanej planety. Nie znaczy to, że bohaterom tej drugiej powieści nie zdarza się zrobić czegoś, czego później się wstydzą – kiedy załoga wyrusza na zwiad i na ich drodze pojawia się „gondola”, z której atakuje ich jakieś dziwne stworzenie, nie wahają się i zabijają go za pomocą swoich anihilatorów, a później zakopują zwłoki. Nie chełpią się tym czynem, jednak usprawiedliwiają go faktem, że to oni zostali zaatakowani. Ukrywając zwłoki istoty, mają jeszcze nadzieję na możliwość nawiązania kontaktu z mieszkańcami Edenu. Kiedy załoga analizuje zebrane informacje i zastanawia się co należy zrobić dalej, Koordynator komentując zbrodnie przyznaje, że: „Zrobiliśmy to, co musieliśmy zrobić, ale jest bardzo prawdopodobne, że zaszło nieporozumienie - z obu stron...”97 Chcąc dowiedzieć się czegoś więcej o mieszkańcach planety nadal jeżdżą na zwiady, jednocześnie naprawiając uszkodzoną rakietę. Im więcej zdobywają informacji na temat Edenu, tym bardziej przerażający obraz funkcjonowania jego społeczeństwa się wyłania – nieustannie terroryzowanego przez nieistniejącą oficjalnie władzę, rozwarstwione i przede wszystkim przez nadużycie teorii informacji pozbawione możliwości walki. Między poszczególnymi członkami załogi dochodzi do kłótni. Niektórzy chcą interweniować i jakoś pomóc ciemiężonym dubeltom, nie wiadomo jednak jak ta pomoc miałaby wyglądać. Temat powraca często. Do samego końca, kiedy rakieta jest już sprawna i gotowa do odlotu Inżynier próbuje przekonać Koordynatora aby umożliwić dubeltom obronę przez danie im broni. Jednak ten zdaje sobie sprawę, że konsekwencje takiego z założenia szlachetnego czynu są zbyt nieprzewidywalne i mogłyby się źle skończyć dla obu stron. Doktor zapytany o swoje zdanie w kwestii udzielenia interwencji na Edenie podsumowuje sytuację w taki sposób:

- Uważałem przedtem inaczej. Chodzi jednak o cenę. Po prostu o cenę. Moglibyśmy się bez wątpienia wiele jeszcze dowiedzieć, ale koszt zdobycia tej wiedzy mógłby być – zbyt wielki. Dla obu stron. Po tym, co zaszło, pokojowe próby porozumienia, nawiązania kontaktu, uważam za nierealne. Poza tym, cośmy sobie mówili, każdy chyba, czy tego chciał, czy nie, ma jakąś własną koncepcję tego świata. Ja też miałem taką koncepcję. Wydawało mi się, że zachodzą tu rzeczy potworne i że w związku z tym powinniśmy interweniować. Jak długo byliśmy Robinsonami i odwalali każdy kawałek gruzu ręką, nic o tym nie mówiłem. Chciałem czekać, aż dowiem się więcej i będziemy mieli do dyspozycji nasze środki techniczne. Otóż teraz, wyznam, dalej nie widzę przekonujących powodów, które zmusiłyby mnie do odrzucenia mojej koncepcji Edenu, ale wszelka interwencja, w służbie tego, co uważamy za dobre i słuszne, każda taka próba skończy się najprawdopodobniej tak, jak nasza dzisiejsza wyprawa. Użyciem anihilatora. Naturalnie, znajdziemy zawsze usprawiedliwienie, że to była obrona konieczna i tak dalej, ale zamiast pomocy przyniesiemy zagładę.98

Podjęcie się wyzwolenia siłą mieszkańców Edenu spod władzy niewidzialnego tyrana byłoby szczytnym celem, jednak jego osiągnięcie w sytuacji, w której znaleźli się ziemscy rozbitkowie, równało się praktycznie zeru. Mimo swojego własnego niezbyt ciekawego położenia, chcieli interweniować w niesprawiedliwość, jaka miała miejsce na planecie. Niezgoda na zastaną rzeczywistość była tak duża, że kiedy Koordynator objaśnia, że najlepszą opcją jest wycofanie się, oburzony Inżynier krzyczy: „Rozumując tak, wyrażasz zgodę na wszystko. Na wszystko!”99Jednak złożoność sytuacji panującej na Kwincie jest tak duża, że wybór mniejszego zła – nieingerowanie w struktury społeczne i odlot jest jedyną słuszną dostępną opcją. Podjęciem tej decyzji załoga wyraża zgodę na istnienie odmiennego od ziemskiego Rozumu i jednocześnie akceptuje jego inność. Gdyby zdecydowali się zostać i próbować interweniować, znaczyłoby to, że chcą przekształcić edeńską rzeczywistość na wzór ziemskich schematów, co łączyłoby się z użyciem siły i środków przymusu. Ludzie nie powinni i nie mogą wziąć na siebie takich ogromnych konsekwencji.
Jak bardzo różne zakończenie przynoszą Fiasko i Eden, tak obie powieści pozostawiają niedosyt. Czytelnik oczekujący happy endu, nawet po lekturze drugiej książki nie może czuć się usatysfakcjonowany. Bo nie można przecież mówić o szczęśliwym zakończeniu, w sytuacji, kiedy na Edenie nadal panuje nienazwany terror. O beznadziei sytuacji dobitnie świadczy gest „zaprzyjaźnionych” dubeltów, które wolą zginąć w płomieniach rakiety, niż powrócić do swoich (co zapewne również skończyłoby się ich śmiercią).
Trudno uwierzyć, że ten pesymistyczny obraz jest jednocześnie jednym z najoptymistyczniejszych w poważnej literaturze dotyczącej Kontaktu w pisarstwie Stanisława Lema. Wyraża on wiarę autora w to, że ludzie potrafią uszanować prawo Obcych do inności, ale jednocześnie zaznacza nasze małe możliwości poznawcze.

Problemy etyczne w Solaris

W Solaris dylematy etyczne ukazane są w nietypowej formie – skupiają się głównie na postaciach fantomów ludzi wytwarzanych przez ocean. Problem jest o tyle skomplikowany, że badacze mają do czynienia z istotami niebywale do ludzi podobnymi, przynajmniej pozornie. Wygląd zewnętrzny gości, ich zachowanie, podobieństwo psychiczne do pierwowzorów oraz naiwna nieświadomość swojej inności sprawiają, że Kris i inni mają poważne problemy z jednoznacznym określeniem stosunku do nich.
Sytuacja, w jakiej zostali postawieni naukowcy przebywający na stacji solaryjskiej jest niezwykła i straszna, przynajmniej dla Kelvina. Kiedy w nocy przychodzi do niego jego zmarła żona, z początku myśli, że to sen. Umysł broni się przed okrutną i niemożliwą prawdą, bo przecież umarli nie mogą wrócić do żywych. Kris do końca nie wierząc że to, co się dzieje jest rzeczywiste, kaleczy się w nogę, aby obudzić się z koszmaru. Krew cieknąca z rany okazuje się być prawdziwa, tak samo jak kobieta siedząca w jego kabinie. W tym momencie rozpoczyna się gra – dzięki rozmowie z dziewczyną, Krisowi stosunkowo szybko udaje się ustalić kilka rzeczy:

Wiedziałem już właściwie na pewno, że to nie jest Harey – i prawie całkiem – że ona sama o tym nie wie.100

Mimo idealnego skopiowania wyglądu zewnętrznego, zachowania, mimiki oraz gestów, dziewczyna którą w pierwszej chwili Kris wziął za Harey, nią nie była. Pojawiło się pytanie kim w takim razie jest i skąd się wzięła na statku? Nie mogąc znieść przerażającej obecności kopii swojej żony, Kelvin postanawia uwolnić się na pewien czas od jej osoby. Podstępem udaje mu się zamknąć kobietę w małym statku towarowym, jednak to, co dzieje się w chwili odcięcia się od niego, tak go przeraża i zaskakuje, że niewiele myśląc uruchamia rakietę i wystrzeliwuje ją razem z udawaną Harey na orbitę Solaris. Niespotykana siła dziewczyny oraz jej nieludzka natura, która ujawniła się podczas próby separacji od niej, upewniły badacza, że na pewno nie ma do czynienia z Harey. Kimkolwiek lub czymkolwiek była istota do złudzenia przypominająca jego żonę – człowiekiem nie była z całą pewnością.
W zaistniałej sytuacji „pozbycie się” istoty było tak oczywistą i naturalną decyzją, że Kris nie zastanawiał się nad oceną moralną swojego czynu. Nie było też na to czasu – wszystko działo się bardzo szybko. Wątpliwości pojawiają się dopiero podczas rozmowy ze Snautem. Kiedy Kris oświadcza, że można spróbować zabić gości miotaczem atomowym, jeśli się wie, że nie są ludźmi, ten odpowiada: „Kiedy są, w pewnym sensie. Subiektywnie są ludźmi. Nie zdają sobie wcale sprawy ze swojego… pochodzenia.”101 Dla Krisa osądzenie czynu pod względem moralnym było proste – jeżeli nie są ludźmi – można ich zabić. Problem pojawia się, kiedy przyzna się im człowieczeństwo czy quasi człowieczeństwo.
Z czasem okazuje się, że goście nie są tylko bezdusznymi i bezrozumnymi kukłami, stworzonymi przez myślący ocean aby spełnić jakieś zadanie (choć pewnie miały wykonać jakąś funkcję, tyle że dla ludzi nieznaną). W kategoriach etyki ziemskiej, posiadanie przez gości cech takich jak: samoświadomość, wolna wola, możliwość uczenia i rozwijania się, czego konsekwencją jest wytworzenie osobowości innej niż pierwowzór – nie pozwala na uznanie zabicia istoty za czyn moralnie obojętny. W związku z czym Kris, dla którego obecność kobiety będącej kopią jego zmarłej żony jest ewidentnie nieprzyjemna, nie wie zupełnie co powinien zrobić, jak się zachować. Cała załoga ma z gośćmi problem, ale każdy radzi sobie z nim w samotności, wstydząc się i obawiając ujawnienia swoich ciemnych zakamarków.

[…] nie bardzo wiedzą co z nim [gościem] począć, lub raczej: poczynają sobie z nim bardzo intensywnie, ale znów po ludzku: albo w najintymniejszych kategoriach prywatności, tak iż nawet sobie wzajem nie potrafią zdać z tego sprawy, albo popadając zaraz – jak Kris – w schematy i konwencje.102

Harey numer 1, którą psycholog wystrzelił w rakiecie na orbitę Solaris, została przez niego potraktował jak potworna kochanka powracająca zza grobu. Inaczej było w przypadku Harey numer 2. Na początku, kiedy się pojawiła całkiem nieświadoma losu swojej poprzedniczki, Kris stara się zachować dystans i rozsądek. Jednak fantom z czasem usamodzielnia się i rozwija, do tego stopnia, że kiedy dowiaduje się swojego prawdziwego pochodzenia, próbuje pokonać aktu samounicestwienia wypijając płynny tlen. Ten zamiar nie udaje się z powodu ekspresowej regeneracji organizmu Harey, ale uświadamia Krisowi, że ją kocha. Nie żonę ze swoich wspomnień, tylko tę kobietę, która chciała zginąć dla niego. Z roli nieszczęśliwego kochanka próbuje wyciągnąć go Snaut, który słusznie zauważa, że:

Usiłujesz – w sytuacji nieludzkiej – zachować się jak człowiek. Może to i piękne, ale daremne. […] Zastanów się, co z ciebie za człowiek? Kogo chcesz uszczęśliwić? Siebie? Ją? Którą? Tę czy tamtą? Na obie nie starczy ci już odwagi? Sam widzisz do czego to prowadzi! Mówię ci po raz ostatni: to tutaj, jest sytuacją pozamoralną.103

Można zgodzić się za zaistnienie sytuacji odbiegającej od normalności, tylko co to zmieni? Dylematy nadal pozostaną te same – co zrobić z uciążliwą obecnością gości? Każdy członek załogi próbuje zachować się w tych niezwykłych okolicznościach jak najlepiej potrafi, sam wybierając co można a czego nie można zrobić. Sartorius usilnie zachowuje pozory normalności i oficjalności, ale jednocześnie jest najbardziej tajemniczy i wyizolowany od reszty badaczy, Snaut co jakiś czas pozbywa się swojego gościa, jednak całe zdarzenie poważnie odbija się na jego psychice, Kelvin nieświadomie popada ciągle w rolę nieszczęśliwego kochanka, którego miłość musi zakończyć się tragicznie. Zostaje jeszcze Gibarian, który jako jedyny wybrał zupełnie inną drogę wyjścia z sytuacji. Jako typowy badacz, chciał dokładnie zbadać i poznać niecodzienny fenomen. Okazało się, że zimne zdystansowanie do tak osobistej sprawy nie jest możliwe. Nie posiadając środków do uwolnienia się od gościa oraz nie godząc się na jego zabicie, postanowił zakończyć wszystko odbierając sobie życie. Sytuacja okazała się na tyle dramatyczna, ze Gibarian nie widząc innego wyjścia, popełnił samobójstwo. Łatwiej było mu pogodzić się ze swoją śmiercią, niż odpowiedzialnością za śmierć istoty będącej dokładną kopią kobiety, którą kochał. Z jego notatek można wyczytać:

[…]dylemat, którego nie potrafimy rozwiązać. Prześladujemy samych siebie. Polytheria zastosowały jedynie rodzaj selektywnego wzmacniacza naszych myśli. Poszukiwanie motywacji tego zjawiska jest antropomorfizmem. Gdzie nie ma ludzi, nie ma także dostępnych człowiekowi motywów. Aby kontynuować plan badań, należy albo unicestwić własne myśli, albo ich materialną realizację. Pierwsze nie leży w naszej mocy. Drugie jest zbyt podobne do morderstwa.104

W wyniku wymiany spostrzeżeń i doświadczeń trzech badaczy przebywających na stacji Solaris, Sartoriusowi udaje się stworzyć anihilator, który sprawia, że goście przestają istnieć. Harey poddaje się działaniu urządzenia dobrowolnie, ale Kris oskarża Snauta, że ją zabił. Ten nie broni się, tylko przyznaje mu rację, usprawiedliwiając się brakiem innych dostępnych opcji. W pierwszym odruchu żalu gniewu i nienawiści Kelvin żąda sprowadzenia na stację generatorów antymaterii aby zemścić się na oceanie i zniszczyć go. Dopiero Snaut uświadamia mu, że nie może traktować myślącej plazmy jak człowieka, bo nim nie jest oraz że goście w założeniu nie mieli być krokiem aby ich „podeptać i zgnieść” lecz byli darem. Kilka dni zajęło Krisowi zrozumienie, że cała niezwykła sytuacja, która zaczęła się nagle, tak samo nagle skończyła się. Nie żywił już do oceanu nienawiści, pogodził się z jego innością i uwierzył, że w jego działaniu jest jakiś cel. Postanowił pozostać na stacji, ponieważ gdzieś w środku żywił nadzieję, że „nie minął czas okrutnych cudów.”105
Na wszystkie niezwykłe sytuacje, których możemy doświadczyć na Ziemi, jesteśmy w stanie się przygotować, gdyż ich niesamowitość mieści się w granicy tego, co człowiek jest w stanie zrozumieć i wytłumaczyć. Inne zjawiska niemieszczące się w obrębie tej kategorii można nazwać cudem.106 Takim, na początku, strasznym cudem dla Krisa jest pojawienie się na stacji zmarłej przed dziesięcioma laty żony. W sytuacji jak ta, w której trzeba się zmierzyć z czymś lub kimś co przekracza możliwość objęcia ludzkim rozumem, każda podjęta decyzja wydaje się być równouprawniona. Wszystko zależy od zasad moralnych, jakie wyznaje dana jednostka, od tego na ile pozwoli jej sumienie. Tak dla Krisa użycie anihilatora na Harey było zabójstwem, a dla Sanuta zwykłą koniecznością. Girbarian z kolei wolał sam zginąć niż pozbawić życia kogoś kogo kocha. Tam, gdzie nie ma wzorów zachowania, pojawia się trudna odpowiedzialność przed samym sobą za podjęte decyzje. Gdyby badacze przebywający na stacji Solaris wiedzieli jak wielką cenę przyjdzie im zapłacić za Kontakt, zapewne nigdy nie zdecydowaliby się na jakiekolwiek jego próby.

 

PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Człowiek od niepamiętnych czasów poszukiwał jakiegoś Innego, który mógłby stanowić ciekawego partnera do dialogu. Fantaści, wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, tworzyli Obcych na miarę swoich czasów. Z początku zasadniczo humanoidalnych, dopiero później pozwolili sobie na kreacje niepodobne do niczego, co człowiek kiedykolwiek wcześniej widział. Do dzisiaj kontakt z pozaziemską inteligencją jest chętnie wykorzystywanym tematem książek zaliczanych do nurtu science fiction.
Stanisław Lem do omawiania tego zagadnienia, powracał bardzo często i na różne sposoby. Realizacje tematu znajdziemy z poważnych powieściach typu Eden, Solaris oraz w dowcipnych i przewrotnych opowiadaniach – groteskach jak Dzienniki gwiazdowe. Pojawia się w nich, szczególnie w opowiadaniach, cała plejada kreacji Obcych, w której można znaleźć istoty wszelkiej możliwej maści i pochodzenia. Lem w tej kwestii był bardzo pomysłowy, stąd ogromna różnorodność i rozrzut wymyślonych mieszkańców kosmosu. Wraz z wizerunkiem Obcych, pojawiają się równie interesujące opisy pozaziemskiej przyrody, struktur społecznych gwiezdnych cywilizacji oraz ich zwyczajów. Do dzisiaj czytelnicy Lema zastanawiają się co to są i do czego służą sepulki z Podróży czternastej.
Na nieszczęście fanów literatury fantastyczno-naukowej, problem Kontaktu bardzo często wykazuje tendencje do kierowania się w stronę banalności. Autorzy mają problem z stworzeniem przekonującego i oryginalnego wizerunku Obcego oraz z wykorzystaniem potencjału, jaki drzemie w tym temacie, ograniczając wymowę tekstu do prostego ukazania Inności i wygłoszenia komunałów o otwartości na odmienność, życzliwości itp.107 Lema nie satysfakcjonuje kreacja Obcych tylko po to, aby spróbować odgadnąć ich możliwy wygląd i zwyczaje. Pod maską spotkania, ukazuje on uniwersalne i ponadczasowe problemy z jakimi mierzą się ludzie oraz porusza zagadnienia z filozofii i antropologii. Lem, zadając w obecności Obcego pytania niezbędne dla określenia siebie jako jednostki oraz ludzkości jako całości, wyzwala „efekt obcości.” Już sama obecność Innego sprawia, że kwestie egzystencjalne brzmią inaczej i pozwalają spojrzeć na omawiane zagadnienia z innej perspektywy. Tylko przepuszczenie ich przez obcą świadomość, pozwala w jakimś stopniu uwolnić się od ludzkiego subiektywizmu.108
Poddając analizie kolejne dzieła Lema, trzeba zwrócić uwagę na trop interpretacyjny jakim jest założenie, że wszystkie opisane przez niego teoretyczne sytuacje spotkania z Obcym, są pewnego rodzaju eksperymentem myślowym, dzięki któremu autor może badać reakcje i zachowanie ludzi w sytuacjach niemożliwych do wystąpienia w rzeczywistości:

Musimy koniecznie oderwać się od mniemania (odruchowego zapewne), że kreacje kosmitów u Lema są jakąś hipotezą na temat możliwych istot rozumnych we wszechświecie. Są one raczej szeregiem eksperymentalnych sytuacji, w których pisarz stawia swoich bohaterów, ich społeczeństwa, ludzkość całą.109

Do podobnych wniosków dochodzi w swoje książce Dyskusje ze Stanisławem Lemem Małgorzata Szpakowska.110 Uznanie, że każda lemowska sytuacja spotkania z Obcym jest eksperymentem myślowym, pociąga za sobą duże konsekwencje. Akcent pada wtedy nie na hipotetycznych kosmitów, tylko na ludzi i to, w jaki sposób oni przeżywają Kontakt. Mówiąc wprost – Lem nie opisuje Obcych, tylko stan alertu pojawiający się u człowieka w momencie zatknięcia z czymś Nieznanym, Innym. Skupia się on na opisie wszystkich działań, jakie podejmują ludzie, aby wyjaśnić i zrozumieć nowe zjawisko – porównywanie do tego, co już znane, odwołanie do religii i mitologii czy tworzenie zawiłych teorii tłumaczących. Taka sytuacja pozwala pokazać jak na Inność reaguje psychika jednostki – zainteresowaniem, ucieczką, agresją czy asymilacją tego co nieznane.111
Również Maciej Płaza wychodzi w swojej książce O poznaniu w twórczości Stanisława Lema z podobnego założenia. Dla niego „modelarski” charakter powieści autora Solaris jest nadrzędny względem traktowanej poważnie problematyki kontaktu z Obcym. Wyszedł on z założenia, że prognostyczny poziom interpretacji dzieł Lema jest tylko wstępem do wyższej metaforycznej interpretacji odnoszącej się do dwudziestowiecznej dyskusji wokół możliwości poznawczych człowieka.112
Znamienne dla pisarstwa Lema jest postawienie jakiejś grupy ludzi, ekspertów, badaczy lub jednostki, ale również należącej do grona naukowców, w sytuacji Kontaktu i pokazanie jak w konfrontacji z Obcością tracą oni pewność siebie oraz porzucają ideały, jakie wyznawali do tej pory. Wymiana wiedzy między braćmi w rozumie, wzajemne poznanie, współpraca między cywilizacjami gwiezdnymi – wszystko, czego mieszkańcy błękitnej planety oczekują po Kontakcie, okazuje się być zupełnie nieosiągalnym założeniem oraz nieadekwatnym do sytuacji celem. Człowiek przede wszystkim musi zmierzyć się sam ze sobą, poznać swoje wnętrze, zanim spróbuje sięgnąć innych planet. O tym, jak łatwo zatracić swoje ideały opowiada między innymi Solaris i Fiasko.
Lem wielokrotnie w swojej twórczości udowadniał, że nie ma zbyt dobrego zdania na temat przedstawicieli swojego gatunku. Narastający z biegiem lat pesymizm ukazujący się w książkach jego autorstwa, w Fiasku osiąga apogeum. Okazuje się nie tylko, że międzyplanetarny Kontakt to mrzonka oraz że granice ludzkiego poznania są znacznie bliżej niż ktokolwiek się spodziewał, ale przede wszystkim, że nie potrafimy zaakceptować prawdziwej Inności i w konfrontacji z nią wychodzi na jaw nasza autentyczna natura agresora i zdobywcy. Chęć poznania za wszelką cenę, przybiera formę dążenia do maksymalnie bezpośredniego zetknięcia się z Obcym, dotknięcia go czy chociaż zobaczenia. Jednak nawet bohaterom rzeczywiście się to udaje, nie wynika z tego faktu nic poza wywołaniem wśród każdego z nich żywych, osobistych emocji.
Wyczekiwany Kontakt rozczarowuje ludzkość. Próby jego urzeczywistnienia w przewrotny sposób ukazują ludzkie ograniczenia w sferze poznawania i rozumowania. To, co badacze spotykają na obcych planetach, jest tak bardzo odmienne od tego, co ludzki umysł jest w stanie zrozumieć, że łatwiej jest im zniszczyć nieodkrytą tajemnicę, niż nawiązać z nią Kontakt. Ludzkość milcząco założyła, że istoty zamieszkujące kosmos muszą być w jakiś sposób do nas podobne – jeżeli nie fizycznie, to w innych kategoriach, np.: uczuciowości czy rozumowania. Ale samo to kryterium nasuwa istnienie Obcych antropomorficznych. Kiedy okazuje się, że to założenie jest błędne, że istnieje życie zasadniczo odmienne od ziemskiego, z którym nie mamy jak dzielić doświadczeń czy przekazywać uczuć – jak z myślącym oceanem Solaris – Kontakt nawet kiedy stanie się faktem, nic nowego tak naprawdę nie wniesie dla ludzkości.

[…] Obcość daje kosza bohaterom, odwraca się od nich, nie pozwala się pojąć. „Rycerze św. Kontaktu” dzielnie brną przez bezdroża, wymachując mieczami, co chwila też majaczy im wśród drzew niezmierzonej puszczy jakby blask mistycznego Kielicha, ale nigdy do niego nie dojdą.113

Osobną gałąź tematów traktujących o spotkaniu z Obcym stanowią książki poruszające zagadnienie sztucznej inteligenci i robotyzacji. Lem zafascynowany cybernetyką i wróżący tej dziedzinie nauki świetlaną przyszłość, często umieszczał w swoich dziełach różnego rodzaju cuda techniki – supernowoczesne roboty i automaty, mózgi elektronowe oraz nieodróżnialne od ludzi androidy. Dzięki temu mógł snuć domysły na temat przypuszczalnych przyszłych problemów natury etycznej, z jakimi będzie musieć zmierzyć się ludzkość, kiedy maszyny staną się zbyt doskonałe i zbyt ludzkie, aby traktować je przedmiotowo. Zatarcie granicy między naturalnym a sztucznym oraz zagadnienie posiadania świadomości przez wytwory człowieka są tematami, w których Obcy, będący kompanem do dyskusji, pojawia się w roli maszyny. Rozważania na ten temat znaleźć można między innymi w: Golemie XIV, przywoływanej już Podróży dwudziestej pierwszej, w Polowaiu, Terrminusie czy w Rozprawie z cyklu pirxowskiego. Jedno z podstawowych pytań zadawanych przez Lema brzmi: co jeśli w przyszłości roboty będą posiadać świadomość? Jan Błoński odpowiada tak:

[…] to nie tylko, że trzeba będzie na nowo definiować człowieczeństwo, ale też - cywilizacja nadchodzących stuleci będzie musiała opierać się na przymusie i swoistym terrorze, wynikłym znowu z lęku; moralność biologiczna okazuje tak swą arbitralność i ograniczenie, ponieważ człowiek będzie trzymał z konieczności w szachu ,,istoty" nadmiernie do niego podobne...114

Człowiek nie wyrusza już w kosmos, aby szukać Obcego, ponieważ znajduje go w wytworze własnych rąk. Maszyny będąc dziełem ludzkim, jednocześnie są niezrozumiałe, nieprzewidywalne i inne od homo sapiens na wielu poziomach, niejednokrotnie dużo bardziej inteligentne od swoich stwórców. Za przykład może posłużyć Golem XIX, opowieść o superkomputerze udzielającym ludzkiej śmietance naukowej i intelektualnej wykładów na temat natury, świata, człowieka i jego egzystencji, ukazując jak błędne mają oni pojęcie o świecie i sobie samych.
Obcym może być także człowiek. Wystarczy tylko spróbować porozumieć się z ludźmi znajdującymi się na innym niż my poziomie rozwoju historycznego i technicznego. Pomysł ten częściowo zrealizował Lem w Podróży dwudziestej pierwszej, gdzie opisuje rozwój cywilizacji, która jest praktycznie lustrzanym odbiciem ludzi. Po latach ingerencji w swój wygląd zewnętrzny, funkcje organów, zmienianiu liczby i kształtu różnych kończyn, niemożliwy dla nich stał się powrót do pierwotnych ludzkich kształtów. Rozwój i możliwości jakie ze sobą przyniósł, sprawiły że utracili człowieczeństwo i stali się innymi istotami.
Próbując określić główne zagadnienie, wokół którego Lem konstruował swoje teksty, można za Jerzym Jarzębskim115, odpowiedzieć, że jest to poczucie ograniczenia, biorące się z natury człowieka. Jesteśmy skonstruowani tak, a nie inaczej, myślimy w określony sposób, posiadamy wiele defektów, a przede wszystkim nigdy nie potrafimy się uwolnić od swojej subiektywności. Są to problemy, z którymi jednostka, ani nawet cały gatunek, nie może nic zrobić – jesteśmy z góry skazani na swoje kalectwo. Nieustająca świadomość tych ograniczeń, wychodząca z założenia, że rozum nie może przeskoczyć sam siebie, sprawiała, że Lem ciągle powracał do tematu Kontaktu, ukazując na wielu poziomach jak daremne są próby jakiegokolwiek porozumienia z braćmi w rozumie. Skoro z „braćmi” nie mamy o czym rozmawiać, to może z „ojcem” udałoby się znaleźć wspólny język? Na istnienie wszechmocnego, wszechwiedzącego i nieskończonego Stwórcy, Lem również nie mógł się zgodzić. Świat, w takiej postaci, w jakiej jest – pełen defektów, chaosu i zła, nie może być dziełem istoty doskonałej. Stąd też idea kalekiego Boga, którą prezentuje Kris w Solaris. Lem ateista na istnienie tylko takiego Demiurga jest w stanie się zgodzić:

„Człowiek-Bóg” musi być jednak zarazem „Bogiem kalekim”, w tym jest bowiem do nas podobny, że działalność jego obarczona jest niedoskonałością i błędem. Wyższość jego nie na tym więc polega, że jest wszechmocny, ale – że więcej widzi i może, skoro na drabinie bytów ustawiony jest wyżej.116

Pogłębiający się z biegiem lat pesymizm autora odnoszący się do wielu spraw – od kondycji człowieka jako istoty rozumnej, po zupełną niewiarę w możliwość urzeczywistnienia Kontaktu, znacznie wypłynął na postać jego twórczości. W miarę jak kształtował się jako człowiek i pisarz-fantasta, odchodził coraz dalej od budowania kolorowych i optymistycznych wizji świata i przyszłości człowieka. Jarzębski z pewnym zdziwieniem zwraca uwagę na paradoks w twórczości Lema – im bardziej wyrażał on swoją niewiarę w możliwość Kontaktu i istnienie Obcych w ogóle, tym więcej miejsca poświęcał w swoich książkach realizacji tego tematu:

Dostrzegamy z niejakim zaskoczeniem, że częstotliwość, z jaką Lem w sowich książkach powraca do tego tematu, nie stoi w żadnym związku z jego wzrastającym z latami sceptycyzmem co do rzeczywistych szans napotkania rozumnych istot w kosmosie. Można powiedzieć nawet, że tu dwa sceptycyzmy wspierają się wzajem: ten dotyczący samego istnienia kosmitów oraz ten kalkulujący z rezerwą, czy można by się z nimi dogadać.117

Częstotliwość z jaką powracał do omawianego tematu pozwala przypuszczać, że mimo zadeklarowanej niewiary w możliwość powodzenia operacji Kontakt uważał, że warto poświęcić czas tym rozważaniom, ponieważ eksperyment myślowy przeprowadzony tylko w takich warunkach pozwoli sprawdzić gdzie leżą granice ludzkiego poznania. Z analizy wybranych utworów Lema wynika, że każdy rozum rozwijający się w innych warunkach niż ziemskie, znajduje się już poza tą granicą. Jeżeli próbujemy go jakoś wytłumaczyć, zracjonalizować jego działania oraz funkcjonowanie i jakimś cudem większość lub nawet wszystko uda się zrozumieć, sklecić sensowną tłumaczącą teorię – nawet wtedy ludzie nie będą mieć pewności czy to, co sądzą na temat Obcego, jest w istocie prawdą czy tylko dopasowaniem naszych ziemskich kategorii do czegoś, co może i pasuje do nich w jakiś sposób, ale równie dobrze może funkcjonować na zasadzie nazwania pomidora jabłkiem – bo też jest czerwony. Wszystkie wysiłki ludzi, aby zrozumieć Obcych przedstawionych w książkach Lema, przypominają właśnie takie dopasowywanie na siłę do naszych wypracowywanych przez wieki kategorii. Jeżeli jakiś element teorii tłumaczącej nie pasuje do rzeczywistości, badacze szybko szukają porównań do jakichś zjawisk charakterystycznych dla Ziemi i uznają, że tak właśnie musi być w przypadku Obcych. Jednak taka zabawa w pozorne podobieństwa nic na dobrą sprawę nie tłumaczy – Obcy, Inny nadal pozostaje niezrozumiały w prawdziwych motywach działań. Ludzie zdają sobie z tego sprawę, ale kiedy proste, dostępne rozwiązania nie pasują, bardziej skomplikowanych i złożonych rozum już nie potrafi podsunąć, a chęć poznania nie pozwala odpuścić – brną coraz dalej w pozory. Obcy zawsze pozostają jednak krok dalej, ludziom nie udaje się odkryć ich tajemnicy:

Kontakt z istotami naprawdę od ludzi odmiennymi w zasadzie nie jest możliwy, a gdyby doń doszło, byłby właściwie pozorny. Człowiek może zrozumieć to tylko, co jest mu bliskie, możliwe do wyrażenia w jego własnych, wypracowanych przez wieki rozwoju kultury kategoriach. Rozmaite teorie naukowe zaprzęgnięte do wyjaśnienia fenomenu Solaris i Kwinty przypominają wypróbowywane po kolei klucze do zamka opartego na innej zasadzie (reagującego np. na dźwięk głosu właściciela).118

Nie jest jednak tak, że Kontakt absolutnie nic nie daje ludzkości. Najwięcej w czasie spotkania z Obcym człowiek dowiaduje się – paradoksalnie – o samym sobie. Motyw lustra mówiący, że tak naprawdę nie szukamy w kosmosie nikogo i niczego innego jak odbicia nas samych, znajduje głęboki wyraz w literaturze Stanisława Lema. Ciągłe poszukiwanie Inności będącej zwierciadłem, w którym odbija się człowieczeństwo razem z jego dobrymi i złymi stronami, służy lepszemu poznaniu siebie.
Kontakt, jeśli może nam coś dać, to tylko głębszą wiedze na temat nas samych – każdej jednostki z osobna oraz całego gatunku. Dzięki obcowaniu z prawdziwą Innością, na wierzch wychodzą pewne cechy człowieka, które w żadnych innych warunkach nie byłyby dostrzegalne. Stąd przed literaturą science fiction stoi poważne zadanie, aby korzystając z dostępnych dla niej konwencji i ujęć, odsłaniać prawdziwą naturę człowieka. Nie tę, którą pokazujemy sobie nawzajem, kiedy siedzimy bezpieczni w domu, lecz tę, która wychodzi z nas w sytuacji ekstremalnej, w styczności z Tajemnicą, straszną i pociągającą jednocześnie.
Obcy są w powieściach Lema potrzebni ziemskim bohaterom, aby móc spojrzeć na siebie z innej perspektywy, wyjść o krok dalej niż pozwala ludzie postrzeganie. Człowiek nie może po prostu wydostać się poza „chaosferę”119 i zostawić za sobą gromadzonego od urodzenia bagażu składającego się z tradycji, kultury, doświadczeń, ludzkiej świadomości, wiedzy, rozumowania i typowych dla swojego gatunku zachowań. Tylko obecność kogoś spoza tej „czarnej dziury” – Obcego, pozwala w jakiś sposób wyjść na zewnątrz, stwierdzić coś nowego na temat ludzkości. Próbując rozmawiać z Innym, podejmujemy dialog ze sobą i tylko sobą. Cokolwiek uda się nam dowiedzieć o Obcym, jest tylko doszukiwaniem się w nim pierwiastka ludzkiego. A wszelkie tak wyszukiwane podobieństwa do ludzi, jeżeli się znajdą – są tylko pozorne.
Snaut dobrze wiedział czym musi skończyć się wyczekiwany Kontakt, kiedy wypowiadał do Krisa znamienne już teraz słowa:

Nie szukamy nikogo oprócz ludzi. Nie potrzeba nam innych światów. Potrzeba nam luster. Nie wiemy co począć z innymi światami.[…] Chcemy znaleźć własny, wyidealizowany obraz: to mają być globy, cywilizacje doskonalsze od naszej, w innych spodziewamy się znowu znaleźć wizerunek naszej prymitywnej przeszłości. Tymczasem po drugiej stronie jest coś, czego nie przyjmujemy, przed czym się bronimy, a przecież nie przywieźliśmy z Ziemi samego tylko destylatu cnót, bohaterskiego posągu Człowieka! […] Mamy go, ten kontakt! Wyolbrzymiona jak pod mikroskopem nasza własna monstrualna brzydota, nasze błazeństwo i wstyd!!!120

Wymowa Solaris dobitnie potwierdza tę teorię. Badacze w konfrontacji z urzeczywistnionymi „otorbieniami”, ciemnymi zakamarkami swoich własnych umysłów są przerażeni. W efekcie nie udaje im się porozumieć z plazmatycznym mieszkańcem planety, ani nawet dowiedzieć się za wiele o nim, ale wychodzą z sytuacji mądrzejsi o ważną wiedzę – ludzkość nie jest w poszukiwaniu kosmicznych braci taka wspaniała, jak jej się wydaje, a rozum, który uznaje za najdoskonalszy instrument poznania, tak naprawdę nie potrafi ogarnąć i pojąć nawet skrawka niezwykłości, jakie mogą istnieć we wszechświecie. Zdaje się nam, że jesteśmy doskonałym gatunkiem, zajmującym szczytowe miejsce na drabinie ewolucji, zdaje się nam, że projektujemy i tworzymy piękne i skomplikowane rzeczy – sztukę i architekturę, zdaje się nam wreszcie, że jesteśmy w gruncie rzeczy dobrzy i nie mamy sobie nic do zarzucenia – jak błędne jest każde z tych założeń dobitnie przekonują się bohaterzy Solaris:

Obserwujemy okruch procesu, drganie jednej struny w orkiestrze symfonicznej nadolbrzymów i mało tego, bo wiemy – ale tylko wiemy, nie pojmując – że równocześnie nad i pod nami, w strzelistych otchłaniach, poza granicami wzroku i wyobraźni zachodzą krocie i miliony równoczesnych przekształceń, połączonych ze sobą jak nuty matematycznym kontrapunktem. Nazwał ją więc ktoś symfonią geometryczną, ale wobec tego my jesteśmy głuchymi jej słuchaczami.121

Lem nie dopuszcza innej możliwości rozwinięcia się sytuacji Kontaktu. Zakłada, że możemy się porozumieć TYLKO z rozumnymi istotami humanoidalnymi, posiadającymi „intelektualną wyobraźnię, umiejącą wyznaczyć sobie zadania i modelować je. [Rozum] Musi mieć zdolność wyobrażania sobie wszechświata jako całości, w której partycypuje inteligencja – i pewność, że jego obraz jest nieuchronnie niekompletny, że może on (ów rozum) najwyżej tylko modelować sobie chaosferę.”122 Z jego literackich eksperymentów wynika, że nie ma możliwości porozumienia się z zasadniczo odmiennymi od ludzi istotami, a wszelkie jego próby muszą zakończyć się fiaskiem, inaczej całe rozważania i możliwe rozwiązania byłyby banalne.
Wynika z tego, że wszystkie kreacje Obcych i sytuacje Kontaktu, które stworzył Lem, są w gruncie rzeczy przykrywką. Nie są celem same w sobie, ale tylko środkiem do jego osiągnięcia. Czym miałby być ten cel? W dziełach Stanisława Lema zawsze w centrum jest ludzkość i jeżeli czytelnik wyniesie z lektury jakąkolwiek wiedzę, będzie ona dotyczyć właśnie jej. Główny akcent pada zawsze na człowieka, jego postrzeganie świat, dylematy moralne i zachowanie w niecodziennych, ekstremalnych sytuacjach. Traktowanie na poważnie futurologicznych wizji oraz dociekań na temat wyglądu i funkcjonowania możliwego Rozumu we wszechświecie, byłoby ogromnym uproszczeniem i spłaszczeniem wymowy jego książek. Jedyną prognozą dla przyszłych eksploratorów Kosmosu, jaką Lem pozwala sobie postawiać, jest przekonanie, że cokolwiek i kogokolwiek tam spotkamy, będzie to INNE niż zakładamy i przypuszczamy.
Ludzkość właśnie wchodzi w epokę, w której coraz więcej jest możliwe. Poszukiwania inteligencji w kosmosie już trwają, w planach jest kolejny lot załogowy na Księżyc, kolonizacja Marsa, a później kto wie? Jeżeli uda się ziścić sen fantastów i rzeczywiście odnajdziemy życie na innych planetach, aktualność omawianego tematu drastycznie wzrośnie. Niestety jednak książki Lema nie są żadnym poradnikiem, z którego można by wyczytać receptę na udane porozumienie z Obcym czy przepis na bezkrwawą pacyfikację agresywnej cywilizacji. Są za to przestrogą przed gloryfikowaniem homo sapiens i zbytnim zaufaniem w możliwości poznawcze ludzkiego rozumu. Z książek Lema możemy wyczytać, że ludzkość nie jest jeszcze gotowa aby móc poznać inny rozum, być może nigdy nie będzie gotowa. Obecnie za dużo jest rzeczy, których nie wiemy sami o sobie, aby móc w pełni zdecydowania na wszystko stanąć naprzeciw Obcego:

Człowiek wyruszył na spotkanie innych światów, innych cywilizacji, nie poznawszy do końca własnych zakamarków, ślepych dróg, studni, zabarykadowanych drzwi.123

Traktując Obcych jak lustro, w którym odbija się nasze oblicze, nigdy nie otworzymy się na prawdziwą Inność. Odnajdziemy w niej tylko własne cechy, a wszystko inne, być może stanowiące o jej istocie, pozostaną dla nas niezrozumiałym systemem znaków, nawet nie zapisanym, ale zakodowanym w jakiś niepojęty dla nas sposób. Jeżeli będziemy poszukiwać w Kosmosie jakiejś Prawdy ogólnej – o świecie, o życiu, o Bogu, to musimy się rozczarować. Jedyną dostępną dla ludzi Prawdą jest ta o nich samych.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

STRESZCZENIE

W pracy podejmuję się omówienia zagadnienia Kontaktu w wybranych dziełach Stanisława Lema. Pierwszy rozdział zawiera ogólne informacje wprowadzające do tematu, przybliża sylwetkę autora oraz jego twórczość. Trzy kolejne rozdziały poświęcone są opisowi różnych problemów, jakie pojawiają się przy okazji spotkania z Obcym. Wychodząc z założenia, że dialog z Innym stanowi podstawę kultury europejskiej, omawiam problem antropocentryzmu w powieściach Lema oraz przeciwstawiony mu antyantropocentryzm. Następnie zwracam uwagę na kluczowe dla jego pisarstwa zagadnienie ludzkich problemów z poznaniem i zrozumieniem obcości. Kolejny rozdział poświęcony jest rozważaniom na temat problemów natury etycznej i moralnej bohaterów lemowskich powieści, uwikłanych w kontakty z obcym rozumem. Problemy poruszone w pracy wraz z dziełami je opisującymi, traktuję jako przykłady ilustrujące główną oś zagadnień związanych z Kontaktem u Lema.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BILBIOGRAFIA:

LITERATURA PRZEDMIOTU:
E. Balcerzak, Stanisław Lem, Warszawa 1973,
S. Barańczak, Elektrycerze i cyberchanioły, „Nurt” nr 8, Poznań 1972.
S. Bereś, Lemowska wizja fantastyki naukowej, w: Odra 1977, nr. 7-8,
G. Berkeley, Teoria naukowa a eksperyment artystyczny, w: Studia filozoficzne 1976, nr
1,
J. Błoński, Szanse science-fiction, w: Życie literackie 1961, nr. 51,
I. Csicsery-Ronay Jr., Modelowanie Chaosfery: Stanisława Lema rozmowy z Obcymi,
w: Teksty Drugie, 1992, nr 3, s.30-52,
M. Czubaj, Zagubiony w kosmosie, w: Twórczość 2000, nr 7,
M. Głowacki, Matematyka w twórczości Stanisława Lema, w: Mishellanea 2001, nr 2-3,
s. 25-38,
R. Handke, Perspektywy współczesnej science fiction, w: Problemy 1974, nr 3,
R. Handke, Polska proza fantastycznonaukowa. Problemy poetyki, Wrocław 1969,
R. Handke, Ze Stanisławem Lemem na szlakach fantastyki naukowej, Warszawa 1991,
N. K. Hayles, Chaos jako dialektyka: Stanisław Lem i przestrzeń pisania, w: Teksty
Drugie 1992, nr 3, s. 5-29,
J. Jarzębski, Intertekstualność a poznanie u Lema, w: Teksty Drugie 1992, nr 3, s. 53-
71,
J. Jarzębski, Lem w oczach krytyki światowej, Kraków 1989,
J. Jarzębski, Lem w rękach lemologów, w: Teksty Drugie, 1992 nr 3, s. 1-4,
J. Jarzębski, Literackie przygody uniwersalnego rozumu, O eseistyce Stanisława Lema,
J. Jarzębski, Racjonalista i zmysły, w: Ruch literacki 1997, nr 2,
J. Jarzębski, Stanisława Lema podróż do kresu fabuły, w: Spór o SF. Antologia szkiców
i esejów o science fiction, Poznań 1989, s. 131- 140.
J. Jarzębski, Stanisław Lem: pisarz, myśliciel, człowiek, Kraków 2003,
J. Jarzębski, Wszechświat Lema, Kraków 2002,
R. Kapuściński, Spotkanie z Innym jako wyzwanie XXI wieku, Kraków 2007,
Kosmos i medycyna, w: Odra 1976, nr 7-8
P. Krywak, Fantastyka Lema: droga do „Fiaska”, Kraków 1994,
Z. Lekiewicz, Filozofia science – fiction, Warszawa 1985,
T. Lem, Awantury na tle powszechnego ciążenia, Kraków 2009,
S. Lem, Socjologia science fiction, w: Spór o SF. Antologia szkiców i esejów o science
fiction, Poznań 1989, s.331- 341,
M.M. Leś, Stanisław Lem wobec utopii, Białystok 1998,
P. Matywiecki, Cud, w: Teksty Drugie 1992, nr 3, s. 147-150,
M. Oramus, Rozpacz fantasy, w: Życie Warszawy 1996, nr 27.
W. Orliński, Co to są sepulki? Wszystko o Lemie, Kraków 2007,
J. Parnow, Fantastyka naukowa we współczesnym świecie, w: Materiały z
Międzynarodowego Spotkania Pisarzy-Twórców Literatury Fantastycznonaukowej,
Poznań 1974,
M. Płaza, O poznaniu w twórczości Stanisława Lema, Wrocław 2006,
W. Sadkowski, Drogi i rozdroża literatury Zachodu, Warszawa 1978,
A. Smuszkiewicz, Lem, Poznań 1995,
A. Smuszkiewicz, Stanisław Lem, Poznań 1995,
A. Smuszkiewicz, Zaczarowana gra, Zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej,
Poznań 1982,
M. Szpakowska, Dyskusje ze Stanisławem Lemem, Warszawa 1996,
A. Stoff, Lem i inni. Szkice o polskiej science fiction, Bydgoszcz 1990.
A. Stoff, Powieści fantastyczno-naukowe Stanisława Lema, Warszawa – Poznań –
Toruń 1983,
T. Szyma, Stanisława Lema empiryczna teoria literatury, w: Miesięcznik Literacki
1989, nr 10.
A. Zgorzelski, Fantastyka. Utopia. Science fiction. Ze studiów nad rozwojem gatunków,
Warszawa 1980,
S. Lem, Fantastyka i futurologia, wyd. III, t. 1-2, Kraków 1989,
S. Lem, Summa technologiae, wyd. IV poszerzone, Lublin 1984,
S. Lem, Filozofia przypadku, t. 1-2, Kraków 1975,
S. Lem, Socjologia science fiction, w: Spór o SF. Antologia szkiców i esejów o science
fiction, Poznań 1989, s.331- 341.
S. Lem, Posłowie, w: A. i B. Strugaccy, Piknik na skraju drogi. Las, Kraków 1977
Kosmos i medycyna, Odra 1976, nr 7-8,
Polska fantastyka okresu PRL jako kontrkultura, w: LiteRacje 2012, nr. 003 (26), s.
129-137,

LTERATURA PODMIOTU:
S. Lem, Astronauci, Warszawa 1951,
S. Lem, Człowiek z Marsa,
S. Lem, Dzienniki gwiazdowe, Kraków 1982,
S. Lem, Eden, Kraków – Wrocław 1984,
S. Lem, Fiasko, Kraków1987,
S. Lem, Niezwyciężony, Warszawa, 1982,
S. Lem, Solaris, Warszawa 1997,

BIOGRAFIE I WYWIADY:
S. Lem, Wysoki Zamek, Warszawa 1996,
Świat na krawędzi. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Tomasz Fiałkowski, Kraków
2000,
Tako rzecze… Lem. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Stanisław Bereś, Kraków 2002,

STRONY INTERNETOWE:
http://solaris.lem.pl/
http://www.badanialiterackie.pl/obcy/161-170_Bojko.pdf

 

Praca w formacie pdf: Lumen, lux, Lem. Światło i modele wizualne w prozie Stanisława Lema

Wprowadzenie. Podstawowe konteksty podejmowanego problemu

Nie odbywają się wprawdzie kongresy futurologiczne, ale lemologicznych jest coraz więcej. Fenomen autora Solaris w ciągu ostatniej dekady emanuje szczególnie intensywnie – inspiruje i pisarzy, i badaczy. ¹ W ramach konwentów miłośników fantastyki i podobnych przedsięwzięć, włącza się refleksję o Lemie w obieg popkultury. ² I nie tyle powodem tego ostatniego faktu jest olbrzymi zakres problematyki podejmowanej przez autora Niezwyciężonego, co wizualność jego tekstów. Przemiana świata w obraz, zdaniem Heideggera jest główną ideą nowoczesności³, dotyczy - używając określenia Ryszarda Nycza - „doświadczenia nowoczesnego” ⁴; to dominujący wektor współczesnej kultury. ⁵

Niniejsza praca próbuje uchwycić te kategorie wyobraźni widoczne w  dziełach Stanisława Lema, które są przestrzenną i wizualną dominantą kompozycyjną. Być może powtarzalność pewnego strukturalnego algorytmu światów przedstawionych zarysowuje główny kontur lemowego – wypełnionego bibliotekami - kosmosu. Inspiracja do określenia kategorii badawczych z jednej strony wynika z faktu, że wizualność dzieł Lema szczególnie intryguje najnowszą lemologię (por. przypis 1), po drugie z powodu brakupodjęcia fundamentalnego w takich badaniach zagadnienia: relacji przestrzeni i światła – głównych konstruktów wizualnych modeli.

 

Brakuje rzeczowych analiz typów światła funkcjonujących w polskiej literaturze. Powody są zapewne dwa – po pierwsze jest to problem zaanektowany przez refleksję o poezji. Na brak precyzyjnych terminów i skategoryzowanego aparatu krytycznego przy badaniu powieści, zwrócił już uwagę Michał Głowiński. ⁶ Po drugie kategoria światła i jego relacje z przestrzenią (konstruktami, modelami wizualnymi) to zagadnienie wyjątkowo pograniczne i intertekstualne – od metafizyki średniowiecznej i historii religii do współczesnej fizyki, od symbolu ognia w ujęciach Bachelarda i Eliadego do geometrycznych, wizualnych, filozoficznych i technologicznych konceptów filozofów miasta.

 

W filozoficznej refleksji o świetle trud uporządkowania idei podjęła w 2014 roku Paulina Tendera, proponując podział na ujęcia filozoficzne, teologiczne i artystyczne.⁷ Prawdopodobnie jedyną zaś książką, która problem typologii światła osadza na gruncie polskich rozważań literaturoznawczych (w ujęciu monograficznym – skupionym na wierszach Czesława Miłosza) jest tekst belgijskiego polonisty Krisa Van Heuckeloma. ⁸ Belg – określając z kolei najważniejsze w kulturze zachodniej teksty o „okulocentrycznym paradygmacie”, wskazuje przede wszystkim na książkę amerykańskiego historyka idei Martina Jaya – Downcast Eyes. The Denigration of Vision in Twentieh-Century French Thought. ⁹ To właśnie Jay jako pierwszy we współczesnej refleksji odtwarza dualistyczny średniowieczny podział na lux – światło percypowane zmysłowo (odbite) i lumen: światło duchowe, mistyczne, sakralne. ¹⁰ Do nieprecyzyjności tego rozróżnienia (odtworzenia) jeszcze powrócimy. Zdaniem Heuckeloma kluczową postacią w europejskiej refleksji nad światłem odegrał też niemiecki filozof Hans Blumenberg: myśliciel ten – wychodząc od założeń platońskich i neoplatońskich - zaproponował tezę, iż tradycja europejska bazuje na „języku światła”. ¹¹ Związane to jest z połączeniem geometrii i światła w antycznych budowlach – np. w świątyni boga Amon-Re w Karnaku, świątyni w Karli w Indiach, Hagi Sophii w Bizancjum, a szczególnie Panteonie w Rzymie. Historycy rzymscy opisywali Panteon jako budowlę obrazującą doskonałość Boga, który objawia się w postaci słońca (wpadając przez umieszczony w centrum kopuły oculus). Mistyczny wymiar osiąga Panteon, dzięki połączeniu światła słońca z doskonałością bryły – kuli. ¹² Oculus redukuje światło wysokie (słońce) do światła niskiego (promień we wnętrzu); poddaje nieograniczony blask słońca prawom matematyki i czasu. Świetlisty (święty) słup światła mistycznie przenika ze sfery sacrum do profanum, spycha wertykalizm do ludzkiego horyzontalizmu.

 

W nieco zakamuflowanej wersji wraca ten motyw m.in. w Solaris Lema. Planeta (kula uzależniona od światła słonecznego, co eksponowane jest już w nazwie ciała niebieskiego) wpisuje się w szereg znanych od starożytności sakralnych wyobrażeń absolutu. Fenomen sfery eseistycznie ujął Jorge Luis Borges w Kuli Pascala. ¹³ Autor Biblioteki Babel rozpoczyna śledzenie losów przemian metafory kuli od idei Ksenofanesa z Kolofonu, który w szóstym wieku przed naszą erą próbował przekonywać Greków, że Bóg jest kulą. Wieczną kulą. Platon w Timajosie kulę uznawał za bryłę najdoskonalszą. Ciekawą analogię do Solaris odnaleźć można w myśli Empedoklesa z Agrigentum: w jego obrazie stwarzania świata elementy ziemi, wody, powietrza i ognia tworzą kulę bez końca, „okrągły Sphairos, który raduje się w swej kolistej samotności”.¹⁴ Borges wymienia dalej m.in. Alain’a de Lille’a (XIIIw.), ostatnią księgę Pantagruela (tu: Bóg - „intelektualne koło, którego środek jest wszędzie, a obwód nigdzie”), wizję Dantego (dziewiątą sferę wokół Ziemi stanowi utkane ze światła Empireum). W  dobie baroku zaczynają dominować uczucia strachu i niepewności wynikające z poczucia zagubienia w kuli wszechświata. Najpełniej ten lęk wyraża Blaise Pascal, który wracając do metafory kuli, nadaje jej „inną intonację”, wypełnia strachem, inkrustuje zwątpieniem.¹⁵

Okrągła przestrzeń, centralna oś, lustra, światła: oto rudymentarne konstrukty Lemowych światów przedstawionych. Genialny Golem XIV, tłumaczący działanie ludzkiej myśli sięga właśnie po metaforę kuli i odbić:

 

Wędrując po kuli można ją okrążać nieskończenie, można kołować bez granic, chociaż kula jest przecie skończona. Także myśl, wypuszczona w powziętym kierunku, nie napotyka granic i poczyna kołować w samoodbiciach. ¹⁶

 

Wyobrażeniowy prymat geometrii i światła w konstrukcjach fabularnych powieści, sytuuje Lema jako klasyka. To tendencje bardzo zauważalne m.in. w antycznej myśli architektonicznej.Zbigniew Herbert pisał, że „świątynie greckie żyją pod złotym słońcem geometrii”, a w architekturze najważniejsze jest podporządkowanie proporcji części i całości określonemu modułowi (to myśl rzymskiego Witruwiusza). Dwie tezy zawarte w ostatnim zdaniu metaforycznie rekapitulują problemy opisywane w pracy. Dodaje Herbert, iż „sztuka grecka jest syntezą rozumu i oka, geometrii i praw widzenia”; prawa te odnoszą się także do literatury. ¹⁷

 

Długa historia refleksji nad światłem w zachodnioeuropejskich deliberacjach wytworzyła szereg opozycji, które mają charakter archetypowy. Punkt pomiędzy opozycjami zajmuje człowiek – patrząc w stronę ziemi, obserwuje światło odbite – lux (na razie przyjmujemy taką definicję lux; przy takiej zatrzymał się Heuckelom). Do strefy ziemskiej (profanum) należą kolory, światło niepochodzące ze źródła, drugorzędne. Patrząc w kierunku słońca, oko percypuje światło idei, światło, które nie tylko służy obserwacji, ale spekulacji.¹⁸ Dla francuskiego mistyka – Oskara Miłosza (który wywarł znaczący wpływ na kształt wyobraźni poetyckiej Czesława Miłosza), światło duchowe (według teorii tzw. transmutacji Oskara Miłosza – lumen) i światło fizykalne (tu: lux) złączą się. ¹⁹ Ponieważ noblista uważał, że poeta jest przede wszystkim „kimś, kto widzi”, ma wrodzoną predyspozycję w postaci „chciwości oczu”, dlatego na podstawie światła dostępnego oczom, powinien wnioskować o świetle wyższym; krótko zawarł to w imperatywie: „patrzeć w promień od ziemi odbity”.²⁰ „Błyszczą przedmioty, odsłaniane refleksami światła. Blask rzeczy układających się w wizję świata - i idei ten świat porządkujących - wydobywa i utrwala obraz słońca, które "nie ma żadnej osobnej barwy, bo ma wszystkie". I jest to słońce, nie tylko (jak chce Miłosz) św. Tomasza, ale też św. Augustyna, Pseudo-Dionizego Areopagity, Eriugeny czy średniowiecznych metafizyków światła.”²¹

 

Schemat zasadzający się na antynomiach światła i cienia oraz typach-piętrach światła: słońce (światło wysokie) – ogień - światło odbite (światło niskie) - światło oczu, jest zbieżny z metaforycznym obrazem platońskiej jaskini. Platon jest pierwszym filozofem, który rozważał metafizyczne, symboliczne i ontologiczne znaczenie światła. Najsłynniejsze są rzecz jasna refleksje zawarte we fragmentach księgi VII Państwa. ²²

 

Rozważając modele wizualno-przestrzenne u Lema, z pewnością daje się dostrzec jeszcze jeden rodzaj światła – nie tylko służącego obserwacji, czy spekulacji, ale również niszczeniu: światło ognia (Heraklitowe), katastroficzne, destrukcyjne, technologiczne. Wracając do Platona: wartododać, że o ile światło Słońca było dla filozofa symbolem idei Dobra, o tyle ogień funkcjonuje zawsze w ramach przedmiotów matematyki.²³ W światach Lema to przedmioty technologiczne sprowadzają zagładę.²⁴ Kiedy potraktujemy obraz jaskini jako pierwszy model wizualny, łączący typy światła z określoną strukturą przestrzenną (przez światło wyznaczoną) ogień jawi się jako pośrednik, jest na granicy świata zmysłowego i idealnego, oświetla przedmioty i wywołuje przez to iluzję (symulację). W perspektywie wertykalnej znajduje się wyżej niż człowiek-więzień, niżej niż słońce – kosmos. Będąc efektem działań technicznych i intencjonalnych (w przeciwieństwie do słońca, którego jest w założeniu imitacją) wyznacza jednocześnie w jaskini koncentryczną strukturę zarówno światła jak i przestrzeni. Samo palenisko zaś (koło z pionowym słupem w środku) to pierwsza i pierwotna struktura geometryczno-przestrzenna, wizualny model przenoszony dzięki światłu ognia z wymiaru przedmiotowego do symbolicznego. Potraktowanie powyższego modelu jako spacjalnego archetypu powiązanego ze światłem uruchamia wyobraźnię unerwioną ideami Junga, który głosił, że nieświadomość zbiorowa skrywa pierwotne, ogólne dziedzictwo wzorów doświadczeń realizowanych w obrazach wyobraźni. ²⁵

Ogień w wykładni psychoanalitycznej stanowi symbol libido – wg Junga najczęściej realizuje się ono w literaturze w obrazach słońca, ognia i światła.²⁶ Rozpalanie ognia lub jego przenoszenie w mitycznych opowieściach współwystępuje niekiedy z motywem orania Ziemi – symbolem połączenia libido i materii ²⁷ (ciekawe w tej perspektywie wydaje się np. lądowanie, a potem użycie siły w Edenie czy w Niezwyciężonym). Postać Prometeusza „uczłowiecza” ogień, odtąd stanie się on łącznikiem między psychiką i materią. Jung nazwie ów most między tymi dwiema kategoriami psychoidem - skojarzenie z mimoidem i Solaris może być uzasadnione tym bardziej, że „libido” ujęte jest przez Junga jako system rzek energii płynący po swoich łożyskach. U Lema żywioł ognia (łac. ignis – ogień, blask, światło) przybywa wraz z bohaterami; na ogół zostaje też wykorzystany jako broń; będąc symbolem człowieczeństwa niesie zarazem zagładę.

Ciekawe, że postać Prometeusza funkcjonuje jako łącznik dwóch ważnych dzieł Lema – Solaris i Powrotu z gwiazd. „Ognionośca” przywołany zostaje w formie nazwy statku, który dostarcza Krisa Kelvina w pobliże planety Solaris, jak i Hala Bregga na Ziemię. Lem – pesymista - nie mógł wybrać innej postaci – Prometeusz cierpi za to, że daje ludziom kulturę, jest „idealnym przedstawicielem twórczej techne”²⁸. „Cierpienia Ajschylosowego Prometeusza ukazują się jako cierpienia samego człowieka, strąconego z niebios na padół nieszczęścia i śmierci, lecz przeznaczonego do tego, by podnieść się znowu.”²⁹

 

Na bazie starożytnych refleksji o świetle, a zwłaszcza w oparciu o myśl Platona wyrosła w średniowieczu osobna gałąź myślowa, którą można by określić jako metafizykę światła. Kontynuując opozycyjne podziały Platona (światło wysokie, duchowe – niskie, odbite), pojawiły się urozmaicone koncepcje rodzajów światła: claritas, splendor, resplendentia, lux, lumen, refulgentia, color, fulgor.³⁰ Ostatnie z pojęć odnoszą się już do światła odbitego. ³¹

 

Przyznać trzeba, że pojęcia lumen i lux nie są precyzyjnie określone; w historii kulturowej refleksji dochodzi do odwracania znaczeń. Jak powiedzieliśmy, Kris Van Heuckelom, analizując motyw światła u Czesława Miłosza (i u Oskara Miłosza) przyjmuje, że światłem wyższym jest lumen. U  Hegla zaś lumen wiąże się z lustrem i odblaskiem. ³² Opat katedry Saint-Denis – Suger również używa formuły vera lux, dla określenia światłości Boga. ³³ W podobnym duchu o czystym świetle (lux pura) mówi św. Augustyn. ³⁴ W kolejnych rozdziałach pozostaniemy przy takim – pochodzącym ze średniowiecza opozycjonowaniu pojęć.

Najsłynniejszym tekstem średniowiecznym, w którym pojawiają się kategorie lux i lumen jest średniowieczny traktat angielskiego filozofa, profesora uniwersytetu w Oxfordzie - Roberta Grosseteste’a. ³⁵ Teolog ten to pierwszy uczony, który przeniósł refleksje o świetle na teren badań naukowych. Paulina Tendera wspomina, że Grosseteste podsumował całą dotychczasową myśl o świetle – koncepcje kosmologii platońskich i neoplatońskich, idee Ps. Dionizego Areopagity, arabską filozofię światła będącą próbą połączenia idei biblijnych z pierwszymi teoriami fizykalnymi. ³⁶ Angielski filozof jako pra-światło, to, które było „na początku” uznaje lux. Co ciekawe dla rozważań w niniejszej pracy, Grosseteste jako pierwszy łączy w naukowej refleksji metafizyczny charakter światła z geometrią – światło wyznacza struktury przestrzeni (linie i kąty); jego myśl stoi więc u podstaw optyki.

 

Szukanie źródeł refleksji o świetle i pierwsze jego typologie prowadzą w stronę mitu, a raczej mitopoetyki. To, że Stanisław Lem inkrustuje światy przedstawione odwołaniami do mitów, da się łatwo zauważyć chociażby w nazwach zaawansowanych urządzeń i pojazdów (statków kosmicznych). ³⁷ Mityczne presupozycje są jednak w dziełach autora Fiaska rodzajem endostruktury, przestrzennym archetypem. Choć mityczność u Lema jest poddawana ciągłej reinterpretacji (np. w dalekiej, zaawansowanej technologicznie przyszłości), to jednak brak możliwości porozumienia z różną formą inności redukuje przedstawioną sytuację do czasów przedpiśmiennych, kiedy funkcjonowały jedynie narracje obrzędowe. Bohater Lema pozostaje często w sytuacji znaczeniowej deprywacji, mapa „jaskini” nie zmienia się, ale „więzień” gubi się w labiryncie odbić.

 

Ponieważ w rozprawie pojawią się odniesienia do idei Mircei Eliadego, który jest także uważany za przedstawiciela badań mitograficznych, warto zarysować ogólne tendencje w obrębie tej dziedziny. Jak pisze – powołując się na Stabryłę i Podbielskiego – Marta Kładź-Kocot, dzisiejsza mitografia realizowana jest w perspektywach: psychologicznej (Freud, Jung, Kereny), socjologicznej (Durheim, Malinowski), fenomenologicznej (Levy-Bruhl, Cassirer, Eliade) oraz strukturalistycznej (Levi-Strauss). ³⁸ Dla Eliadego istotnym wyróżnikiem myślenia archetypowego i mitycznego jest traktowanie czasu jako kategorii cyklicznej, rytualnej. Tak pojęty czas pozwala uciekać wciąż do mitycznego in illo tempore przed „tyranią historii”. ³⁹ Teza ta zyskuje intrygującą interpretację w kontekście odczytania dzieł Lema dokonanych przez Agnieszkę Gajewską – Lem ucieka przed traumą Zagłady w światy fantastyczne, które są literackim obrzędem, cyklicznie powracającym do czasu utraconego. Warto dodać, że koncepcja czasu linearnego, historii postępowej zwycięża dopiero na początku XVIII wieku głównie za sprawą Leibniza. ⁴⁰ W epoce sztucznego światła (lumen) bardziej przekonujące stają się idee ewolucjonistyczne i czas progresywny. Dla duchowego lux zaś, czas nadal zapętla się koliście i cyklicznie. Lem pisze w Przyjacielu:

 

„(…) Wirowanie spiralnych mgławic, planetarne porody gwiazd, powstawanie życia na planetach – to tylko kolejne fazy powtarzającego się wiekuiście cyklu, którego każdorazowym kresem jest jedna, rozsadzająca wszystko myśl.” ⁴¹

 

Zapętlanie czasu, spiralne, temporalne repetycje to częsty motyw w twórczości Lema, zazwyczaj połączony z tkwieniem bohatera w figurze labiryntowej. Marta Kładź-Kocot dodaje, że motyw cyklu i kołowego powrotu, podobnie jak kosmos i światostwórstwo to jedne z obsesji Lema. Aspekty związane z czasem są z pewnością wyróżniającym się motywem mitopoetycznym.⁴² Nas interesuje coś jeszcze głębszego – prymarna struktura tego typu wyobraźni: zmodyfikowana forma paleniska z platońskiej metafory. Nawet w powyżej opisanych ujęciach czasu kołowość i odśrodkowość to rudymenty Lemowej architektury. Krystalizuje się ona zaś za sprawą światła.

 

Jak wiadomo Stanisław Lem miał ambiwalentny stosunek do literatury science fiction. Z jednej strony wyśmiewał tę konwencję, wyrzucając jej sztampowość – dowodem na to jest chociażby dołączony do Fantastyki i futurologii „Kieszonkowy komputer dreszczowców” – narysowany przez Lema model możliwie najczęstszych układów fabularnych zauważalnych głównie w s-f pod znakiem pulp-fiction.⁴³ Z drugiej jednak strony Lem korzysta z tych układów, choćby w utworach należących do hard s-f, takich jak Niezwyciężony.

Andrzej Stoff, badając metody obrazowania w gatunku science fiction wymienił cztery podstawowe wzorce modelowania świata. Są one widoczne w twórczości Lema głównie z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Po pierwsze Lem wykorzystywał literaturę marynistyczną (w tym twórczość Josepha Conrada) w celu opisania statków kosmicznych i nawigacji. Krążowniki po wylądowaniu – oświetlone sztucznym światłem – przywodzą na myśl latarnie morskie, zaś bohaterowie stopniowo docierają do jądra (serca) ciemności – koncentrycznie kształtują doświadczenie wchodzenia w metaforycznie i dosłownie pojęty mrok. Po drugie Lem i wielu innych mistrzów gatunku sięga – co oczywiste – po terminologię astronomiczną i łączy ją z poetyckim opisem przestrzeni komicznej. Dokonuje swoistych – literackich – fotografii obszarów nieba, powiększając niektóre obiekty. Po trzecie Lem – aby oddać inność przestrzeni (np. na planecie Solaris) wykorzystuje (literacko przetransponowane rzecz jasna) techniki malarzy abstrakcjonistów. Czwarty model dotyczy natury – rozbudowane opisy trzymają się głównie zasad realizmu. Stoff wyróżnia również m.in. adiekcję (dodawanie, rozszerzanie), hiperbolizację (np. gmachów-labiryntów), transmutację (zamianę miejsca) i prymat funkcji impresywnej nad poznawczą. ⁴⁴

 

Niniejsza rozprawa dodaje jeszcze kolejną zasadę mówiącą o archetypowym kształtowaniu przestrzeni i wizualności. Dokonuje się to w oparciu o częste opisy rodzajów świateł oraz dośrodkową konstrukcję zdarzeń. Zarówno bohater literacki jak i sam Lem (np. w pierwszych słowach przedmowy do I wydania Summy technologiae) – metaforycznie mówiąc – wchodzą na wieżę i zataczają wzrokiem krąg.

 

Książka ta powstała trzy razy i za trzecim dopiero udało mi się zakreślić jej granice, a przez to i zamknąć, aby – zamierzona jako „wieża rozumu”, z której rozpościera się bezkresny widok – nie podzieliła losu swej biblijnej poprzedniczki. ⁴⁵

 

Warto jeszcze we wstępie wspomnieć, że motywy konstrukcyjne, na których skupiają się te badania mają bogatą tradycję w historii gatunku science fiction. I nie chodzi tu o zachodnich klasyków takich jak Herbert George Wells czy Juliusz Verne, ale o bardzo urozmaicone i intrygujące ujęcia polskiej literatury. Ciekawego przeglądu dziejów polskiej fantastyki dokonują Antoni Smuszkiewicz i Andrzej Niewiadomski.⁴⁶ Rezonują u Lema modele wyobrażeniowe zaproponowane chociażby przez Stefana Grabińskiego ⁴⁷ (np. zainteresowanie normą psychiczną, rozdwojeniem jaźni, somnambulizmem i snem), wizje technologiczne Wojciecha Gutkowskiego, homunculusy Jerzego Hulewicza, motywy śmiercionośnych broni („niebieskich promieni” i Wieży Eota) u Tadeusza Kończyńskiego. Wielkie zasługi dla polskiej „przedlemowej” fantastyki ma Antoni Lange (połączenia wizji mikro- i makrokosmicznych, narracje archeologiczne, itp.). Fantastyczne futurystyczne wizje budował już w romantyzmie Adam Mickiewicz – intrygują (opisane w niezachowanej w całości Historii przyszłości) obrazy „Archimedesowych zwierciadeł”, które odbijają na ogromne odległości ogniste litery. Podwaliny polskiego gatunku s-f fundują ponadto Bolesław Prus (fragmenty Lalki, ale również Sława i Przemiany), Władysław Reymont (Wampir), Teodor Parnicki (np. Nowa baśń). Szczególne miejsce w polskiej fantastyce zajął Mieczysław Smolarski (autor antyutopii Miasto Światłości. Powieść z dni przyszłych): przykuwają uwagę wizje wielkich gmachów – Wież Milczenia, autonomiczne roboty, obrazy społeczeństw przypominających zbetryzowaną cywilizację z Powrotu z gwiazd). Pionierem rodzimej fantastyki, konstruktorem labiryntowej wyobraźni jest na pewno Jan Potocki (Rękopis znaleziony w Saragossie). W tym krótkim przeglądzie nie sposób ominąć Jerzego Żuławskiego, autora słynnej „trylogii księżycowej” (Na srebrnym globie. Rękopis z księżyca, Zwycięzca i Stara Ziemia). To właśnie w tych dziełach – w 1903 roku - znaleźć można wątki kosmicznych wędrówek górskich, czy obecne np. w Obłoku Magellana i Solaris motywy izolowanej grupy społecznej. ⁴⁸

Już na podstawie tego pobieżnego przeglądu widać, że twórczość Stanisława Lema stanowi kontynuację formującego się od końca XVIII wieku języka polskiej fantastyki. Kiedy autor Szpitala Przemienienia pisze w 1946 roku – wydawałoby się pionierskiego Człowieka z Marsa, czy pięć lat później Astronautów wcalenie sytuuje tych dzieł w próżni gatunkowej. Istnieje już ponad stupięćdziesięcioletnia tradycja kształtowania gatunkowych formuł.

 

Powyżej określono podstawowe tezy i konteksty rozwijanego w pracy problemu, przedstawiono również rys historyczny związany z kluczowymi pojęciami i  motywami. Kolejny rozdział stanowić będzie rozwinięcie refleksji o świetle i  przestrzeni w odniesieniu do dzieł Stanisława Lema. Zaakcentowane zostaną przy tym współczesne refleksje kulturowe i naukowe związane z  wizualnością i  spacjalnością. W dalszych rozdziałach rozważania skupią się na konkretnych realizacjach modeli wizualnych w prozie Stanisława Lema.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ROZDZIAŁ I

 

 

WSPÓŁCZESNE REFLEKSJE

NAD WIZUALNOŚCIĄ W KONTEKŚCIE

TEKSTÓW STANISŁAWA LEMA

I 1. Światło

Kto nazbyt patrzy, traci.⁴⁹

Michael Foucault stwierdził: „Oko staje się depozytariuszem i źródłem jasności (…). Otwierając się, odsłania pierwotną prawdę⁵⁰.” Założyć można więc za francuskim filozofem, że zmysł wzroku stwarza aksjologiczny fundament naszego bytu, pod warunkiem jednak, iż myślimy tutaj bardziej o istocie widzenia, a nie patrzenia. Pierwszy z wymienionych procesów zakłada bowiem pewną refleksyjność; można wszak widzieć we śnie, być dobrze, mile, źle widzianym, itp. Patrzenie zaś oznacza jedynie kierowanie na kogoś wzroku⁵¹. Widzenie oczywiście wiąże się także z narzuceniem perspektywy podmiotowości.

Badając utwory Stanisława Lema, ciekawe staje się, w jaki sposób określony rodzaj widzenia świata oraz typ światła wpływają na kształt prezentowanej idei. Warto wspomnieć, że w artykule poświęconym Lemowi Andrzej Stoff skonstatował, iż refleksja nad problemem, w jaki sposób „idee wchodzą do literatury” jest wyraźnie zaniedbana.⁵²

Czytelnikowi utworów autora Solaris oferuje się jednak na ogół perspektywę widzenia bohatera, o czym wspomina m.in. pisząca o mimetyzmie w utworach Lema Iwona Pięta⁵³. Bohater u Lema jest „figurą obrazującą myśl”⁵⁴, „umysłem próbującym znaleźć formułę określającą rzeczywistość.⁵⁵”

Szczególnie interesujące w tym kontekście wydają się te teksty, w których przedstawione są wizualne eksperymenty, obrazujące na ogół, czy też obnażające fałsz antropocentrycznej perspektywy. Intrygujące jest to, w jaki sposób przedstawiony świat zamienia się w obraz. Warto też spróbować zdefiniować funkcje, jakie odgrywa w wybranych utworach tzw. „czysta widzialność”, tzn. taka, która może, ale nie musi być znakiem – chodzi głównie o produkowanie obrazów asemantycznych⁵⁶. Wydaje się, że właśnie z takim typem widzialności mamy do czynienia w symulacjach prezentowanych w Powrocie z gwiazd.

Niniejsza praca, jak widać, będzie wpisywać się w popularny obecnie nurt iconic turn koncentrujący się wokół samodzielnej subdyscypliny filozoficznej, jaką jest teoria obrazu⁵⁷, przy czym punktem wyjścia rozważań badawczych stanie się rozróżnienie pojęć lumen i lux. Komplementarnie zostanie potraktowany inny ze zwrotów humanistycznych, mianowicie zwrot przestrzenny lub topograficzny⁵⁸ – wrócimy jeszcze do tego w tym rozdziale. W kolejnych częściach rozprawy analizie poddane zostaną głównie pewne kategorie wyobrażeniowe Lema pozwalające spojrzeć na jego beletrystykę w sposób kompleksowy, główną zaś osią wokół której skoncentrują się wnioski wydaje się być antropologia kulturowa.

Ponieważ wielokrotnie pojawi się w tekście odwołanie do myśli Eliadego, warto tu wspomnieć, że inspirujące dla tej pracy jest utożsamienie modelu (paradygmatu)⁵⁹ z mitem w takim sensie, że – jak wspomina Eliade – „funkcja mitu polega na ustaleniu egzemplarycznych modeli dla wszystkich obrzędów i do wszelkich istotnych działań człowieka”.⁶⁰

Wspomniane wyżej typy światła, obok których pojawia się też dodatkowo światło określone jako claritas, występują uzupełniająco, a ich znaczenia opalizują. Pod pierwszym z pojęć rozumie się w tej pracy światło sztuczne, światło będące wynikiem pewnej technologii, takie, które interesowało również Waltera Benjamina badającego ontyczny status oświetlonego miasta.⁶¹ Francuski pisarz zwrócił uwagę na fakt, że poprzednie epoki historyczne były oświetlane przez światło naturalne – słońce, księżyc, ogień. Dopiero obecna epoka jest zdominowana przez światło sztuczne. Tym bardziej dzieje się tak w społeczeństwach zdolnych eksplorować kosmos.

 

 

Lux to światło boskie, będące emanacją transcendencji, światło które w średniowieczu opisywali już – o czym wspominaliśmy w poprzednim rozdziale m.in. Grosseteste, św. Augustyn, czy opat i kronikarz katedry Saint-Denis - Suger. Mimo wyczuwalnej areligijności lemowych światów, często – głównie przez efekt fabularnego zawieszenia – otwierana jest perspektywa imponderabiliów, lub, co najwyżej, sfery niemożliwej do zwerbalizowania. Hall Bregg patrzący na słońce, Kelvin siedzący nad brzegiem oceanu, wschód słońca po „grobowych zaślubinach” w Masce i wiele innych fragmentów to doskonałe egzemplifikacje omawianego zagadnienia. Z pewnością swoistym symbolem światła boskiego, będącego jednocześnie wyzwaniem dla człowieka jest światło gwiazd. To ono sugeruje transcendencję⁶². Ukazanie człowieka wobec światła lux uprawnia także badacza, aby wykorzystać pojęcie epifanii⁶³.

Intrygująco opozycję lumen i lux ujął Andrzej Gwóźdź, podkreślając jednocześnie za Virilliem, że światło jest najważniejszym interwałem współczesnej kultury⁶⁴. Gwóźdź wywodzi typologię świateł z analizy filmu Niebo nad Berlinem Wima Wendersa. Zauważa, że lumen to „oświetlacz”, światło prędkości, zsekularyzowane i stechnicyzowane – światło Lucyfera. Ono jedynie designuje przestrzeń, nie kreuje jej. Lux zaś to nie tyle światło, co światłość – rozpatrywana może być zatem w kategoriach filozoficznych i ewangelicznych, jej głównym celem jest powoływanie do życia⁶⁵.

Lem między lumen i lux to podstawowy kontekst badawczy, który wydaje się – nomen omen – w nowym świetle pokazać twórczość pisarza wobec ujęć socjologii wiedzy naukowej, esencjalizmu i antyesencjalizmu, referencjalności i jej braku. W końcu zaproponowany problem pozwala wpisać twórczość Lema w różne nurty tzw. „nowej estetytki”, przy czym określenie „wpisać” nie jest być może ścisłe, ponieważ Lema trudno się klasyfikuje, pozostaje on raczej zawsze „wobec” czegoś.

Wspomniano wcześniej, iż Lem w swych futurystycznych wizjach reprezentuje modele rzeczywistości symulowanej, które można by określić „czystą widzialnością” bez referencji. Tak dzieje się na płaszczyźnie świata przedstawionego. Z drugiej jednak strony to właśnie percepcja narratora – najczęściej pierwszoosobowego – poprzez działanie presupozycji takową referencję jednak konstytuuje. Kripke pisał, że referencja jest ustanowiona w akcie chrztu przez percepcję⁶⁶. Światło, a tym bardziej jego typizacja: lumen – lux to czynnik nadawania referencyjności.

Po pierwsze samo założenie, że istnieje światło rozumiane jako lux powoduje, że to właśnie ono wyznacza myśl esencjalistyczną Lema. Dzieje się tak tym bardziej, jeśli przyjmiemy, że pisarz stosuje – używając słów Sulikowskiego – ujęcia kryptoteologiczne⁶⁷. Jest jeszcze jeden bardzo ważny aspekt świadczący o Lemowym esencjalizmie, mianowicie przekonanie, że istoty rzeczy tkwią w oglądanych przedmiotach. Fenomenologiczna – bo istotę tego nurtu sugeruje ostatnie zdanie – definicja świadomości pojawia się również w – jak to wyraził Rothfork – „ostatecznej strukturze epistemologicznej” postaci Lema⁶⁸. Chodzi oczywiście o takie momenty, jak chociażby spoglądanie na mimoid w ostatniej scenie Solaris.

Z drugiej strony jednak Lem jako naukowiec i pisarz wykorzystujący grę słowem wpisuje się jednocześnie swą twórczością w nurty antyesencjalistyczne. Nie zawsze odkrywa przecież „wieczne esencje”, lecz stosuje „deskrypcję kulturowych gier lingwistycznych” ⁶⁹. Zatrzymuje się więc niejako na poziomie języka właśnie, a on z kolei odnosi się jedynie do innego języka innych tekstów. Metaforyczny obraz tego zagadnienia spotkać można w Pamiętniku znalezionym w wannie, czy też w opisach rozwoju solarystyki w Solaris.

Wracając do problemu referencji, dodać można jeszcze, że lingwistyczne zabiegi Lema powodują, iż z jednej strony sugeruje on istnienie referencji stanowiącej (performatywnej, w której słowa stają się rzeczywistością, a ponadto w sferze recepcji dzieła konstruują presupozycje), z drugiej zaś referencji pustej, w której słowo staje się jedynie znakiem.

Meandrowanie między lumen a lux przypomina relacje, nad którymi zastanawiał się już Arystoteles, a mianowicie związki między Logos a Techne. Oczywiście lux kojarzyć się będzie z Logosem – odwiecznym słowem, rozumem, myślą, natomiast lumen z Techne, które dla Arystotelesa tożsame było z pojęciem sztuki⁷⁰. Widać więc, że artyzm był dla myśliciela greckiego rzemiosłem. Jednakże sztuka – niezależnie jak będzie opisywana – potrzebuje siatki pojęć z zakresu estetyki. Skoro światłem sztucznym są u Lema np. symulacje, hologramy, fantomy, ale również, obrazy powstałe przez użycie maszyn będących ekstensjami zmysłów, np. LEM-y w Pokoju na Ziemi, tym samym autor Cyberiady wprowadza czytelnika na teren „nowej estetyki”. Staje się przez to pisarzem awangardy, której jedną z cech jest przejście od mimesis do simulacrum⁷¹. Sztucznie stworzone obrazy, będąc dziełami sztuki – odsyłają same do siebie, choć jednocześnie inspirują, aby poszukiwać ontologii ich elektronicznego bytu.

Technicznie wytworzone obrazy – sfera zdominowana przez lumen – odsłaniają prawdy o charakterze metafizycznym, gdzie otwarte zostaje z kolei pole do działania transcendentnego lux. Theodore Roszak, odwołując się do myśli Abrahama Maslowa ułożył teorię, w myśl której rozwój technologii jest objawem patologii kognitywnej, jaka powstała z lęku przed istnieniem rzeczywistości niezrozumiałej dla człowieka, rzeczywistości metafizycznej⁷². Technologicznie generowana sztuka to również – nawiązując do powyższej myśli – sposób sublimacji frustracji wynikającej z przeczuwania istnienia czegoś ponadracjonalnego. Czymś takim w światach Lema może być oczywiście spotkanie z obcymi.

Warto dodać, że przedstawiona tu teoria koresponduje ciekawie z ideą Vico i McLuhana mówiącą o tym, że mity zrodziły się jako swego rodzaju szok spowodowany przełomem technologicznym⁷³.

 

McLuhan, rozwijając myśl autora Nauki nowej przedstawia ciekawą historiozoficzną tezę mówiącą o silnym rozwoju kultury popularnej jako reakcji na rewolucję elektroniczną. Ta zaś jest przecież mocno związana z „nową estetyką”, o której już wspomniano, a której dominującą cechą jest obraz, przekazywanie treści za pomocą określonego typu światła.

McLuhan twierdzi, że zmiany w zachowaniach społecznych, przewartościowywanie archetypów, spowodowane są nowymi środkami przekazu, przy czym posługiwanie się obrazem lub przekazami audiowizualnymi jako podstawowym językiem współczesnej kultury deprecjonuje człowieka.⁷⁴ Nieco karykaturalną wizję człowieka otoczonego obrazem medialnym, sztucznie wykreowanym, przedstawia Lem w Powrocie z gwiazd. Temat ten zostanie jeszcze rozwinięty. McLuhan krytykuje model nauki nowożytnej, która spowodowała kryzys kultury szczególnie w sferze budowania wspólnoty.⁷⁵ Dobrym obrazem tego, o czym mówi McLuhan są słowa Noela Howarda funkcjonujące już jako aforyzm: „Telewizja zmieniła kółko rodzinne w półkola.” Jednocześnie globalnie rozumiana kultura popularna jest sposobem budowania jakiejś płaszczyzny porozumienia, ale – dodajmy - na poziomie „plemiennego mroku”. Kondensując tę myśl: Obraz rozumiany jako lumen rozbija wspólnotę, ponieważ poprzez swą technologiczną proweniencję wywołuje szok poznawczy, jednakowoż doprowadza do wytworzenia mitu jednoczącej ikonicznej kultury. Światło-lumen będące formą sztuki zamienia się w lux.

Dla ścisłości trzeba w tym miejscu dodać, iż w utworach Lema płaszczyzną nadrzędną wobec jakkolwiek funkcjonującej widzialności jest sfera językowa. Jak wiadomo leksyka Lema, style, frazeologia połączona z terminologią wielu dziedzin staje się dla czytelnika podstawą kojarzenia faktów i powstających w procesie interpretacji idei⁷⁶. Na dominację wypowiadalności nad widzialnością – w kontekście kognitywizmu - zwrócił również uwagę Foucault: „Swe poznanie człowiek strukturuje w myśl i zyskuje do niego dostęp na drodze wchodzenia niemyślanego w to, co myślane, widzialnego w to, co wypowiadalne⁷⁷”. Tylko zwerbalizowany obraz zyskuje określoną kategorię widzialności – np. poprzez nazwanie jej widzialnością „czystą”. Lem, opisując nawet najbardziej nieziemskie scenerie korzysta z ziemskich wzorców obrazowania. Stoff zwraca uwagę, że pisarz odwołuje się przy tym do rozległych pól semantycznych poszczególnych leksemów⁷⁸.

Określając wstępnie pola badawcze, warto zauważyć, na jakich płaszczyznach eksplikacji tekstów będą widoczne różne formy widzialności. Warto zacząć od tej, której najbliżej do widzialności „czystej”.

Autor Maski głównie w Powrocie z gwiazd oraz w Fiasku opisuje symulacje będące formą technik immersyjnych, czyli takich, które powodują pełne zanurzenie zmysłowe. Symulacje to quasi-realne, wirtualne⁷⁹ obrazy, narzucające człowiekowi odmienny od naturalnego paradygmat rzeczywistości.

Wyróżnić można symulację rozpoznawalną – taką, w której mamy świadomość procesu symulowania rzeczywistości, istnieje otoczenie nieobrazowe (np. rama przedstawienia) oraz nierozpoznawalną, w której pozór staje się rzeczywistością⁸⁰. W czasie symulacji estetyka ciążenia zostaje zastąpiona przez „estetykę znikania”, co oczywiście związane jest z faktem, że świat symulacji komputerowej nie podlega na przykład prawom ciążenia⁸¹. Modyfikacji ulegają także inne kategorie: nad trwaniem dominuje przetwarzanie – potencjalność performacji.⁸² Wobec - czy raczej w - symulowanej rzeczywistości staje zarówno Hal Bregg w Powrocie z gwiazd jak i bohater Fiaska. Symulacja – patrząc na zagadnienie konwencji literackiej – grawituje w stronę oniryzmu. Widać to z pewnością w Fiasku – kompozycyjnym odpowiednikiem symulacji staje się sen o kopcach termitów (motyw ten pojawił się w 1948 roku w Szpitalu Przemienienia – choć dotyczył mrówek), warto dodać – będący jednocześnie antycypacją zakończenia powieści. Porządek symulacji jest także związany ze śmiercią wszelkiej referencji; nie ma już relacji z rzeczywistością, pozostaje autonomia obrazu. Dla bohatera literackiego w świecie wirtualnym, czy symulowanym obraz wyzbywa się swojego semiotycznego charakteru⁸³ jakiekolwiek interpretacje fantomowych kreacji stają się dla Hala Bregga zbędne; warto jedynie dodać, że kosmonauta, uczestnicząc w symulacjach (np. w „pałacu Merlina”) bezwiednie staje się „użytkownikiem” – elementem znanej nam z dzisiejszych realiów „kultury uczestnictwa” jak i cyberkultury.

Wykorzystanie w powieściach motywu symulacji sytuuje ten rodzaj obrazu w Baudrillardowskiej typologii: symulacja nie odsyła do żadnej rzeczywistości, ponieważ sama nią się staje. Już Platon zasugerował, iż jeśli udałoby się stworzyć kopię nieodróżnialną od oryginału, można by mówić w takim wypadku o dwóch niezależnych bytach.

Virillio i Flusser mówili, iż zwycięstwo obrazu nad rzeczywistością to przerażająca perspektywa z nieprzewidywalnym konsekwencjami⁸⁴. Taki sam ton pobrzmiewa w wielu tekstach Lema: technologia – również ta związana z tworzeniem światów wirtualnych – może doprowadzić do katastrofy. Największym jednak jej powodem okazuje się człowiek i jego atawizmy. Taka wizja świata bliska jest również tezom, które głosił Oswald Spengler. W dziele Człowiek i technika. Przyczynek do filozofii życia autor Zmierzchu Zachodu sformułował myśl, że kultura musi wejść w fazę obumierania i śmierci. Powód? Człowiek to drapieżnik pojmujący świat jako obraz.⁸⁵ Technologie widzenia, również tworzenia symulacji, byłyby więc jedynie ekstensjami zmysłów inteligentnego drapieżnika, który dlatego skoncentrował kierunek obu patrzących oczu, aby zawładnąć światem.

W perspektywie relacji hipotekstowo-hipertekstowych rodzaj widzenia wyzwala różne pola semantyczne, np. kontekst mitu prometejskiego i motyw solaryjny. Wojciech Michera mówi wprost, że główne postacie utworów autora Solaris mają hipotekstową tożsamość, co oznacza, iż ich kreacja odwołuje się do kulturowych archetypów⁸⁶. Świat przedstawiony utworu, opisywany często z punktu widzenia bohatera jest więc w recepcji czytelniczej hipertekstem; sposób percepcji – głównie wzrokowej – staje się zaś nośnikiem idei, czy też, używając terminu Andrzeja Stoffa, narzędziem ekspozycji idei⁸⁷. Odpowiednie zabarwienie i nasycenie świetlne na ogół hiperbolizuje i przeobraża struktury znane czytelnikowi.

Wydaje się, że najbardziej wyrazisty paradygmat współczesnej kultury jest budowany przez tzw. „nową audiowizualność” ⁸⁸. Obraz – kształtowany przede wszystkim przez technologię - staje się prymarnym sposobem opisywania treści kulturowych. Fakt ten oczywiście wpływa znacząco na zachowania społeczne. Zdaniem Feenberga, Ellula i Heideggera technologia tworzy nowy typ systemu kulturowego zmieniającego fundament społecznego porządku oraz wprowadza nowy typ kontroli i nadzoru⁸⁹. Żyjemy w świecie światła lumen – technicznie wytworzonych obrazów – fotograficznych, multimedialnych, a przede wszystkim multiplikowanych. Kopia to jedno z kluczowych pojęć w filozofii prezentowanej przez Jeana Baudrillarda. Idee filozofa w odniesieniu do myśli Stanisława Lema zostaną omówione, jednak już teraz warto nakreślić tło badawcze: Bohater Lema często musi określić swoją tożsamość wobec kopii czegoś lub kogoś. Najbardziej jest to chyba w widoczne w Solaris. Harey to stworzony przez ocean fantom – forma na podobieństwo „ziemskiej” kobiety. Jednocześnie jej obraz – upostaciowanie wyobrażeń Kelvina – staje się sposobem na porozumienie z obca cywilizacją. Obraz rozumiany jako płaszczyzna porozumienia funkcjonuje także w Edenie - dubelci i ludzie próbują porozumieć się, analizując mapę nieba. Wracając do Harey: w powieści funkcjonuje ona w kilku wcieleniach, staje się coraz doskonalszą kopią człowieka. Kelvin stopniowo przekonuje się do jej uczłowieczającej się tożsamości. Na początku jest ona formą, wytworem technicznym – podobnie jak Pandora ulepiona przez Hefajstosa⁹⁰. Później – mimo iż wciąż pozostaje kopią, fantomem – staje się obiektem uczuć Kelvina. Idea bytu neutrinowo wskrzeszonego wspomnienia pokrywa się z tezą, którą w odniesieniu do idei obrazu formułuje Wiesing: „Obraz jest pomyślany jako technika produkcyjna szczególnego rodzaju przedmiotowości, nie chodzi o wytwarzanie pozoru, ale o wytworzenie bytu⁹¹.” Ciekawe, że Wiesing – powołując się na Gunthera Andersa - również używa pojęcia fantom, który jest dla niego obiektem pozbawionym materialnego nośnika idei (chodzi np. o płótno obrazu)⁹². Trudno oczywiście orzec w stosunku do Harey, że jest „czystą widzialnością”, tzn. jedynie światłem, jednak neutronowa materia, z której jest wykonana „kobieta”, z pewnością pozostaje nie do końca zdefiniowana⁹³. Widzialność Harey przenosi też rozważania na grunt moralny – tym, co zaczyna kochać Kelvin jest bowiem istota niezależna od materii, to właśnie obraz – widzialność - wyzwala w Kelvinie silny resentyment.

Warto nadmienić, że temat odbić, kopii jest w Solaris spotęgowany przez motyw lustra. W wypowiedzi Snauta: „Nie potrzeba nam innych światów. Potrzeba nam luster” brzmi przekonanie, że aby człowiek lepiej rozpoznał samego siebie – musi uważniej analizować odbicia, obrazy. Prymat kategorii widzialności nabiera znaczenia ideowego. Lumen – światło sztuczne, refleks świetlny zbliża się - po refleksji na temat jego istoty – do światła lux, symbolu transcendencji.

Niezwykłość wyglądów świata przedstawionego w powieściach Lema zderzona z obrazem społeczeństwa drugiej połowy XX wieku determinuje często koncepcję świata przedstawionego⁹⁴. Warto jednak dodać, że autor Powrotu z gwiazd opisuje rzeczy w sposób antropocentryczny, korzysta z ziemskich wzorców obrazowania. Co przy tym istotne, bohater Lema to na ogół człowiek nauki, próbuje opisywać wrażenia wizualne, przyjmując często kartezjański perspektywizm. Ogrom bodźców wzrokowych powoduje jednakże, że wielokroć Lem popada w iście barokowe szaleństwo wzroku – np. w opisie przywoływanego już terminalu w Powrocie z gwiazd.⁹⁵

Powyższe rozróżnienia sposobów widzenia i wynikających z nich problemów badawczych dają się zredukować do antynomii tkwiącej w dziełach Lema, o której wspominał już Jerzy Jarzębski. Chodzi mianowicie o kształt wyobraźni estetyczno-filozoficznej Stanisława Lema, która z jednej strony dąży do ujęcia pozycji człowieka wobec totalności wszechświata, z drugiej strony skupia się na poziomie molekularnym⁹⁶. Warto by dodać, że przejawia się to w fakcie pisania zarówno o przestrzeni międzyplanetarnej jak i prozaicznych domowych obowiązkach np. Iona Tichego. Lem nie kreśli przy tym cezury między „myślącym piaskiem” a ogromem słońc na Solaris. Świat w skali mikro i makro współistnieją, technologia, czy też biotechnologia łączy świat pragmatyki ze światem kosmicznej egzystencji. Sposób widzenia świata we wspomnianych dwóch skalach, rozmaite sposoby percypowania rzeczywistości, używanie „wielu luster”, operowanie różnymi rodzajami światła – to wszystko pozwala na ewokowanie w procesie czytania poczucia transcendencji.⁹⁷ W takim świetle lektura utworów Lema zyskuje charakter fenomenologiczny⁹⁸, sytuuje swą problematykę na skraju metafizyki⁹⁹ a przy okazji pozwala spojrzeć na twórczość autora Filozofii przypadku na tle, jakże typowych dla kultury współczesnej, cech – kategorii widzialności, obrazu i szybkości.

 

 

I 2. Przestrzeń

Jednym z lemologów, który szukał modeli konstytuujących twórczość Stanisława Lema był Istvan Csicsery-Ronay, Jr..¹⁰⁰ Nie interesował go przy tym aspekt wizualny ukształtowania przestrzeni w powieści, a raczej pewne schematy prowadzenia dyskursu i idei, szablony rozmaitego wykorzystania logiki włącznie z jej deprecjacją. Wyróżnił więc „rozumowanie karuzelowe”, które określić można jako „prowadzenie wnioskowania wewnątrz logicznego systemu aż do punktu, w którym przesłanki i konkluzje zamieniają się miejscami.”¹⁰¹ Podstawowy błąd przy takim typie rozumowania – krytykowany zarówno przez Hogartha z Głosu Pana jak i samego Lema – jest taki, że stosujący go filozofowie „starają się określić pozycję intelektu ludzkiego pośród rzeczy przez uznanie siebie za <<wzorzec absolutny całego gatunku>>”.¹⁰² Teoretyczne modele zdobywania wiedzy o świecie na ogół prowadzą u Lema do labiryntowych sytuacjach poznawczych. Dobrym tego obrazem jest np. biblioteka w Solaris. Kolejny model to singularyzacja systemów myślowych przejawiająca się m.in. w kreacji Konstruktorów „personetyki”, „fantomatyki” i „imitologii”. Dalej Csicsery-Ronay tworzy kategorię poszukiwania „dziur w Absolucie”, co przejawia się w modelowaniu światów poddanych przypadkowi i statystyce – np. w Śledztwie czy Katarze. Streszczając: lemolog wspomina jeszcze o antropomorficznej projekcji siebie samego, o „modelu ludzkim” w odniesieniu do Solaris, a konkretnie do Harey, modelu czystym na podstawie Głosu Pana i „listu z gwiazd”, czy w końcu o modelu infernalnym w Fiasku.¹⁰³

Charakterystyka widzianego przez bohatera świata wiąże się także bezpośrednio z kwestią przestrzeni w świecie przedstawionym. Odpowiednie nasycenie światła w zamkniętym pomieszczeniu, w którym bohater Lema jest często umieszczany, to jeden ze sposobów zakorzenienia w opisanej rzeczywistości presupozycji. Feerie barw terminalu, do którego wchodzi Hal Bregg po powrocie na Ziemię stają się podstawowym sposobem obrazowania „szoku przyszłości” (współgrają zatem również z kategorią czasu), jakiego doznaje bohater usiłujący przede wszystkim wydostać się z budynku. Niemalże schizofreniczne stany wzbudzane są w Kelvinie przebywającym na stacji solaryjskiej głównie w momentach spoglądania przez okrągłe okna i opisywaniu bądź to mroku, bądź barw poświaty słońc. Kształt okien koreluje - tworząc sui generis przestrzeń mentalną - z kształtem samej stacji¹⁰⁴. Forma odpowiednio oświetlonej przestrzeni pozwala czytelnikowi na odczytanie pewnych wizualnych kodów ukrywających prawdę o granicach świata – zarówno fizycznego, topograficznego jak i mentalnego głównego bohatera. Jerzy Jarzębski pisze, że przestrzeń w utworach Lema na ogół ukazuje ograniczenia biologiczne, ontyczne lub technologiczne, zawsze staje się też jakimś wariantem świata – miejscem ekspansji lub ograniczeń rozumu¹⁰⁵. Parafrazując przywołaną na początku tekstu myśl Foucaulta – obrazuje prawdę naszych atawizmów.

Modele wizualne – konstytuowane m.in. przez rozmaity charakter światła, kształtujące świat przedstawiony – wiążą się zarówno z kategorią przestrzeni jak i  określonymi układami fabularnymi. To właśnie te układy, co w przypadku Lema bardzo ważne, autor inkrustował ideami i co ciekawe robił to niejako intuicyjnie. Sam przyznał, że najbardziej dojrzałe powieści powstały w sposób spontaniczny, bez uprzedniego konspektu z tezami naukowymi, które miałyby domagać się literackiego stroju. ¹⁰⁶ Autor Solaris stawiał się, pisząc znane powieści, w roli czytelnika, sam nie był do końca pewien, jak potoczą się losy bohatera.

Tym bardziej ciekawe staje się śledzenie struktur, których powtarzalność świadczyłaby o istnieniu rdzenia wyobrażeniowego pisarza. Być może taką rudymentarną osnową dzieł są na przykład konstrukcje określonej przestrzeni, stałych motywów wyobrażeniowych i trajektorii bohatera rozpiętej między lumen i lux – światłem technologii i transcendencją, która w przypadku Lema równoznaczna byłaby z kryptoteologią. Konstatacja, że to właśnie w przestrzennych kreacjach znaleźć można jeden z kluczy do odczytania głównych schematów myślowych mistrza zakrawałoby na truizm, ale w przypadku interpretacji dzieł autora Solaris jest to kwestia bardzo istotna.

Zauważył to Jerzy Jarzębski, poświęcając tej sprawie kilka stron we Wszechświecie Lema: „Lem ze swoich kreacji przestrzennych, czyni bardziej wyszukany użytek. (…) Opozycja ograniczoności i otwartości scenerii pełni [w utworach Lema] naprawdę istotną rolę.”¹⁰⁷ Mamy więc do czynienia wielokrotnie z przestrzenią paraboliczną, która sama w sobie staje się jakimś modelem, traktowanym w ujęciu Poppera.¹⁰⁸ Nie idzie tu jednak o aspiracje, by stworzyć kolejne modele – klucze do tekstów Lema; raczej o coś, co Burzyńska i Markowski określili jako najważniejszą powinność literaturoznawców w czasach obecnych – wszystko, czym zajmujemy się w tej pracy ma stanowić jedynie pogłębioną interpretację dzieł.¹⁰⁹

Jarzębski stara się ustalić granice Lemowych przestrzeni – jedną z nich są zatem granice Kosmosu – warto dodać - percypowane z antropologicznej (bo jakże inaczej) perspektywy. Druga granica ma charakter ontyczny – przykładem są tutaj skrzynie doktora Corcorana z Podróży XXI Iona Tichego, których mieszkańcom wydawało się, że ich świat jest światem jedynym. W końcu są też światy uwarunkowane technologicznie – wytworzone bądź to wirtualnie, jak na przykład w opowiadaniu Materac, czy też technologicznie lub chemicznie jak w Kongresie futurologicznym. Uwidacznia się zatem antynomia światów zewnętrznych i wewnętrznych.

Warto uporządkować postacie przestrzeni, którymi będziemy się zajmować. W skrótowej formie zrobił to Krzysztof Korżyk:

Zajmując się przestrzenią, warto pamiętać o jej wielopostaciowości. Klasycznie – filozoficznie i fizycznie – może być realnie istniejącym obiektem, rozciągłym tworem, medium, sensorium bądź czymś podobnym „zawierającym” różnorodne byty. Matematycznie – aspektem pierwotnej, dynamicznie pojmowanej czasoprzestrzeni, kontinuum o strukturze metrycznej i własnościach zgodnych z aksjomatyką którejś z geometrii. Psychologicznie i poznawczo – nieobecnym w bezpośrednim doświadczeniu konstruktem neurokognitywnym organizującym dane dotyczące postrzeganych obiektów w całości dające się percepcyjnie uchwycić i pojęciowo opracować. Zdroworozsądkowo – trójwymiarową „sceną”, pierwotną w stosunku do pojawiających się na niej obiektów i niezależną zarówno od nich, jak i od zachodzących na niej zdarzeń. Archaicznie i mitopoetycko – przestworem otwierającym się wokół rzeczy-miejsc umożliwiających „istotowo myślane ludzkie zamieszkiwanie”. ¹¹⁰

W kontekście przywoływanej już książki Agnieszki Gajewskiej trzeba oczywiście dodać „przestrzeń biograficzną” Lema – Lwów. Nas najbardziej interesować będzie ten rodzaj spacjalności, który związany jest – jak się wydaje – z typem umysłowości myślącej wzorami, strukturami, modelami.¹¹¹

W przypadku paraboli będziemy mieli do czynienia z hybrydami przestrzennymi, bowiem wnętrze gmachu w Pamiętniku znalezionym w wannie może być odczytane zarówno jako przestrzeń materialna jak i wnętrze umysłu. Symboliczną przestrzenią jest również stacja solaryjska. U Lema – szczególnie we wczesnym etapie twórczości – wiele także materialnych przestrzeni ograniczających człowieka, choć niekiedy jednocześnie dających schronienie dla przykładu będą to rakiety w Astronautach, Obłoku Magellana, Edenie, Niezwyciężonym, oraz statki Tichego i Pirxa. Izolowany a jednocześnie uwięziony i chroniony jest też Tichy w podziemiach hotelu Hilton. Powołując się na poetykę Gastona Bachelarda, można by mówić w tym przypadku o fakcie budowaniu „przestrzeni chronionej”, intymnego gniazda. Jarzębski przywołuje porównania rakiet z „domem na niby”, wigwamem i fortecą.¹¹²

Na antynomiczne kategorie przestrzenne w Solaris Lema zwrócił też uwagę Andrzej Stoff. W swym artykule Semantyzacja przestrzeni w powieści Stanisława Lema „Solaris” wymienił takie opozycje jak bliskie-dalekie, naturalne-sztuczne, swojskie-obce, zamknięte-otwarte, zewnętrzne-wewnętrzne, materialne-duchowe, fizyczne-metafizyczne.¹¹³

Warto rozszerzyć i uporządkować sprawę modeli przestrzeni w prozie Lema, gdyż wydaje się, że istnieją w sferze tej problematyki konsekwencje, które świadczą o niezwykle spójnej a jednocześnie wręcz obsesyjnej, wizualnej wyobraźni Lema, którą jednocześnie można określićwyobraźnią inżynieryjną. Koncentruje się ona na kilku, powtarzających się i rozmaicie modyfikowanych szablonach wyobrażeniowych. Gdyby szukać ich wspólnego mianownika, byłyby nim geometryczność i koncentryczność.

Warto w tym miejscu wrócić do zapowiadanej kwestii zwrotu przestrzennego lub topograficznego w humanistyce.

Być może jedną z przyczyn braku szerokich analiz przestrzennych struktur w prozie Lema był fakt narzucony przez myśl Bachtina. Badacz ten – twórca pojęcia chronotopu – zasugerował tezę, iż dominująca rola przestrzeni eksponowana jest bardziej w poezji niż prozie (dla której domeną staje się czas).¹¹⁴ Innym powodem jest to, że twórczość Lema – mimo niezgody samego autora i chęci deprecjonowania gatunku – kojarzono z science fiction, a przecież wiadomo, że to konwencja, która łatwo popada w schematyzm i kalkowanie modeli przestrzeni. W końcu nie bez znaczenia jest fakt, iż orientacje badawcze skupione na przestrzeni dopiero się rozwijają, choć już w 1978 roku Janusz Sławiński zapowiedział, że badania przestrzeni literackiej będzie stopniowo zyskiwać na popularności.¹¹⁵ Dopiero skodyfikowana w ostatnich latach geopoetyka zaproponowała narzędzia terminologiczne do badania prozy w interesującym nas aspekcie. Duża w tym zasługa Elżbiety Rybickiej i jej książki Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich.¹¹⁶

Bezpośrednią inspiracją dla Rybickiej stał się esej Kennetha White'a – o którym za chwilę szerzej – natomiast geopoetyka w polskich badaniach literackich jest de facto efektem czterdziestu lat tradycji naukowych. Zostały one zapoczątkowane w 1977, kiedy to Pracownia Poetyki Historycznej Instytutu Badań Literackich zorganizowała konferencję, z której materiały wydano w formie książkowej w 1978 roku.¹¹⁷ Później istotną pozycją stało się opracowanie Henryka Markiewicza z 1984 roku, publikującego w tomie Wymiary dzieła literackiego artykuł Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych.¹¹⁸ Tomasz Gęsina wymienia jeszcze trzy znaczące prace w badaniach nad przestrzenią – chodzi o wydaną w 1996 roku książkę Ewy Rewers Język i przestrzeń w poststrukturalistycznej filozofii kultury, pozycję Tadeusza Sławka Wnętrze. Z problemów doświadczenia przestrzeni w poezji (1984), oraz Stefana Symotiuka Filozofia i „genius loci” z roku 1997.

Pierwsze rozważania na temat geopoetyki pisze Kenneth White w 1994 roku (Le Plateau de l’albatros: Introduction à la géopoétique. Paris: Grasset. 1994). Minie dwadzieścia do momentu, gdy Elżbieta Rybicka potraktuje geopoetykę jako orientację badawczą i zaproponuje siatkę metodycznych pojęć. Myśl badaczki ewoluuje, np. jeszcze w 2005 roku Rybicka skupiała się głównie na topografiach rozumianych jako zapisy miejsc w tekstach kultury.¹¹⁹

Eseje Kennetha White'a na temat geopoetyki mają jeszcze powab nauki połączonej z mistycyzmem i wyraźną tendencję ekologiczną. Budują jednak fundamenty geopoetyki we współczesnym rozumieniu i – co istotne – White wskazuje – ważnych dla rozważań o prozie Lema – prekursorów myślicieli skupionych m.in. na kategorii przestrzeni. Są to: Aleksander von Humboldt, Albert Einstein, Francisco Varela, Humberto Maturana, Gustave Guillaume, Martin Heidegger, poza tym Novalis, Whitman, Thoreau, Rilke, Ezra Pound, Charles Olson, William Carlos Williams, Hugh McDiarmid, Saint-John Perse. ¹²⁰

Wiele z tych postaci ma istotny wpływ na formację intelektualną Stanisława Lema. Widać też, że geopoetyka to dziedzina bardzo interdyscyplinarna, co zdecydowanie ułatwia spojrzenie na prozę autora Powrotu z gwiazd.

Elżbieta Rybicka nadaje geopoetyce cechy metody badawczej, choć mówi – co już wybrzmiało – o orientacji naukowej. Wprowadza szereg bardzo pomocnych przy analizie dzieła pojęć, oto niektóre z nich: mapy narracyjne, literatura idiolokalności, tropy toponomastyczne, auto/bio/geo/grafie, lieux d’imagination, literatura i lektura jako wydarzenie geograficzne, podróże lekturowe, topografie emotywne, sonotopografie i osmotopografie, literatura jako miejsce pamięci.¹²¹ Badaczka osadza swoje rozważania na kategorii zwrotu przestrzennego w badaniach humanistycznych i stawia tezę, iż nie jest ów zwrot jedynie tematyczną koncepcją, ale proponuje bardzo konkretne instrumentarium i metody. Innymi słowy skupia się m.in. na kategoriach przestrzennych takich jak centrum – peryferie, opozycji przestrzeni prywatnych i przestrzeni publicznych, granicach i pograniczach, przestrzeniach lokalnych, regionalnych, narodowych, transnarodowych, globalnych, de- i reterytorializacji, miejscach i heterotopiach, geografii wyobrażonej i kartografii oraz wielu innych.¹²² Jedną (z ośmiu) tendencji dostrzeganych we współczesnych badaniach nad przestrzenią w literaturze jest skupienie się na przestrzeni hybrydycznej, pogranicznej i heterotopijnej¹²³ – Lem jawi się w tym obszarze jako prekursor. Rybicka kładzie nacisk na traktowanie geopoetyki jako praktyki a nie teorii – w tym znaczeniu ostatnia praca Agnieszki Gajewskiej o kontekstach Zagłady u Lema, jej podróż do Lwowa i tropienie tam śladów pisarza wpisuje się w ten postulat bardzo dobrze. Trudno jednak zgodzić się, że współczesny zwrot przestrzenny odchodzi od szukania uniwersalnej mityzacji przestrzeni – sfera mitu trwa w „wiecznym teraz”, porzucenie „starych” kategorii przestrzennych grozi zawężeniem badania dzieła literackiego np. jedynie do aspektów biograficznych.¹²⁴

W niniejszej pracy zostanie wykorzystane instrumentarium badawcze oferowane przez geopoetykę, głównie w zakresie terminologicznym. Z drugiej jednak strony powstanie szereg pytań dotyczących modeli przestrzennych stosowanych przez Lema w praktyce pisarskiej. Z pomocą przyjdą zarówno ustalenia prekursorów nad badaniami przestrzeni w literaturze, jak i np. myśl Mircei Eliadego (mit archaiczny, jego współczesne warianty, rekonstrukcje pierwotnej religijności), który przez Elżbietę Rybicką nie został wspomniany. Warto też zaznaczyć, że o modelowaniu przestrzennym po raz pierwszy mówi Łotman¹²⁵, kategoria koncentryczności zaś pojawia się u Pouletta¹²⁶. Od myśli Eliadego blisko też do wyobraźni Bachelarda¹²⁷.

Chęć ustalenia pewnej geografii wyobrażonej w powieściach, jej powtarzalnych konfiguracji, konstelacji (często stosowane pojęcie w geopoetyce) i map, wyrazistych punktów i sfer, kategorii wyobraźni przestrzennej, nacechuje tę rozprawę nie tylko geopoetycko, ale strukturalnie i hermeneutycznie.

Modele przestrzenne u Lema wpisują się w prace fenomenologów w tym zakresie (mimo że Lem raczej fenomenologię krytykował) z Bachelardem na czele. Foucault, zastanawiając się nad współczesnymi dominacjami spacjalności pisze o powrocie do przestrzeni pierwotnej percepcji: przestrzeni snów, namiętności, przestrzeni lekkiej, eterycznej, przezroczystej lub przestrzeni ciemnej, nierównej, zatłoczonej; przestrzeni z góry, przestrzeni szczytów albo przeciwnie – przestrzeni z dołu, przestrzeni błota; przestrzeni, która może płynąć jak żywa woda, lub przestrzeni zatrzymanej, zakrzepłej, jak kamień czy kryształ.¹²⁸ Powyższe określenia to jednocześnie warianty lemowych koncentrycznych światów. Miejsca takie jak więzienie, sanatorium, szpital dla psychicznie chorych, cmentarze – często konstruowane w powieściach i opowiadaniach Lema – odpowiadają również kategorii heterotopii Foucaulta.¹²⁹

Lem w Szpitalu Przemienienia – w pierwszym rozdziale powieści – sytuuje bohatera, który przed chwilą wysiadł z pociągu, na cmentarzu. Zarówno pociąg jak i cmentarz eksponowane są w rozważaniach Foucaulta. Pociąg z uwagi na to, że związany jest ze szczególną wiązką relacji z postaciami – (przywozi, odwozi, mija, łączy metalową trasą szyn, itp.), zaś cmentarz, bo pełni wyjątkową rolę zarówno w kulturach pierwotnych jak i współcześnie. W epokach archaicznych jego funkcja nabierała cech magicznych, metafizycznych, głównie z uwagi na powszechną wiarę w zmartwychwstanie ciała; dziś – w epoce laicyzacji i ateizacji – jest jedynym miejscem (śladem, znakiem) symbolizującym i utrwalającym (w kamiennej formie) nasz byt. Sfera sepulklarna (i heterotopijna) jest w każdej powieści Lema – niezależnie czy chodzi o „cmentarz” ludzi/maszyn, czy nekropolia znajduje się na Ziemi czy innej planecie, w końcu niezależnie czy chodzi o tradycyjny grób (Szpital Przemienienia), czy kapsułę kosmiczną i kostnicę (Solaris), a nawet wannę (Pamiętnik znaleziony w wannie). Wchodząc do wnętrza Kondora (Niezwyciężony), astronauci symbolicznie wchodzą do krypty, do wnętrza kamienia. W światach Lema ludzie nie dostają się jednak nigdy do przestrzeni zaadresowanej, a przez to zrozumianej, nie jest to miejsce przeznaczenia – domicilium.¹³⁰ Często jest to nekrosfera lub przestrzeń w jakiś sposób zwielokrotniona, polirytmiczna, symfoniczna, iluzyjna – jak w Kongresie futurologicznym. Postawiony na obcym lądzie statek kosmiczny jest symbolicznie przedłużeniem naturalnej ziemskiej skały. To konstruowanie geomodeli, powtarzający się cykl oswajania obcej przestrzeni w antropocentrycznej perspektywie.

Jako inne niż cmentarz przykłady heterotopii wymienia Foucault: ogród (u Lema np. w Powrocie z gwiazd, Ogrodzie ciemności), kino/teatr (również w Powrocie...), biblioteki i muzea (niemal w każdej powieści – formą muzeum są też „gabinety osobliwości np. w Pamiętniku znalezionym w wannie, Szpitalu Przemienienia), jarmarki, place zabaw¹³¹ (tu: znów Powrót z gwiazd). Co ciekawe Foucault jako szczególne przykłady heterotopii podaje odbicie w lustrze (również liczne u autora Cyberiady) i statek.^{132 133} Wszystkie te przestrzenie są kontr-miejscami, afektywnymi utopiami, są jakby poza miejscami realnymi, choć posiadają lokalizację; heterotopie reprezentują, kontestują i odwracają miejsca rzeczywiste.¹³⁴ Heterotopijny charakter mają więc też obrazy obcych planet – wszak odczytuje się je na ogół parabolicznie, są odniesieniem, analogią, stanowią jakieś exemplum. „Innymi” przestrzeniami są również Lemowe gmachy-labirynty. ¹³⁵

 

 

 

 

 

 

 

 

I 3. Zarastające zwrotki. Wizualne struktury liryki Stanisława Lema

Nie wiem, czy ręka ślepca i czułek ślimaczy

Kiedy rzecz w sobie zamkną, czują tak jak ja

Kiedy palce i pięść mą zaciskam, gdy znaczy

W niej istnienia spoistość nagły kształt i trwa.

Nie wiem, jakie atomów obroty i loty

Powrozami unerwień rozpędzają dzwon

Lany z gwiazd, lotu ptaków, żelaza tęsknoty

I z wielkiego spokoju. Jestem jego sercem.¹³⁶

Temu wierszowi z roku 1948 Stanisław Lem nie dał tytułu. Wymowny przez to staje się refrenowo brzmiący incipit. Jego ekspozycja jest tym ostrzejsza, im bardziej kontrapunktowo uświadomimy sobie skalę podejmowanych w latach późniejszych - przez ukształtowanego już prozaika – zagadnień, gatunków, paradygmatów problematyki; w końcu - im bardziej zdamy sobie sprawę z rozległości wiedzy Lema.

Nie przez przypadek rozprawę poświęconą prozie autora Edenu paradoksalnie rozpoczęto od bardzo skromnej, w świecie lemologów prawie niezauważalnej liryki. To prawda – wiersze te giną w cieniu monumentalnego dorobku prozatorskiego. Ale to w nich zawarty jest wstępny rysopis wyobraźni pisarza-filozofa; trzon tej wyobraźni nie zmieni się przez następnych kilkadziesiąt lat twórczości. „Zwrotki zarastały w moich książkach” - napisał Lem w wierszu Miłość.¹³⁷ To bardzo wymowne, świadczy bowiem o tym, że wielka epicka ornamentyka Lema u swych podstaw ma wyobraźnię poetycką. Rzec można – wracając do przywołanego na wstępie tekstu – iż poezja stanowi serce dzwonu.

W [Nie wiem...] kluczową czynnością jest zaciśnięcie, ujęcie czegoś, wewnętrzne odczucie i próba opisu skrywanej kwintesencji Rzeczy. Metafory grawitują dośrodkowo – zaciśnięcie przedmiotu w dłoni znajduje analogię do serca dzwonu. Przedmiot ten zrobiony jest zaś zarówno z materii występującej w całym kosmosie (skala makro) jak i z atomów (skala mikro). Lem uruchamia już tutaj wyobraźnię skoncentrowaną na strukturach - „powrozach unerwień”. Zauważa się też połączenie metaforyki organicznej, biologicznej z techniczną („żelazo”). To wyobraźnia kondygnacyjna, piętrowa – obraz gwiazd transponowany jest do kadru „lotu ptaków”, potem do kontrastowego i związanego zziemią żelaza. Wyznaczony jest wyraźnie wertykalny kierunek, dodatkowo ewokowany, kojarzącą się dzwonem, wieżą. Kontrasty i analogie budowane są w różnych konstelacjach – rozpędzony dzwon zostaje wyhamowany przez spokój, odpowiednikiem dzwonnego serca jest przedmiot trzymany w pięści, delikatność czułka ślimaczego znajduje kontrapunkt w skali gwiazd i kosmosu. Z dzwonem i pięścią koresponduje serce, zarówno jeśli chodzi o kształt jak i skojarzenie z dźwiękiem, pulsem, rytmem.

Połączenie umysłu lekarskiego i artystycznego stało się akceleratorem typowej dla Lema estetyki somatycznej – w wierszu sugerują to zarówno wspomniane „powrozy unerwień” jak i próba „czucia wewnętrznego”.

 

Owo wejście w ciało ciekawie będzie u Lema ewoluować – od medycznych eksperymentów na mózgu w Szpitalu Przemienienia poprzez sny o nowym (medycznie osiągniętym) wcieleniu w Kongresie futurologicznym, aż do sterowanych zmysłowo (właściwie będących ekstensją zmysłów) machin w Pokoju na Ziemi i Fiasku.

Lema fascynuje świat ożywiony – sporo w jego wczesnych tekstach wyobraźni zoomorficznej, która później przekształci się np. w opisy kształtów solaryjskich. W wierszu Ćma z cyklu Owady w krótkim czterowersie pojawia się obraz świata widzianego z perspektywy nocnego stworzenia:

Świat to ciemność nizana na słodkie kule światła.

To góra liliowego powietrza.¹³⁸

 

Kula, przestrzenie sferyczne, ciemność i różne rodzaje światła na stałe zagoszczą wśród motywów – najważniejszych konstruktów światów przedstawionych.

W wierszach Lema poza modelami wizualnymi - zasilającymi później w rozbudowanej formie powieści i opowiadania - przebija też niewątpliwie świadomość pogromowa, której ostatnio książkę poświęciła Agnieszka Gajewska, koncentrując się głównie na freudowskiej analizie dzieł.¹³⁹ O ile w późniejszej prozie autora Solaris tę traumę genocydu trzeba dekodować, o tyle w liryce z lat czterdziestych – wierszach pisanych zaledwie kilka lat po lwowskiej tragedii – podmiot liryczny zasłania się jedynie cienką warstwą metafory. W krótkim wierszu Cmentarz polny czytamy:

Na grobach wschodzi miedź i mięta.

Kwiaty unoszą pusty wzrok ponad powłoki już niczyje

I kędykolwiek stąpnę, śmierć. I ciemność. Nie wiem, za co żyję.¹⁴⁰

Poczucie przypadkowości ocalenia dojmująco brzmi szczególnie w ostatnich słowach. Już wkrótce przypadek urośnie w systemie myślowym Lema do nadrzędnej kategorii filozoficznej – znów „zwrotka zarośnie w książkach”.

Doszukując się w pierwszych tekstach Lema kontekstów filozoficznych, które stanowić będą podbudowę jego swoistej antropologii wizualnej i kulturowej, być może należałoby szukać inspiracji w katastrofizmie ewolucyjnym, a więc u myślicieli romantycznych, czy też panromantycznych.¹⁴¹ Analizy tego nurtu podjął się m.in. Max Scheller.¹⁴² Istotne są dla niego (choć występuje jako krytyk) dwie teorie - formalno-mechaniczna i witalistyczna. Teorie te znajdują odbicie m.in. w dziele La Mettriego Człowiek – maszyna. Bazą idei jest założenie, że duchowość to efekt pracy aparatu fizjologicznego i cielesnego, zaś struktura psychiczna człowieka buduje się poprzez organizowanie wrażeń zgodnie z zasadami asocjacji ¹⁴³, a także przez normowanie popędu, pracę i działania przystosowawcze.

Inaczej niż w myśli tzw. panromantyków, Lem – również przekonany o katastrofizmie ewolucyjnym – nie ucieka w światach przedstawionych w sferę duchowości. Alienuje raczej bohaterów poprzez coraz mocniejsze zamknięcie w świecie technologii epoki kosmicznej. Pamięć o przeszłości będzie kamuflowana w geometrii stożka. Możliwe, że ten właśnie model wizualnomatematyczny czyni Lem algorytmem konstrukcyjnym literackich struktur.

Wyraża to w zawiłej treści opowiadania Pamiętnik¹⁴⁴, zawierającego pomysły, które w wariantywnej formie pojawią się i w Solaris, i – przede wszystkim Golemie XIV. Ekspedycja dociera do reliktów Książyca-mózgu – genialnego kreatora potrafiącego tworzyć spójne modele światów i kosmosów. W geometrycznej formie sprowadzają się one do kombinacji wielowarstwowego stożka i koła. Światy z jednej strony powstają w sposób hierarchiczny – od elementów najmniejszych (szczyt stożka) do największych; po drugie zaś model przestrzenny takich światów przypomina bardziej koło – tzn. nie tylko elementy większe chowają w sobie mniejsze. „Dowcip” Kreatora polega na tym, że rzeczy te są ze sobą spojone:

Gdy mieszkańcy jakiejś Rzeczy, odkrywając kolejno jej prawidłowości, dochodzą do najmniejszego, pewni, że za chwilę dotkną jej sprawczego dna, że ujmą i uwiężą nierozdzielną dalej cząstkę kosmicznego budulca, naraz granice tych „ostatecznych” ziaren tym gwałtowniej zaczynają się im rozmywać i ulatniać, im bardziej są zaciekli w ich wykrywaniu i określaniu.¹⁴⁵

Słowo „dowcip” nad cytatem zostało użyte celowo – tak bowiem Lem nazywa koncept genialnego mózgu. Mamy więc do czynienia z groteskową grą, której końca nie ma. Powyższy model dotyczy też - niestety - samej lemologii – można udowodnić, że „ostateczne” ziarna istnieją, jednak ich znalezienie nie wyznaczy finalnie granic problemu.

Kolejne rozdziały są napisane z pełną świadomością, że można wskazać na istnienie modelu Lemowej Rzeczy przy jednoczesnej świadomości jej wielowymiarowości.

Jak echo powracać będą (m.in. w mottach rozdziałów) wybrane fragmenty liryki Stanisława Lema – pozwoli to podkreślić poetycką imaginację stojącą u podstaw myśli genialnego prozaika, nada też spójność monograficznemu ujęciu.

 

Warto teraz przyjrzeć się tekstowi z 1947 roku, w którym żywioły – poetycki i prozatorski – wyraźnie przeplatają się.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I 4. Początek „czasu okrutnych cudów”.

„Ogród ciemności” Stanisława Lema jako literacki obrzęd inicjacyjny

 

 

 

 

W 2017 roku ukazał się nakładem Wydawnictwa Literackiego kolejny zbiór opowiadań Stanisława Lema. Tym razem wyboru tekstów dokonał syn autora Edenu – Tomasz Lem.¹⁴⁶ Nowością wydawniczą w tej publikacji jest m. in. otwierające książkę opowiadanie pt. Ogród ciemności, które wcześniej ukazało się w czternastym i piętnastym numerze „Tygodnika Powszechnego” w roku 1947.¹⁴⁷

Jerzy Jarzębski w posłowiu do zbioru poświęca opowiadaniu zaledwie kilka słów, wspominając, że jest prawie zupełnie nieznane, młodzieńcze, naiwne, oraz że stanowi „romantyczny wyraz tęsknoty za miłością i marzeń o odsłonięciu tajemnic świata”.¹⁴⁸

Dowiedzieć można się również, iż w opinii Tomasza Lema, to dzięki temu opowiadaniu jego matka – Barbara, zainteresowała się Stanisławem. ¹⁴⁹

 

Warto jednak dokonać dokładnej analizy tekstu, gdyż w kontekście wcześniejszych interpretacji wiersza młodego autora Szpitala przemienienia, a także w perspektywie najważniejszych dla tej rozprawy zagadnień – Ogród ciemności ma znaczenie fundamentalne. Lem powołuje tu do życia prototypy najważniejszych w późniejszej twórczości motywów literackich, a – co dla mnie szczególnie istotne – konstruuje modele: narracyjny, wizualny, epistemologiczny i estetyczny. W opowiadaniu tym „zwrotki zaczynają zarastać w książkach”, ale doskonale widać jeszcze, że wyobraźnia Lema to imaginacja poetycka mająca u podstaw konsekwentnie rozwijane później wyznaczniki wizualno-przestrzenne.

 

Poetą jest główny bohater opowiadania - Krzysztof. Wiemy, że pracuje fizycznie w warsztacie – wśród „łomotu blach, płomieni i woni spalonego żelaza”. Zapewne kryje się tutaj odniesienie do wojennych doświadczeń Lema, kiedy w latach 1941-1942 zatrudniony był w firmie Rohstofferfassung zajmującej się odzyskiwaniem surowców.¹⁵⁰ Wieczorami, po godzinach pracy szuka wytchnienia w pobliskim parku. Ma ulubione miejsce - „okrągłe poletko niskiej trawy”, gdzie lubi spoglądać w gwiazdy. W centrum polany stoi deszczówka – wykonana z drewna beczka. I nie byłoby w tym niczego niezwykłego, gdyby nie fakt, że jest to schemat przestrzenny znajdujący wielokrotnie modyfikacje w późniejszej twórczości – chociażby w obrazach umieszczonych w koncentrycznej przestrzeni rakiet – wątek ten zostanie jeszcze mocno rozszerzony. Spójrzmy dokładniej na przestrzeń i światło w Ogrodzie ciemności.

 

Już w pierwszym – bardzo poetyckim opisie jesiennej przyrody (w podobnym stylu pisać będzie Lem o naturze w rok późniejszym Szpitalu przemienienia) – podkreśla narrator, romantyczne w swej istocie, wtłoczenie świata w głąb szklanej kuli. Motyw jest ciekawie w opowiadaniu rozwinięty – obraz kuli-świata wraca w bajce opowiadanej przez Krzysztofa, pojawia się w niej również rekwizyt – znów, kryształowa tym razem, sfera. Zresztą – omawiany tu model wizualny wydaje się funkcjonować w wielu płaszczyznach, np. ontologicznej, wizualnej, kompozycyjnej

W opisie zapadającego zmierzchu uruchamia się typowe dla Lema myślenie kategoriami struktur, sieci, niewidocznej inżynierii świata. Aby to zobrazować, trzeba zacytować dłuższy fragment z pierwszych stron opowiadania:

 

Zmierzch jest to chwila szczególna, w której międzyludzki świat zaczyna się rozszczepiać. Wspólne dotąd przedmioty i ich cienie rozłączają się, podążając indywidualnie za każdą parą oczu. Horyzont wyzwolony spod prawa perspektywy, która zamyka go niewidzialną konstrukcją znika, a bliskie otoczenie dowolnieje, powiela się i przekształca, zmieniając jednolitą panoramę dnia na korowód przechodzących przez siebie obrazów. Ciemność nie jest jedyną sprawczynią tej odmiany: ona wsuwa tylko kliny w szczeliny sztywnej architektury, rozprowadza spojrzenia pełnym sepii pędzlem, przesuwa dekoracje tak długo, aż niebo rozpada się na poszczególne dzwona, należące do ludzi tak, jak muszle należą do ogrodowych ślimaków. (…) Aby świat nie rozchwiał się zbytnio, rozpędzany na osiach obrotów wiatrami nocy, aby móc choć częściowo wstrzymać poczynania ciemności, rozwieszono nad ulicami lampy, w których kręgu przedmioty trzeźwiały, cienie kładły się na płask, a oślepione gwiazdozbiory nieba cofały się w pustkę.

 

Autorem tego fragmentu nie jest Bruno Schulz. Lem daje się porwać wizualno-poetyckiemu żywiołowi. Intrygujące jest owo „rozszczepianie międzyludzkiego świata” - ciemność pozostawia tylko jednostki, dekonstruuje wspólnotę wizualnego doświadczenia. Percepcja świata dośrodkowo zamyka formę dnia – pochłania ją kalejdoskopowy wir zwijający się jak muszla ślimaka. Warto zauważyć to powtórzenie motywu – w poprzedniej części pracy mówiliśmy o „czułkach ślimaczych” i wewnętrznym odczuwaniu. Ogrodowe ślimaki przywołane w tekście to kolejna wariacja na temat interpretowanego modelu wizualnego.

Na razie fascynacja maszynami („osie obrotów wiatrów nocy”, „szczeliny sztywnej architektury”) ukryta jest pod warstwą poezji i służy opisowi świata imponderabilnego. W najbardziej znanych powieściach Lema ta relacja się odwróci. Z innej perspektywy bohater spojrzy na gwiazdy, choć wciąż wizualnie wydzielone podobną okrągłą przestrzenią. Dla porównania dwa fragmenty – Ogrodu ciemności i Solaris (1961):

 

Krzysztof rozglądał się dokoła, po czym omijał świecącą jasno tablicę ostrzegawczą, jak strach na wróble, uchylał furtkę i wchodził do środka. Krzaki grupowały się ciemnymi kłębami, ograniczając okrągłą przestrzeń. Pośrodku stał zbiornik o oślizgłych , grubych ścianach z zawsze mokrego drzewa. Obok znajdowała się malutka ławeczka. Siedząc na niej i unosząc głowę, można było patrzeć w wielką studnię gwiazd. Dosyć zaś było przechylić się przez obręb beki, aby ujrzeć drugie niebo – rozgwiażdżone jeszcze zimniej i ostrzej. Najlżejsze drżenie wody łączyło się z drżeniem gwiazd.

 

Solaris zaś rozpoczyna się tak:

 

O dziewiętnastej czasu pokładowego zszedłem, mijając stojących wokół studni, po metalowych szczeblach do wnętrza zasobnika. (…) Wzrok przywykał do ciemności. Widziałem już seledynowy kontur jedynego wskaźnika. (…) Zanim w to uwierzyłem, na wprost mojej twarzy rozwarła się szeroka szczelina, przez którą zobaczyłem gwiazdy. Na próżno usiłowałem odszukać alfę Wodnika,  ku której odlatywał Prometeusz. Niebo tych stron Galaktyki nic mi nie mówiło,  nie  znałem  ani  jednej  konstelacji, w wąskim okienku trwał roziskrzony kurz. Czekałem, kiedy pierwsza gwiazda zafiluje.

 

Porównania między tekstami są zdumiewające – dotyczą nawet takich detali jak świecąca jasno tablica (w Solaris – seledynowy kontur wskaźnika). Krzysztof z Ogrodu ciemności staje się Krisem z Solaris – tożsamość imion chyba nie jest przypadkowa. Obaj przechodzą obrzęd inicjacyjny – są pomiędzy przestrzeniami. Kris żyje już w świecie technologicznym – studnia korpusu statku jest metalowa, deszczówka w Ogrodzie... – była drewniana i mokra. Drzewo i woda – jakże archetypowe symbole ziemskie – zamienią się z czasem w konstrukty techniczne. Matryca ludzkiego doświadczania świata pozostanie jednak niezmienna, wyznaczona przez tę samą geometrię przestrzeni i typologię światła.

Lem przyznawał, że pisał Solaris dość spontanicznie, bez uprzedniego planu, iż fabuła wyłaniała się w trakcie pisania. Zapewne jest to prawda, choć dokładna analiza Ogrodu ciemności zdradza jednak, iż jest to swoisty – nieubrany jeszcze w konwencję i bardzo skrótowy – szkic najsłynniejszej powieści Lema. Powyżej wskazano na podobieństwo szczegółowych opisowych konceptów, omówmy jednak ogólnie dalszą część fabuły opowiadania, śledząc jednocześnie analogie. Krzysztof dociera do koncentrycznej przestrzeni (Kris – okrągłej stacji solaryjskiej, później, po rozpoznaniu terenu i osób, do nieoświetlonej – najbardziej izolowanej od reszty korpusu - biblioteki). Siada na ławeczce pośrodku polany i odpoczywa, być może zapada w sen. w Solaris Kris opowiada:

 

„Usiadłem na metalowym krzesełku pośrodku pustej przestrzeni, z dala od wszystkich rzeczy. Chciałem być sam. (...) Wskazówki na dwudziestoczterogodzinnej tarczy zegara stały na siódmej. Słońce zachodziło. (…)

Zamknąłem oczy. Panowała zupełna cisza, (...) Pełen byłem oczekiwania, napięcie narastało do tego stopnia, że w końcu nie chciałem mieć za sobą pustej przestrzeni.”

Po pewnym czasie w ogrodzie (zwanym w opowiadaniu również obserwatorium) pojawiają się ogrodnicy (w powieści astronauci – Snaut i Sartorius). Ważny szczegół: ogrodnicy po posprzątaniu polany i powrocie do domków (czytamy, że chowają się w nich) zasuwają szczelnie zielone firanki. Wiemy doskonale, dlaczego Snaut i Sartorius zamykali panicznie drzwi swych kajut. Zmęczony pracą Krzysztof daje się uciszyć ciemności – spada ona na niego „niby łapa obitego aksamitem tłumika” - inżynieryjne asocjacje znów przebijają się przez warstwę poezji. Czy zasypia? Nie wiadomo – ale wykażemy w późniejszych rozdziałach, że ten charakterystyczny moment liminalny – wejście w ciemność, sen i następujący potem kontakt z innym światem – to stały model narracyjny przybierający rozmaite warianty. Analogii ciąg dalszy: odpoczywającemu Krzysztofowi ukazuje się („w obramowaniu czarnych liści”) sylwetka dziewczyny. Sama do końca nie wie, jaki jest cel jej wizyty („przyszłam...przyszłam”). Krzysztof zauważa, że jej głowa rysuje się na tle nieba, iż zakrywa sobą gwiazdy. Harey również przychodzi w trakcie snu, jej status ontologiczny jest zakłócony – trudno z pewnością powiedzieć, czy jest realna, oniryczna, sztuczna? Na pewno na początku niejako wyłania się ze światła, jej rysy stopniowo uwidaczniają się. Tę cechę posiada również towarzyszka Krzysztofa – tylko raz światło gwiazd umożliwia określenie fizjonomii nieznajomej – jest jasna i spokojna. Tajemnica tożsamości nieznajomej wyjaśnia się przy trzecim spotkaniu (trzeciej nocy). Okazuje się być jedynie wizją Krzysztofa, jego mentalną projekcją, kreacją wyobraźni. Zmysłowe odczucie bliskości kobiety było iluzją, schizofrenicznym rozdwojeniem, chwilowym psychicznym oddzieleniem animusa i animy. Harey nadaje Lem też trzy życia – pierwsze, najbardziej nieświadome – kończy się wysłaniem „gościa” w przestrzeń kosmiczną. Drugie wcielenie - po uświadomieniu sobie własnego dramatu - próbuje się zniszczyć. Ostatnia inkarnacja – w czasie dziwnego letargu Krisa - podlega anihilacyjnej destrukcji, później funkcjonować zaczyna jako wspomnienie, miłosny sentyment. Badanie struktury Harey nie doprowadza w efekcie do konkluzywnych tez; nie można określić materii fantomu, to nicość w „masce”. Snaut sugeruje, że Harey jest jedynie lustrem wyobrażeń Kelvina.

Lem już w tej wczesnej prozie wpada w obsesję dotarcia poza zmysły, obnażenia algorytmu fundującego świat widzialny, wejścia pod podszewkę zdarzeń. Metodą jest poezja, ale – niestety – efektem - dojmująca pustka. Wymowny pod tym względem jest wiersz, który włącza Lem w ostatnie akapity opowiadania:

 

Słyszałem gdzieś, nie wiem, może to u Priestleya,

O dwu takich biednych, zmęczonych złodziejach,

Którzy całą noc wytrychem otwierali drzwi do nieba.

 

A kiedy otworzyli, była tylko pustka,

Podobna do ram rozbitego lustra,

Nicość bez jednej nawet gwiazdy spadającej.

 

Ta metafizyka Lema jest skrajnie pesymistyczna i frapująca zarazem. Kiedy uda się – na drodze jakiegoś eksperymentu myślowego, filozoficznego – dojść do granicy widzialnego świata, to, co pozostaje to pełna melancholii obserwacja ruin potężnych konstrukcji Absolutu, których geneza jest nieznana. To obraz metafizycznego rusztowania, „ramy rozbitego lustra”. Równie niemy wobec tajemnicy pozostaje Kris w finale powieści. Z tego typu refleksji wyłania się Lem – metafizyczny archeolog, który siłą poetyckiej inżynierii wprowadza najpierw w jakieś teatralne misterium, po czym pozostawia czytelnika – wyłączając prąd i burząc spektakl iluzji – w opustoszałym i wiejącym chłodem gmachu-kolosie.

W finale Ogrodu... czytamy:

 

Wiatr odarł resztę liści z wysokich klonów i teraz stały proste i smukłe, łącząc ciemność nieba i ziemi, jak szkielety zapomnianych okrętów.

 

Jedyne, co pozostało w ciemnej przestrzeni oceanu przyrody to kłącza, koncentryczna sieć suchych gałęzi, zbrojenie konstrukcji nocy. Nieredukowalny jest też fundamentalny model geometryczny – na środku okrągłej przestrzeni pozostaje axis mundi prywatnej sfery – beczka na deszczówkę, która jest jednocześnie lustrem – ponieważ w wodzie odbija się nieboskłon. Narrator często wspomina o dwóch niebach (w Solaris o dwóch słońcach).

 

Zastanawia bajka opowiedziana przez Krzysztofa. Nosi tytuł Astronauta, co stanowi intrygującą antycypację pierwszej powieści Lema (1951). Co ciekawe, Astronauta niekoniecznie tożsamy ma być z gwiezdnym podróżnikiem (Krzysztof uznaje to dookreślenie za zbędne). To raczej typ filozofa, który doświadcza wtajemniczenia. Jednocześnie jest człowiekiem przepełnionym samotnością, tęsknotą (sen o domu) i poczuciem niespełnienia, jak astronauta – wyobcowanym, przebywającym poza własnym domem. Wnioski te płyną z motta, które poprzedza opowiadanie.¹⁵¹ Prototyp Krisa Kelvina nosi też cechy faustyczne – może i chce posiąść najtajniejszą wiedzę – jej atrybutem jest kryształowa kula, przez którą widać inne światy. Warunkiem korzystania z daru jest milczenie, niedzielenie się wiedzą. Złamanie tego przykazania wywoła katastrofę i zmieni obraz świata. Astronauta łamie przysięgę – pomaga kobiecie, dla której szansą stało się spojrzenie w kulę. Niczym Adam, postanawia być lojalnym wobec Ewy, a nie Boga – Ogrodnika. Glob zamknięty zostaje w ciemnej łupinie – wnętrze może rozświetlić jedynie słońce, a nocą przez szczeliny wpada światło innych światów (gwiazd). To znów rudymentarna konstrukcja wizualna, tym razem ubrana w szaty kosmogonii, mitu, baśni. Dodatkowo miesza tę historię Lem z mitem prometejskim i biblijną historią genezyjską.

 

Ziemia powiększała się gwałtowanie i rosła, smutek wstąpił w ciała ludzkie, a przyszłość stała się tak ciemna, że nikt już nie mógł wiedzieć, czy będzie szczęśliwy. A tych dwoje stało przy źródle i była noc.

 

Konkretna historia spotkań Krzysztofa i nieznajomej, refleksje bohatera nad poezją i światem są więc powieleniem mitu. Chwilowa ucieczka od cywilizacji, od lamp świateł miejskich (lumen) do światła gwiazd (lux), wejście w mrok, który wywołuje jakąś formę deprywacji sensorycznej są przeniesieniem się do bezczasowego i mitycznego „wiecznego teraz”. Dla Krzysztofa wizyta w parku, którego kształt odpowiada przestrzeni mitu założycielskiego jest podróżą do sytuacji ab origine, in illo tempore. Lem szkicuje przy okazji symboliczną wizualizację aktu twórczego – kreowanie poezji to zawsze umowne docieranie do źródła, ucieczka w głąb siebie, operacja na tkance pierwotnych mitów, próba zajrzenia za światło nadające formę rzeczom i za słowo funkcjonujące jedynie na powierzchni sensu. Krzysztof wyraża ten fenomen w takiej oto myśli:

 

Wiersze boją się słów i chowają w taką ciemność, w którą nie można zwyczajnie sięgnąć. (…) Wiersze są, proszę pani, są, tylko trzeba je znaleźć. Dobry wiersz można bardzo łatwo poznać: po tym mianowicie, że niezupełnie jest w słowach.

 

Eksploracja kosmosu dokonywana przez bohaterów Lema stanowi więc próbę sięgania do tej ciemności, w której kryje się wiersz, a jednocześnie do ciemności, która jest w środku ciała, kryje się za fałszerstwem oka. Oko jest jednakże głównym buforem sensu, to organiczny odpowiednik owej bajkowej kryształowej kuli:

 

Spojrzał jej w oczy i wyszeptał ze zdumieniem: widzę – widzę cień tego blasku, który oglądałem w kuli z kryształu.

- I ja go widzę odparła kobieta.

- A na wschodzie świtało.

 

Okrągła polana z wodnym zwierciadłem pośrodku, ciemna łupina otoczona nieboskłonem, kryształowa kula pozwalająca rozumieć i w końcu metafora-klucz – oko ludzkie – wszystko to efekty tego samego modelowania przestrzennego i narracyjnego. Energia tych sfer galwanizowana jest przez światło. Ich ukształtowanie determinuje poczynania bohaterów – można by rzec za Heideggerem, iż przestrzeń doskonale i nieograniczenie ogarnia bycie człowieka w świecie.¹⁵²

Lem symboliczne analogie rozciąga między kosmosem a mikrokosmosem, między detalicznie ukazywanym światem przyrody a obserwacją konstelacji. Ogród ciemności rozpoczyna się od poetycko ujętych szczegółów przyrodniczych:

 

Gąsienice ogryzały gorączkowo ostatnie zielone ogonki. Liście furkotały na przegubach gałęzi jak szczątki żagli. Odrywały się i leciały przez wiatr: wielkie spłoszone ćmy, unoszące się na zeschłych skrzydłach pełnych plam zagadkowych oczu, pędziły po pustych alejach w wirach zmąconego powietrza i padały na dno. Nie było już widać trawy, tylko pospieszny szelest, sypki szmer, drobne mrowienie w lekkich stertach, żyłkowanych cienkim rysunkiem.

 

Niezwykłe są: precyzyjność opisu, rozrzut spostrzeżeniowy, chęć całościowej impresji, umiejętność budowania piętra szczegółów, które później zyskują odpowiedniki na innych kondygnacjach prozy, wraz z rozwojem wydarzeń. Uderza dążność Lema do tego, aby dotrzeć do granicy zmysłowych możliwości, dostrzec barwy i dźwięki mieszczące się na skrajach gam i spektrum. Jest to o tyle ważne, gdyż pozwala uświadomić, iż człowiek w swej zawężonej (i wykreowanej bardzo praktycznie przez ewolucję) percepcji – wobec ogromu i kosmosu, i makrokosmosu – jest jak ślepiec; przebywa w ogrodzie ciemności. W przywołanym fragmencie moment wchodzenia w tę tajemniczą ciemność jest wyraźnie zaznaczony – wizualne doświadczenie ustępuje miejsca recepcji dźwięków, potem pozostaje już tylko ruch wyobraźni i przeczucie istnienia „żyłkowanej” Konstrukcji. Chciałoby się powiedzieć w tym miejscu jak Andrew Wyeth: „Wolę jesień i zimę, gdy wyczuwa się szkieletową strukturę krajobrazu. Coś czai się pod spodem, opowieść nie odsłania się do końca”.¹⁵³ Wygasające stopniowo światło zewnętrzne powołuje do życia światło wewnętrzne; następuje dotarcie do źródła – tożsamościowa interioryzacja. Zapalone zostają światła snu, światła pochodzące ze światów przedstawionych opowiadanych bajek. Lem kształtuje koncentryczną strukturę zarówno w sferze wizualno-przestrzennej, ale także epistemologicznej. Dotyczy to też kompozycji - rozpoczyna opowiadanie od zwrócenia uwagi na zawieszone nad bohaterem liście – „szczątki żagli”, kończy tym samym kadrem – gałęzie stają się „szkieletami zapomnianych okrętów”. To ostatnie spostrzeżenie jest o tyle istotne, gdyż buduje topikę marynistyczną – pobrzmiewa w niej nie tylko inspiracja Conradem, ale również następuje wyznaczenie kondycji bohaterów późniejszych powieści Lema – w jakimś sensie wszyscy oni będą podróżnikami na statkach. Tutaj statkiem kosmicznym jest po prostu Ziemia, oknem krążownika – okrągłe „okno” wyznaczone przez układ drzew nad Krzysztofem.

 

W odniesieniu do ostatnich konstatacji zauważyć trzeba jeszcze jedną warstwę symboliki opowiadania. Wspomniane przed chwilą „szkielety okrętów” (drzewa) łączą ciemność nieba i ziemi. Krzysztof zauważa, iż podczas trzeciego spotkania nieznajomej wzejdzie księżyc, a noce będą jaśniejsze. Pojawia się również informacja, że niebo zostanie zasłonięte chmurami (to przy okazji ciekawa analogia wobec tego co opisywano w bajce o Astronaucie). Wszystkie te procesy ewokują poczucie jakiegoś misterium rozgrywającego się wśród bóstw solarnych (słońce odgrywa ogromną rolę w opowiadanych bajkach), lunarnych (symbol kobiety - nieznajomej), uranicznych (władających nieboskłonem), tellurycznych (odpowiadających za to co rozgrywa się w ziemskiej sferze) i chtonicznych (rządzących ciemnością, ale też płodnością ziemi – odpowiadają za to tajemniczy ogrodnicy). Warto dorzucić, iż Krzysztof w jakimś stopniu kojarzy się też z bóstwem wulkanu i ognia – przychodzi odpocząć przy drewnianym zbiorniku wodnym, ale głowę ma „pełną łomotu blach, płomieni i woni spalonego żelaza” - kontrasty są wymowne. W ogrodzie pojawia się również tajemniczy starzec (ten motyw będzie się powtarzał w późniejszej twórczości ¹⁵⁴), który w takiej przestrzeni lepiej „przyzwyczaja się do śmierci”. Polana ma więc przypisaną symbolikę życia (głównie przez akwatyczne centrum), ale i funkcje tantryczne.

 

Ogród ciemności to opowiadanie stworzone w zgodzie z paradygmatem mitu, modelem inicjacji, z wzorcem odkrywania wiedzy tajemnej; zaprojektowane przez Lema historie zbliżają się w ten sposób do obrzędów. Ich fundamentem jest przekonanie – co zbliża Lema do filozofów pitagorejskich – iż wszechświat-kosmos prezentuje najbardziej wyrafinowany model prawidłowości strukturalnych.¹⁵⁵ Idąc dalej, kontemplacja kosmosu jest refleksją nad naturą bytu, również człowieka. Brzydota to naruszenie tego ładu – i może w tym kontekście należałoby spojrzeć na pewien szczegół w dialogu:

 

- Chętnie to pani opowiem. Ale proszę usiąść – na ławce jest dosyć miejsca – a beczka jest cała mokra i pokryta pleśnią.

- To nie jest pleśń, ale mech, bardzo mięciutki i suchy – odparła.

 

Nie ma miejsca na brzydotę w rajskim azylu. Ogrodnicy posprzątali teren. Zło pozostało za usankcjonowanym kręgiem. Pojawi się dopiero w drugiej historii opowiedzianej przez Krzysztofa. Dotyczy ona dojrzewania kobiecej świadomości, również pierwszych błędów – nieuświadomionego zła, które tu przyjęło obraz krzywdy, jaką czteroletnie dziecko wyrządza szczeniakom. Enigmatyczna opowieść opisuje dziewczynę, która „żyła w snach”. Stopniowo dochodzi do wniosku, iż „Aby jednak być w porządku ze snem, trzeba było najpierw zrobić ład z jawą” - to jej definicja dobra. Wyrasta ono z uporządkowania przestrzeni wokół siebie, Conrad powiedziałby – wymierzenia sprawiedliwości widzialnemu światu. Po fazie chaosu i rozczłonkowania osobowości następuje powtórne scalenie – kolejne narodziny. Ma to z wszech miar cechy inicjacji szamańskiej.¹⁵⁶ Do tego wątku za chwilę wrócimy.

 

Autor Edenu synchronizować próbuje idee materialistyczne z – trudno powiedzieć na ile świadomie – archaicznymi formami religii. I choć w efekcie rozważań na ogół Lem dochodzi do pojęcia nicości, pustki, to jednak jego eksperymenty myślowe są typowe dla koncepcji sakralnych, misteryjnych, inicjacyjnych. Eliade pisze, iż tendencja do penetrowania i „odszyfrowywania wewnętrznych struktur Materii, fascynacja Naturą i początkami życia były w drugiej połowie XIX wynikiem nieokreślonej tęsknoty za pierwotną, oryginalną, uniwersalną matrycą.”¹⁵⁷ To, co pisze Eliade dalej w W poszukiwaniu historii i znaczenia religii, koresponduje z ideą ukrytą w Ogrodzie ciemności:

 

Istnieje nieodparte pragnienie wniknięcia w głąb czasu i przestrzeni, żeby dotrzeć do granic i początków widzialnego Uniwersum, a przede wszystkim odkryć ostateczne podłoże Substancji i zarodkowy stan Materii żywej. ¹⁵⁸

 

Dodaje jeszcze Eliade jedną frapującą rzecz. Otóż jego zdaniem fascynacja absolutnym Początkiem, ontogenezą, uczynienie z mitu kosmogonicznego centralnej opowieści w danej kulturze to podstawowe wyznaczniki umysłowości archaicznej. Niech wybrzmi ta teza: Stanisław Lem reprezentuje archaiczny typ wyobraźni artystycznej i być może jedną z podstawowych perspektyw metodycznych w rozumieniu jego dzieł powinna być ta, która zakorzeniona jest w tezach historyków religii – oczywiście rzadko podejmuje się ten trop, ponieważ Lem deklarował ateizm. Deklaracja ta stoi jednak często w sprzeczności z doświadczeniem bohaterów prozy – i nie chodzi tu na pewno o kontakt z Absolutem, ale z faktem, że - po pierwsze - doświadczali oni misteryjnej siły natury, po drugie o permanentną obecność swego rodzaju ramy rzeczywistości, formy rdzennej, rudymentarnego konstruktu, nawet jeśli miałaby to być „rama rozbitego lustra”, w końcu po trzecie – bohaterowie powtarzają gesty zaprojektowane w mitycznej przeszłości.

A więc: mit, rytuał, inicjacja, śmierć rytualna, herosi, odrodzenie duchowe, drugie narodziny ¹⁵⁹– powinny zbudować siatkę pojęć przy analizie światów przedstawionych Stanisława Lema.

 

Zbiornik z wodą odbijającą gwiazdy umiejscowiony na środku polany przypomina miejsce kultu, wtajemniczenia. Strefa ta poprzez swój kształt, oddalenie od miasta wpisuje się w model „uprzestrzennionej” pamięci kulturowej, w której wszystkie przedmioty ze świata ożywionego i nieożywionego podniesione zostają do rangi znaku; następuje – również przez obecność „świętego słowa” - bajki (mitu) – semiotyzacja terenu.¹⁶⁰ Zapewne w praktyce obrzędowej miejsce takie ma być otwarte na kontakt z duchami. Pełni te same funkcje, co kościół. Lem uprzywilejowuje jednak nie obrzędowość, a twórczość poetycką. Szukanie referencji słowa, drążenie przestrzeni między wersami, drenowanie ciemności pod każdym z wyrazów wiersza staje się głównym celem Krzysztofa, w ten sposób powołuje do życia nieznajomą. Prawa sztuki – forma, konwencja, kompozycja, itp. są tymi samymi prawami, które rządzą przestrzenią naturalną, ba, całym wszechświatem. Powiedzieć można więcej – wyobraźnia artystyczna, typ kreacyjnej umysłowości doprowadziły do idei pomiaru. „Pra-ustanowienie geometrii nastąpiło dzięki aktywności twórczej, uogólniającej jednostkowe zjawisko”¹⁶¹. Sprecyzował to też Herbert Read:

 

To co nazywamy życiem naturalnym, jest w rezultacie związkiem między formami, tak niezbędnym, że bez niego nie istniałoby owo życie naturalne. To samo dotyczy sztuki. Związki formalne istniejące w jednym dziele sztuki i między różnymi dziełami sztuki stanowią porządek i metaforę całego wszechświata.¹⁶²

 

Prawa formy uobecniane w sytuacji głównego bohatera emanują na to, co rozgrywa się w opowiedzianej bajce o charakterze kosmogonicznym i odwrotnie: rozstrzygnięcia fabularne w bajce wpływają na obraz świata rzeczywistego (choć to określenie wydaje się nie do końca precyzyjne). Nie tylko relacja: forma rzeczywistości – forma literackiego świata przedstawionego wytwarza strukturę rzeczywistości. Istotne są też zależności pomiędzy opowieściami wkomponowanymi w opowiadanie, trójdzielna kompozycja tekstu, dominacja kołowych i kulistych przestrzeni, kręgi świateł sztucznych i naturalnych – ciał niebieskich.

 

Druga wojna zdesakralizowała przestrzeń cywilizacyjną. Bohaterowie Lema uciekają w inne światy, powołując przy tym uniwersa wyobraźniowe, które poczucie istnienia sacrum przywracają. Pojawia się nostalgia za „próbami i scenariuszami inicjacyjnymi”, za odnową poprzez doświadczenie tajemnicy¹⁶³. Ogród ciemności pełni tu szczególną rolę. Lem wyraźnie podkreśla archaiczny „symbolizm środka”, gdzie spotykają się Ziemia i Niebo – mężczyzna i kobieta – Krzysztof i nieznajoma, (w Solaris - Kris i Harey, której imię to wariacja imienia bogini płodności – Rei). O połączeniu nieba i ziemi mówi się w ostatnich wersach opowiadania. Tekst jest prozatorskim prototypem rozwiązań przestrzennych i wybranych motywów z dojrzałej twórczości Lema. W 1947 roku zdecydowanie dominuje jeszcze żywioł poetycki: Krzysztof-poeta wprost wyznaje, że naukowy ogląd rzeczywistości nie jest prymarny:

 

Krzysztof nie przeprowadzał badań astronomicznych. Przychodził do ciemnego wnętrza, siadał, oparty głową o brzeg beczki, wiejący chłodem, której ściany pokrywał gładki mech, i niebo zalewało go rojem bladych roziskrzeń i ciemniejszych niż noc blasków.

 

Jak widać dociera do centrum, do omfalosa tej przestrzeni najbliżej jak się da – dotyka głową brzegu beczki i analizuje niebo. Nie jest to jednak namysł naukowy, ale kontemplacja. Trochę inaczej będzie już nie z Krzysztofem, ale Krisem. Bohater Solaris, choć psycholog, potrafi przeprowadzić podstawowe wyliczenia astronomiczne. Nosi znaczące nazwisko – Kelvin. LordKelvin (William Thomas) to przecież jeden z najpotężniejszych umysłów naukowych drugiej połowy XIX wieku. Rozwój osobowości bohaterów Lema podąża więc od typów umysłowości poetyckiej do filozoficzno-naukowej: cel poznania pozostaje niezmienny – to zaproponowanie modelu konstrukcji świata. Świadomie pojawia się tu słowo „zaproponowanie”, ponieważ wiemy, że Lem odrzuca myśl platoników, iż człowiek jedynie odkrywa prawidła naukowe i matematyczne, które już istnieją – pisarz nie wierzy w przedustawność takich reguł, jest konstruktywistą.

 

Epistemologia poetycka ustąpi z czasem dociekaniom bardziej matematycznym.¹⁶⁴ To prawa tej dziedziny są prymarnymi zasadami budującymi wszelkie konstrukty rzeczywistości. Jest jednak poziom wyższy - informacja. Oddajmy głos Lemowi:

 

»Świat«, czyli »wszystko istniejące«, składa się z »rzeczy«, o których można się dowiedzieć dzięki »informacji«. Tę »informację«, rzecz wprost mogą »wysyłać« (jak człowiek mówiący, jak książka czytana, jak pejzaż oglądany), albo poprzez łańcuchy »zmysłowo-umysłowych rozumowań« (...). Język etniczny jako szerokopasmowy, polisemantyczny nośnik informacji, oraz matematyka, jako z tego języka (z tych języków) wiwiedlny język wąskopasmowy o silnie wzmożonej »precyzacyjnej« ostrości, stanowią tu nasze »macki«, nasze kule (»inwalidzkie«), nasze »protezy«. Jednak podobnie jak ślepiec, postukując o kamienną posadzkę swoją białą laską, słuchem stara się rozpoznać, czy znajduje się w pokoju, czy na ulicy, czy w nawie świątyni, tak i my owymi (matematycznymi) protezami, »wystukujemy« sobie to, co znajduje się poza obszarem naszego sensorium”¹⁶⁵

 

Nadrzędnym więc celem rzeczywistości jest wysyłanie informacji – to destylat, który pozostaje po wszelkich innych działaniach. Krzysztof przebywający w ciemnym ogrodzie próbuje przekroczyć ludzkie sensorium, „zobaczyć”, jak ciemność znajduje się za rzeczywistością zmysłów. Narzędziem staje się tu jeszcze medytacyjny namysł i szukanie odpowiedzi w świecie mitu, nie matematyki. Niemniej celem przebywania w ogrodzie jest zbudowanie sensu, informacji – wiersza (Kris będzie szukać informacji – wobec tajemnicy oceanu – w bibliotece). Geometria inicjacyjna i świetlna też temu służą. Archaiczny – koncentryczny model przestrzenny to tak naprawdę fundamentalny kod matematyczny, który inicjuje informację. Ogród ciemności – ogród ślepca, jawi się więc jako literackie ujęcie podstawowych dla naukowej analizy świata wzorów, paradygmatów. Materią literatury nie jest jednak wzór matematyczny, a symbol, topos, archetyp.

Krzysztof – jak ów ślepiec z zacytowanej wcześniej wypowiedzi Lema słuchem i słowem stara się rozpoznać, gdzie jest. Z pomocą przychodzi paradoksalnie nikłe światło gwiazd, których nie widać za chmurami, ale wiadomo, że są. Jedynie poetycką intuicją i świadomością istnienia ogrodu, można domyślić się, jakie prawa nim rządzą. Deistyczny Ogrodnik finalnie nie pojawia się, nie dochodzi do spotkania z tym, który zna zasady funkcjonowania przestrzeni. Można przekroczyć furtkę i zbliżyć do „źródła”, ale jest to jednocześnie otwarcie świata lustrzanych odbić i labiryntu własnej wyobraźni. Do sterylnego i w gruncie rzeczy martwego terytorium wokół deszczówki (nie pojawia się tam już nawet wiewiórka) wstęp mają tylko archetypy – kobiety i starca. Ten drugi – czekający na śmierć – jest jednak bardziej realny. Metaforycznie dodać jeszcze można, że życie – symbolizowane przez wodę – przychodzi z góry, jednak po pierwsze jest to woda stojąca, po drugie – jak już powiedzieliśmy – przypomina ona krzywe zwierciadło. Krzysztof spoglądający narozgwieżdżony firmament na górze i odbicie (ale ostre, precyzyjne) na dole, jest uwięziony w kuli. W perspektywie horyzontalnej granice kuli wyznacza okrągła polana, w perspektywie wertykalnej „dwa nieba”.

W ciekawym kontekście o uwięzieniu w kuli wypowiedział się Lem:

 

„Co jest jego największym kłopotem? (...). Podstawowy jego kłopot tkwi w tym, aby istoty, których ów kosmos będzie siedzibą, nie poznały się na jego »sztuczności«. Należy się bowiem obawiać, że samo domniemywanie, jakoby istniało cokolwiek poza ich »wszystkością«, zapaliłoby je natychmiast do poszukiwania wyjścia z tej ich »wszystkości«. Mając się za jej więźniów, szturmowałyby zatem otoczenie, szukając drogi na zewnątrz – z prostej ciekawości, jeśli nie dla innych przyczyn. Udaremnić im tylko odnalezienie wyjścia, to obdarzyć je wiedzą o uwięzieniu z jednoczesnym odebraniem kluczy. Nie wolno więc wyjścia zamaskować ani zabarykadować. Istnienie jego należy uczynić niemożliwym do odgadnięcia. W przeciwnym razie poczują się więźniami, choćby to ich »więzienie« naprawdę było równe galaktyce. Ratunek tylko w nieskończoności. Najlepiej będzie, jeśli jakaś siła uniwersalna zamknie ich świat tak, że będzie analogiem kuli, dzięki czemu można go przewędrować wszerz i wzdłuż, a nigdy nie natrafi się na jakiś »koniec«.(...) Tak więc, doświadczają oni swojego świata jak my – naszego, bo przecież w istocie i to, co my odczuwamy jako zapachy, wonie czy kształty, jest w ostatniej instancji tam, gdzie czuwa odbiorca wszystkiego, świadomość, niczym innym jak tylko krzątaniną bioelektrycznych impulsów w zwojach mózgowych.(...) Nie mogą oni również dojść tego, czy i kto ich stworzył, razem z ich kosmicznym mieszkaniem, które penetrują, jak chcą. Nas przecież nikt (tj. nikt osobowy) nie stworzył, a mimo to nie brak filozofii głoszących, że tak właśnie było, że nasz świat nie jest wszystkim, itp. Itd. A przecież ludzie, którzy to głosili, mieli takie same zmysły i takie same mózgi, jak my, a nieraz były to mózgi wcale sprawne. Zapewne więc i w owym świecie znajdują się różni filozofowie głoszący podobne tezy, z tą różnicą, że będą mieli racje. Ponieważ jednak nie będzie żadnego sposobu przekonania się o dowodności tych racji, empirycy owego świata zakrzyczą ich jako metafizyków i spirytualistów”¹⁶⁶

 

Egzystencja człowieka przeniknięta cyklicznością czasu, kolistością i sferycznością przestrzeni, koncentrycznymi zapętleniami energii, powtarzalnością naturalnych i technologicznych rytmów, itp. staje zatem hic et nunc zarówno wobec nieskończoności jak i niewoli. Przełamanie owych czasoprzestrzennych wirów, włożenie kija w szprychy koła rzeczywistości nie jest wykonalne – ogrodnicy szczelnie zasunęli zasłony.

 

To chyba właśnie skojarzenie omawianego wyżej toposu z uwięzieniem odróżnia wyobraźnię Lema od innych poetów (nie waham się przyporządkować autora Solaris do tego grona), u których ów motyw (również w połączeniu z określoną typologią światła) był obecny. Na myśl przychodzi przede wszystkim Julian Przyboś. Koło kojarzyło się autorowi Gmachów z ruchem, nieskończonością i doskonałością, zaś światło nadawało kolistości energię.¹⁶⁷

Jerzy Kwiatkowski uznał, że światło było głównym motywem literackim u Przybosia. Kategoryzował je rozmaicie – raz jawił się jako pogański czciciel słońca i pioruna, innym razem światło ujmowano rysem technologicznym – nawet słońce okute było w „metalowy blask”. Często światło miało zabarwienie mocno pejoratywne, agresywne, niszczące, eksplozywne – wiąże się to z faktem, iż siostra Przybosia zginęła w pożarze. Wyobraźnię artystów – Lema i Przybosia – zbliża fakt, że światło jawi się w systemie kół i kręgów. Krzysztof w Ogrodzie ciemności również przechodzi od kręgów światła sztucznego do kręgu, w którym odbija się światło gwiazd, w opowiadanych bajkach pojawia się wizja świata otoczonego kręgami, poza tym symboliczne role pełnią – o czym mówiliśmy – kula i słońce. Przyboś wyraźnie wykorzystuje w swej twórczości fakt, że koło – przez swój związek z tarczą słońca oraz jego pozornym ruchem po nieboskłonie – jest rudymentarnym obrazem w naszej kulturze.¹⁶⁸ Kult solarny buduje podwaliny wyobraźni poetyckiej. Współcześnie zaś typologie światła – szczególnie związane z jego eksplozywnym charakterem – dotyczą już ścisłych teorii fizykalnych, które za Kwiatkowskim warto wymienić na potrzeby niniejszego studium, ale ich naukowe analizowanie przekraczałoby kompetencje autora. Pisze więc badacz:

 

Wizja wybuchającego świata może tu jeszcze znaczyć co innego lub — powiedzmy ostrożniej — może być zestawiana z czym innym niż zniszczenie czy zniszczenie-odrodzenie. Mianowicie: z takimi modelami wszechświata, jak model de Sittera, w którym istnieje ruch bez materii, „eksplozyjny” model Gamowa czy — zwłaszcza — model Lemaître’a, nazywany przez samego autora „teorią fajerwerku”. Jest to teoria — by tak rzec — „wybucho-genezy”, teoria „pierwotnego atomu”, która przedstawia obecny wszechświat jako rezultat radioaktywnego rozpadu atomu, która śledzi „pozostałości” tego pra-wydarzenia w takich zjawiskach, jak rozpadanie się uranu, która — wreszcie — implikuje dalsze rozszerzanie się kosmosu. ¹⁶⁹

 

Ta ostatnia teoria ciekawie koresponduje z kosmogonicznym mitem opowiedzianym przez Krzysztofa, w którym złe wykorzystanie kryształowej kuli prowadzi do zwielokrotnienia światów i ich rozrostu oraz katastroficznych następstw, na które człowiek nie ma wpływu, może być jedynie świadkiem.

 

Sam fakt opowiadania mitu kosmogonicznego znajduje odpowiednik w najstarszych rytuałach wczesnych kultur, konkretnie mówiąc, chodzi o fakt, że czynność ta była koniecznym elementem aktu uzdrowicielskiego – symbolicznego rozpoczęcia życia na nowo, na bazie doskonałego wzorca, modelu.¹⁷⁰ . Eliade wspomina, iż u niektórych plemion recytacja mitu założycielskiego odbywała się w kluczowych momentach – przy narodzinach, małżeństwie, śmierci.¹⁷¹ Wracając do obrzędu uzdrowienia: pozycja, którą przyjmuje Krzysztof w centrum ciemnego ogrodu – tuż przy zbiorniku wodnym – jest w tym kontekście bardzo wymowna. Siada na ławeczce, odchyla głowę – opiera ją brzegu zbiornika i patrzy w gwiazdy („swoje gwiazdy”, a więc los). Jest pomiędzy firmamentem a jego odbiciem. Istotna kwestia: zanim Krzysztof dotrze do zbiornika o „zawsze mokrych ścianach” pokonuje archaiczny rytuał przejścia – najpierw, oddalając się od miejsca pracy, wchodzi w sztuczne kręgi światła lamp, później przebywa „strefę wrogich wpływów” i zaszywa się wśród drzew. To nie koniec – musi bowiem pokonać przegrodę krzaków „nastroszonych kolcami”, później sprawdzić, czy nikt nie chroni furtki i płotu otaczającego beczkę. Znajdują się tam jeszcze tablica ostrzegawcza i krzaki, które „grupowały się ciemnymi kłębami, ograniczając okrągłą przestrzeń”. Dopiero po przebyciu tych niebezpieczeństw może czekać na uzdrowicielski rytuał, dostępuje oczyszczenia; pozycja głowy opartej o brzeg beczki kojarzy się z aktem chrztu. Aby magiczny proces dopełnił się potrzeba jeszcze tego, który uzdrawia. Trudno powiedzieć, czy już w trakcie snu Krzysztofa, czy jeszcze na jawie do magicznego kręgu wchodzi kobieta:

 

Obca, sunąc przed siebie niemal ślepo, ale tak pewnie jak w znanym dobrze otoczeniu, natrafiła rękoma na brzeg beczki, obeszła ją i odnalazłszy oparcie, chciała usiąść, gdy wtem dłoń jej natrafiła na ramię Krzysztofa.

 

Nieznajoma zachowuje się jak starożytna kapłanka strzegąca świątyni – funkcjonuje w jakimś ekstatycznym uniesieniu, zna dobrze swoją sakralną przestrzeń, symbolicznie obchodzi „święty krąg”, na końcu kładzie dłonie na ramieniu tego, który czeka na ławeczce (modlitewniku, miejscu ofiarnym?). Rozpoczyna się kosmiczna liturgia, mistyczny spektakl słowa. Przywołanie w takiej sytuacji „pierwszych słów” ma w kulturach tradycyjnych rozgonić ciemność.¹⁷² „Zbiorowe lub indywidualne, periodyczne lub sporadyczne obrzędy odnawiania zawsze zawierają w swej strukturze i swym znaczeniu element odnawiania poprzez powtarzanie aktu archetypowego, najczęściej aktu kosmogonicznego”¹⁷³. Chodzi w tym również o anulowanie czasu, jego dewaloryzację, usytuowania potrzebującej jednostki lub zbiorowości niejako poza czasem.¹⁷⁴ Aspektem tego rodzaju obrzędu jest symbolika lunarna. Dbałość również o opis tej kwestii upewnia, że Lem szkicuje to inicjacyjne misterium świadomie, z zachowaniem niezbędnych literackich i metafizycznych ornamentów. Księżyc wiąże się ze śmiercią, zmartwychwstaniem, płodnością i odnową. W Ogrodzie ciemności bohater informuje, iż księżyc wzejdzie pojutrze.

Tytułem komentarza oddajmy głos Eliademu:

 

Fazy księżyca – pojawienie się wzrost, ubywanie, zniknięcie, po którym następuje ponowne pojawienie się po trzech dniach ciemności – odegrały ogromną rolę w wypracowaniu koncepcji cyklicznych. Analogiczne koncepcje znajdujemy przede wszystkim w apokalipsach i antropogoniach archaicznych; potop lub powódź kładzie kres wyczerpanej i grzesznej ludzkości, z której rodzi się ludzkość nowa, odnowiona, powstająca zwykle z ocalałego z katastrofy „przodka” mitycznego lub ze zwierzęcia lunarnego. (…) „Narodziny” ludzkości, jej wzrost, starzenie się („zużycie”) i zanik są utożsamiane z cyklem lunarnym.¹⁷⁵

 

A może Stanisław Lem – ocalały z Zagłady lwowskich Żydów, doświadczywszy koszmaru wojny poszukuje jak Różewicz mistrza, który ponazywa wszystko raz jeszcze i oddzieli światło od ciemności (Ocalony Różewicza i Ogród ciemności powstały w tym samym roku!)? Potrzebne jest więc – wykorzystujące najstarsze tradycje kulturowe – uzdrowienie, dotarcie do praźródła, rajskiej przedegzystencji prarodziców. „W świecie nie dzieje się nic nowego, gdyż wszystko jest powtarzaniem tych samych pierwotnych archetypów; owo powtarzanie, aktualizując moment mityczny, w którym archetypowy gest został objawiony, utrzymuje nieustannie świat w tej samej chwili brzasku początków”¹⁷⁶. Pierwsze misterium Lema rozgrywa się w ciemności nocy, pomiędzy pozostawieniem sztucznych świateł miasta, a wschodem słońca i księżyca, pomiędzy chaosem miasta a niemalże świątynną geometrią natury, wśród ornamentów poetyckiej symboliki środka. Ogród ciemności to jeden z najbardziej mistycznych tekstów Lema, literacki akt założycielski późniejszej twórczości. Czytając analizy tekstów w kolejnych rozdziałach, warto niekiedy wrócić myślą do Ogrodu ciemności, aby zobaczyć jak świetną intuicję miał Tomasz Lem, uprzywilejowując właśnie to opowiadanie w subiektywnym wyborze tekstów ojca.

 

 

 

 

 

 

 

 

Rozdział II

ŚWIĘTE SŁUPY

II 1. Wertykalizm i koncentryczność

Historia ludzkości nie jest linearna, jest to historia punktu, który staje się sferą.

Georges Poulet

Rozpędził się Kwarcowy, by go jednym ciosem zmiażdżyć, ten jednak ustąpił mu z drogi i pokazał dwa palce wystawione; nie wiedział Kwarcowy, co by to mogło znaczyć, ale zawrócił i — nuże na przeciwnika, lecz Baryon znowu tylko o krok mu się usunął i szybko pokazał jeden palec. Zdziwił się nieco Kwarcowy i zwolnił biegu, chociaż już nawrócił i właśnie miał brać rozpęd. Zamyślił się i woda jęła płynąć z pobliskich domów, ale nie widział tego, bo Baryon ukazał mu kółko z palców złożone i przez nie kciukiem drugiej ręki prędko tam i sam poruszał. Kwarcowy myślał i myślał, co też by te milczące gesty miały wyrażać i otwarła mu się pustka pod nogami, chlusnęło z niej czarną wodą, a on sam poleciał w głąb jak kamień i nim zdążył sobie jeszcze powiedzieć: — Nic to, byle nie myśleć! — już go na świecie nie było.

1. Lem, Trzej elektrycerze

„Kroczył niepewnie, mrużąc oczy od słońca, zarazem oswobodzony i bezradny, jakby wyrwany z ciężkiego snu.” To jedno z pierwszych zdań Szpitala przemienienia napisanego w 1948 roku. Podobnymi opisami kondycji głównej postaci Lem otworzy wiele swoich powieści. Powrót z dalekiej podróży (z dziwnym poczuciem ocalenia), poczucie przebudzenia, nagłe znalezienie się w nowej, często zaskakującej sytuacji oraz blask światła: to powtarzająca się sekwencja – towarzyszy jej często typowe dla kultur pierwotnych sankcjonowanie przestrzeni: często poprzez koncentryczne wyznaczenie przestrzeni sfery i centralnego punktu wertykalnego – np. wieży, wieżowca, rakiety. U Lema antropocentryczne, spacjalne porządkowanie nie prowadzi jednak do ładu, przeciwnie, uświadamia, że tkwiące w ludzkim umyśle atawistyczne kopiowanie podstaw cywilizacyjnych w zderzeniu z labiryntem inności wywołuje chaos, w najlepszym razie zostawia bohatera z poczuciem niewyjaśnionego misterium.

Już od tekstów z drugiej połowy lat czterdziestych Lem konsekwentnie buduje własną geopoetykę, według podobnych metod wykreśla mapy narracyjne, w podobnych kontekstach umieszcza konkretne tropy i toponimie. Podstawowym żywiołem staje się ziemia (nawet jeśli akcja dzieje się na innej planecie) – w konstruktach przestrzennych często spotkać można warianty żywiołu: podziemia, doły grobowe, kanały, góry labirynty oraz archeologiczne aspekty związane z odkopywaniem i zakopywaniem. Istotny jest też mentalny związek podmiotu z Ziemią: rozumianą zarówno jako planeta jak i będącą parabolą miejsca opuszczonego, pozostawionego. Perypetie bohatera rozpisane są też w wyrazistym modelu wizualnym kształtowanym przez światło – naturalne lub sztuczne. W Szpitalu … niemal każdy epizod z życia bohatera poprzedzony jest opisem (niekiedy poetyckim, niemal impresjonistycznym) naturalnego światła.

Zacytujmy dłuższe fragmenty rozrzucone w powieści, aby uchwycić koncept:

Był maj. Płaskorzeźba lasów, dalekimi półksiężycami obchodzących wzgórza sanatoryjne, płonęła coraz ofiarniejszą zielenią. W głębi każdej nocy otwierały się nowe kwiaty, liście, wczoraj zwisające mokrymi, zwiniętymi skrzydełkami, wstawały do lotu. Brzozy już nie kolumnami łagodnego srebra, ale buszującym biało płomieniem podchodziły do okien. Sercowate listki topól naciągały słonecznym ciepłem, barwiąc się w jasnomiodowych odcieniach. Zwoje dalekiej drogi, rozsypane wśród wzgórz, omijały czarny i prosty krzyż, zagubiony w rozwianych horyzontach. Gdzieniegdzie wydmy ukazywały swoje gliniaste wnętrza niby plastry miodu porzucone w radosnym pejzażu.¹⁷⁷

Czerwiec przechylał się w upały. Z okien łagodnie wzgórzysty teren ciemniał zielenią lasów, malachitową i jelenią, srebrną brzóz, podwodną wieczorów i kryształową świtów. Falami szedł miękki nieustanny szum, nakłuwany świergotem ptaków. Pręga pochodu słonecznego dzieliła czaszę nieba na dwie coraz bardziej zrównujące się z sobą części.

Kończył się wrzesień. Na zoranych polach kupy nawozu czerniały jak wielkie kretowiska. Najbliższa oknu Stefana osika chorowała: jej żółknące przedwcześnie liście pokrywała czarna ospa. Nieruchomy, przy oknie, wpatrywał się w niebieszczejący jak ostrze noża horyzont. Opadały go długie godziny zupełnej martwoty: w najniewygodniejszej pozycji, ze wzrokiem utkwionym w niebie, śledził wzory, jakie w pustym blasku rysowały pyłki krążące w limfie okna.

 

Detalicznie obrazowana natura zdradza poetyckie kompetencje Lema ¹⁷⁸ i wyobraźnię nie tyle wizualną, co umysłowość myślącą wzorcami i strukturami (ten wątek zostanie naświetlony na końcu rozprawy). Trzyniecki dostrzega geometryczne prawidłowości przypominające plastry miodu, czy wzorce kreślone przez pyłki. Cechy pór roku towarzyszą zmianom w życiu głównego bohatera – stopniowo nadchodzi dosłownie i przenośnie traktowany mrok. Modele wizualne w opisach podporządkowują się początkowo linii wertykalnej i dążą ku ciemności i horyzontowi – natura majowa otwiera się, płonie, wstaje. Czerwiec przechyla się. We wrześniu – gdy osika choruje - horyzont przypomina ostry nóż: „pręga pochodu słonecznego” grawituje w stronę ciemności. Ta gradacja ma swoją dramaturgię, która odpowiada zbliżaniu się nazistów do sanatorium. Kiedy przyjdą – Stefan Trzyniecki będzie akurat spał (to kluczowy moment liminalny w powieściach Lema). Obudzi go mrok rozświetlony już nie świtem naturalnego światła, ale latarkami oprawców (lux-lumen). Warto dodać, że w analizowanych opisach dominują – rozprowadzone w sieci metafor – kształty: płaskorzeźba – wzgórza – kolumny – płomień – sercowate listki – krzyż – plastry miodu – czasza – kretowiska, itd. To wielopłaszczyznowe modele geometryczne.

Kiedy Trzyniecki wydostał się już z ciasnego pociągu (co kojarzy się oczywiście z transportami w bydlęcych wagonach) pierwszym odwiedzonym miejscem stał się cmentarz. Trzyniecki obszedł go dookoła. Centralnym jego punktem punktem był otwarty dół grobowy. Z jednej strony oczywiście Trzyniecki nad grobem, jego pionowa pozycja będąca przedłużeniem wertykalizmu dołu, to symbole ocalenia, z drugiej strony taki obraz ustanawia świat przedstawiony – to symboliczne zakorzenienie, zakotwiczenie. Nad podobnymi dołami staną astronauci w Edenie, grobem jest tytułowy przedmiot w Pamiętniku znalezionym w wannie, Kris Kelvin zejdzie na dolny pokład stacji solaryjskiej, gdzie odkryje ciało, w kanałach skryje się Ijon Tichy w Kongresie futurologicznym. Dla Mircei Eliadego miejsce zetknięcia poziomów to obszar hierofanii – miejsce, w którym następuje „otwarcie” - ku górze (sfera boska) i ku dołowi – w stronę świat umarłych. W pobliżu punktu zetknięcia tych sfer przedstawiciele kultur tradycyjnych wznosili kosmiczną kolumnę – w różnych formach i wariantach. ¹⁷⁹

W omawianej scenie Szpitala Przemienienia przestrzennym kontrapunktem dołu jest wieża widziana z daleka:

„Sam o tym nie wiedząc, zaczął iść w stronę wsi, a zarazem wieży kościelnej błyszczącej w słońcu”.

Wieże, słupy, rakiety porządkują świat Lema, są wyznacznikami geograficznego uporządkowania, wyznaczają punkty przecięcia siatki „oszalałego Merkatora” wpisanej przez gołębie w „podniebie”.¹⁸⁰ Motyw ten pojawia się już we wczesnych – wspomnianych we wstępie rozprawy – wierszach. W wierszu Piątką przez Kraków osią miasta jest widziana z daleka wieża:

 

 

W dali, na wielkich tarczach czterościennej wieży

W płatkach czarnego złota czas na cyfrach leży

I znaczy długą drogę ziemi, wirującej

Niebem pośród kościołów, jak aleją w słońce.¹⁸¹

Czas ma charakter kolisty – kształt zegara zostaje zestawiony z wirującą ziemią. Koncentryczność czasu i przestrzeni przełamane są przez pion i prostopadłość wskazówek zegara oraz wieży. Symetrii w tak naszkicowanym obrazie dopełnia słońce.

W Szpitalu Przemienienia Trzyniecki przyjeżdża na pogrzeb w zastępstwie ojca, dalsze losy wydają się zbiegiem okoliczności. Mimo iż bohater „sam nie wie”, jednak to światło wyznacza jego trasę. Podąża od ciemnego wagonu i grobu w stronę błyszczącej w słońcu wieży. Ważne dla fabuły powieści postacie pojawiają się blasku słonecznym, tak będzie też np. w momencie spotkania z Harey, którą po przebudzeniu widzi Kelvin w Solaris. W Szpitalu... do dworku, w którym po uroczystości pogrzebowej przebywa Trzyniecki przyjeżdża gość:

Było tam jasno, ale światło padało od oszklonej werandy, tak że nie mógł rozpoznać rysów przybysza, dostrzegł tylko jego czarną sylwetkę na rozsłonecznionym tle.¹⁸²

Dla porównania, poniżej pierwszy opis spotkania z Harey:

Naprzeciw łóżka pod oknem, które było odsłonięte do połowy, w świetle czerwonego słońca siedział ktoś na krześle. (…) Oświetlona była od tyłu; promień przechodzący przez szparę firanki złocił aksamitny puszek na jej lewym policzku, a rzęsy rzucały na twarz długi cień¹⁸³

Szpital Przemienienia proponuje więcej modeli fabularnych i przestrzennych, które powielane będą przez Lema. Pozostając przy zestawieniu z Solaris trzeba zwrócić uwagę na początek powieści. W Szpitalu pierwszy rozdział to „Pogrzeb”, w Solaris – „Przybysz”. Rozdział drugi Szpitala nosi tytuł „Gość niespodziewany”, rozdział trzeci Solaris – „Goście”.

Bohaterowie Lema przekraczają progi – za każdym jednak razem znajdują się w miejscu-metaforze, miejscu ukształtowanym symbolicznie, można by rzec – niemiejscu. Często są to przestrzenie – mimo zachowania realistycznej konwencji – na poły oniryczne, archetypowo ustrukturyzowane. Wyjście z pociągów, pojazdów, statków, wkroczenie na teren cmentarza, obcej planety, gmachu, stacji, itp. - wszystkie te przejścia sugerują świadomie wykreowaną heterotopię. I oczywiście zdarzenia ukrywają traumę wojenną samego pisarza, jednak w kreowaniu rzeczywistości literackiej istotniejsze staje się nadanie im pewnej autonomiczności, niezależności od historii i biografii, stworzenie z nich pewnej typowej dla współczesności sieciowej przestrzeni.

Uważam, że znajdujemy się w momencie, w którym doświadczamy świata w mniejszym stopniu jako życiowego rozwoju w czasie, a w większym jako sieci łączącej punkty i przecinającej swoje własne pasma.¹⁸⁴

Interesuje nas właśnie owa sieć i punkty przecięcia pasm.

Astronauci w powieściach Lema sankcjonują nową przestrzeń poprzez nadanie jej formy organizacji, wydzielenie sfer. Porównując dzieła, które należą do „twardego” science fiction - zauważa się takie kreowanie przestrzeni, które jest typowe dla kultur tradycyjnych. W minionych wiekach – na pewno od neolitu do średniowiecza obok sfery sacrum istniała sfera tanatologiczna, sepulklarna. Nekropolie powstawały w różnym oddaleniu – przy północnych ścianach kościołów romańskich, wcześniej – np. w kulturach megalitycznych – w wyznaczonych (np. przez warunki hydrograficzno-geologiczne) miejscach. Symbolem śmierci stawał się przy tym kamień. Chowano także zmarłych pod domami, bądź pod progiem domostwa. ¹⁸⁵

W Niezwyciężonym sfera śmierci zdaje się otaczać obóz astronautów w dużym promieniu. Trzysta kilometrów od krążownika, którego domeną jest światło (często podkreśla się kształt świetlistego słupa, latarni morskiej) ekipa astronautów odnajduje Kondora – statek, który wylądował wcześniej na Regis III, a którego załoga zginęła w dziwnych okolicznościach. Opuszczony Kondor stał się grobowcem, kryptą; przy opisie tego miejsca Lem posługuje się modelem, którego strukturę wyznacza okrąg, wertykalne centrum rakiety oraz naprzemienność światła i mroku.

„Z daleka rakieta wyglądała jak krzywa wieża (…) Ludzie „Niezwyciężonego” zatrzymali się na brzegu obwałowania. Pojazdy, które ich przywiozły, otoczyły już wielkim kręgiem cały teren i wyrzucone z emitorów pęki siłowe połączyły się w osłaniające pole. (…) Wnętrze statku było oświetlone: technicy uruchomili już awaryjny generator, poruszany sprężonym powietrzem. (…) W małej kajucie nawigacyjnej spoczywały pod ścianą zwinięte w kłębek, wyschłe zwłoki człowieka (…). Była to właściwie mumia o zbrunatniałej skórze, przyschniętej do kości.”

Scena nieodparcie nasuwa skojarzenia z ekipą egiptologów eksplorującyh piramidę, zaś Kondor z obeliskiem. Astronauci szybko zauważają, że poszycie bliźniaczego wobec „Niezwyciężonego” Kondora jest zniszczone drobnymi uderzeniami; obelisk z Luksoru zaś zdobią drobne hieroglify.

Obaj usiłowali przyjrzeć się dokładnie wykutym w pancerzu nierównościom. Wszystkie były drobne, jakby wyżłobione ostrym końcem dłuta, ale Rohan wiedział, że nie ma takiego dłuta, które naruszyłoby cementowaną powierzchnię.

Obeliski łączą kult solarny (w starożytnym Egipcie sądzono, że w obeliskach mieszka sam bóg Ra), jak i funeralny. Odnosząc się do judaistycznej tradycji religijnej: słowo macceba (macewa) etymologicznie odnosi się do pojęcia stawiać, wznosić.¹⁸⁶ W tradycji biblijnej obeliski symbolizowały też „domy słońca”. W Niezwyciężonym poprzez zestawienie dwóch lądowników, Lem wyznaczył sferę życia i sferę śmierci („dom grobów” - żydowskie określenie cmentarza).¹⁸⁷

Lem tworzy więc w swoich powieściach rodzaj sakralnej geografii. Postępuje podobnie jak Norwid, dla którego środkiem, punktem był zawsze Rzym. „Rzym to owa kolumna na starożytnym forum, na której były zapisane odległości miast państwa, czyli świata.”¹⁸⁸ Krzysztof Trybuś pisze, że Norwid w swojej wędrówce ustanawiał świat na nowo, bazując zawsze na mitologicznym wzorcu.¹⁸⁹ „Ustanawianie świata” następuje u Lema po traumie II wojny światowej – wokół tkwią jeszcze ruiny, z ziemi wykopywane są czaszki, a ocalony „wygnaniec” próbuje archetypicznie odbudować świat. Wydaje się jednak, że zaprowadzenie nowego ładu wydaje się prawie niewykonalne. Lem postępuje jak rzymski urbanista, który „posługiwał się stałymi obrazami. Chciał stworzyć miasto za jednym zamachem, narzucić rzymską geografię w chwili, gdy armia zdobyła kolejne terytorium”.¹⁹⁰ Bohater Lema dociera jednak na ogół do „jądra ciemności”. Oto fragmenty opisu krótkiego snu Rohana:

 

Tląca, śliska czerń otaczała go ze wszystkich tron. Dusił się. Rozpaczliwymi ruchami usiłował odepchnąć niematerialnie jak gdyby okręcające go zwoje (…) Ogłuszający dźwięk wyrwał go ze snu. Rohan wyskoczył z koi na pół przytomny, wiedząc tylko tyle, że otacza go mrok, w którym nieustannie dzwoni alarmowy sygnał. To już nie był koszmar. Zapalił światło (...)¹⁹¹

Niezwyciężony pełni funkcję świątyni, chroni go czasza pola siłowego, który zapewnia niekiedy – np. w trakcie deszczu – widowiska świetlne. Krążownik jest słupem „podtrzymującym” to magnetyczne sklepienie. Technologiczny świat to nowy porządek. Poza okręgiem wyznaczonym przez pole statku są jedynie ruiny - także typowe dla wyobraźni Norwida. Autor Archeologii, przemierzając Rzym z Quidamem, nie znajduje w nim jednak świętego środka – przestrzeń przypomina bardziej labirynt.¹⁹² Sugestia w postaci imienia jednego z bohaterów Niezwyciężonego - Jazona – także wprowadza w taką topikę.

Trybuś pisze:

Cechą wyobraźni przestrzennej Norwida jest nieustanne przesuwanie się perspektywy horyzontalnej, przy jednoczesnym odnajdywaniu punktów stałych w perspektywie wertykalnej.¹⁹³

Tak samo jest w Edenie, Niezwyciężonym, Solaris, Powrocie z gwiazd. To model świata-miasta odpowiadający myśli Mikołaja z Kuzy, który założył, że Bóg jest okręgiem, którego środek można odnaleźć wszędzie, a obwód nigdzie. Z pewnością struktura znakowa świata literackiego determinuje porządek estetyczny i aksjologiczny.¹⁹⁴ Czy Lem nadaje światom jakiś porządek? Właściwie pozwala na stopniowe wyłanianie się ładu.

W Niezwyciężonym ekipy astronautów dzielą się eksploracją – ci, którzy badają tajemnicze „miasto ruin” tworzą coraz dokładniejszą mapę terenu. Mapę stacji solaryjskiej ma również Kris Kelvin. Mimo jednak kartograficznego uporządkowania przestrzeni, człowiek nie przestaje się dziwić. Tajemnic nie można nanieść na mapę. Bohaterowie bezustannie próbują ogarnąć nową przestrzeń rozumem, zobaczyć teren z daleka, naszkicować wedutę. Ken-ichi Sasaki właśnie do takiej przestrzeni – widzianej „z lotu ptaka”, z oddalenia gościa, odnosi pojęcie „wizualności”. Przeciwstawia ją „namacalności”, gdy podmiot działań odbiera przestrzeń od wewnątrz, zamieszkując ją. To bardzo współczesne formy konceptualizacji „pejzażu miejskiego”.¹⁹⁵ Bohaterowie Lema doświadczają zmysłowo przestrzeni, ale nie są świadomi jej całości. Chcieliby uchwycić spacjalność wokół siebie na wzór kartezjański, tzn. wykluczyć przypadek, uchwycić czytelną geometryczną formę przestrzeni. Poza archetypicznym jednak modelowaniem przestrzeni – tj. koncentrycznowertykalnym – i odśrodkowym ruchem bohaterów, którzy i tak wracają do punktu wyjścia, ściany milczenia, próby wyrażenia niewyrażalnego: nie sposób wyznaczyć sensownej topografii przestrzeni. Podróżnik Lema jest „wrzucony w świat” - to człowiek Heideggerowski – osamotniony, zagubiony, zrozpaczony rozmiarami Zagłady. Alienację pogłębia chłód technologii – to ona wyznacza granice nowego świata, chroni i grodzi, w równym stopni umożliwia poznanie jak i destrukcję; tworzy też maszyniczne obrazy kultury. Zygmunt Bauman właśnie nowoczesne technologie obarcza winą za „produkcję śmierci”¹⁹⁶ Jakiekolwiek niszczenie u Lema też uruchamiane jest przez wykorzystanie technologii – jej największa skala zostaje ukazana w Niezwyciężonym.

Platon mówił, że rzeczywistość jest zorganizowana jako odbicie podstawowych figur geometrycznych. Właśnie – odbicie. W światach Lema multiplikują się te same twory wizualne. Często w sposób symetryczny, lustrzany. Terminal – sztuczna góra - z początku Powrotu z gwiazd znajduje odbicie w górze, na którą wdrapuje się Bregg w zakończeniu powieści. Zestawmy te dwa obiekty.

 

„Gąszcz czarnym kręgiem otaczał jezioro. Słyszałem szelest szuwarów i trzcin — a daleko, z drugiej strony, wznosił się — jedynym ogromem — masyw świetliście zeszklonych skał, na pół przejrzysta góra nad równinami nocy, widmowa jasność szła od pionowych zerw, najbledsza, błękitnawa, bastiony na bastionach, kryształ zastygły w blanki, przepaście — i ten jaśniejący kolos, niemożliwy i niewiarygodny, odbijał się długim, bledszym powtórzeniem w czarnych wodach jeziora.”

Drugi:

„Przede mną w ciemności wstępowały góry, widmowe, o szczytach pobielonych śniegiem. Kiedy wpatrzyłem się uważnie we wschodni brzeg horyzontu, dostrzegłem smugę pierwszej szarości — rozmywającej gwiazdy — zaczątek nowego świtu. Rysowała się na niej stroma, rozpękła w połowie grań. (…) Niebo wschodu ledwo szarzało nad pełną ciemności doliną, pogłębiając jeszcze czerń skalnego ramienia, ale potrafiłbym wskazać każdy jego uskok, każdą szczerbę po omacku, wiedziałem, jaki obraz odsłoni mi dzień, bo był wpisany we mnie, na zawsze, i nie na marne. (…) Śniegi szczytu zapaliły się złotem i bielą, stał nad pełną liliowego cienia doliną potężny i bezwietrzny, a ja, nie zamykając oczu, pełnych łez łamiących jego światło, powstałem wolno i zacząłem schodzić po piargach na południe, gdzie był mój dom.”

„Kolos” w pierwszym fragmencie zwielokrotniony zostaje dodatkowo odbiciem w tafli wody. Sztuczne światło - lumen konstruuje wertykalną optykę – „jasność szła od pionowych zerw”. W drugim – korespondującym fragmencie, uwidacznia się podmiotowa perspektywa i – co intrygujące – uaktywnia się romantyczne widzenie wewnętrzne. Owoż wpisane jest w ciało, wynika z jego – jak zapewne ująłby to Belting¹⁹⁷ – usytuowania w przestrzeni, jest również zależne od pamięci – Bregg potrafi dokładnie opisać skalne ramię, mimo że go nie widzi. Ciekawe: podobna wędrówka opisana jest w Niezwyciężonym, ma również swoje cybernetyczne ekwiwalenty w Polowaniu i Masce.

Motyw góry, która kryje we wnętrzu skomplikowaną technicznie sztuczną strukturę znajdziemy też w Pamiętniku znalezionym w wannie. Jedną z różnic pomiędzy tą powieścią a Powrotem z gwiazd jest to, że światło pojawiające się przy końcu przygód Hala Bregga ma wymiar zbawczy, sakralny, jest jakąś formą happy endu. W Pamiętniku, mimo że bohaterowi udaje się znaleźć wyjście z labiryntowego gmachu - widzi już Bramę Światła, to jednak zawraca z drogi ku claritas i wraca do łazienki, swoistej „kaspsuły”, „krypty”, grobu, niemiejsca, używając nazewnictwa Foucaulta.¹⁹⁸

Gdyby zwrócić uwagę na wertykalne ukształtowanie świata w Edenie rzuca się w oczy, że rakieta ziemskiej załogi znajdzie swój odpowiednik w tajemniczym „kominie” obcych - dubeltów. Zarówno rakieta jak i „komin” to wyraźne punkty w topografii Edenu – oczywiście doświadczanej z perspektywy przybyszów z Ziemi.

„Ujrzeli wówczas wystrzelające ku chmurom cielsko dziwacznie uformowanego komina, odwróconym wodospadem bił z niego brunatny słup stumetrowej chyba grubości, roztrącał niespokojnie falujące mleko chmur i znikał. (…) Zauważyli, że w wykopach tym mniej było wody, im bardziej zbliżali się, jadąc zygzakiem po błotnistym gruncie, ku ścianie oparów, która na przemian to zasnuwała, to ukazywała czarnego kolosa.”

A oto wybór opisów rakiety, która w trakcie rozwoju fabuły coraz bardziej podnosi się. Od upadku na Edenie przygotowywana jest do odlotu – wygnania z „raju”?

„Słońce dotykało horyzontu, kiedy znaleźli się u małego pagórka. Rakieta rzucała długi cień, gubiący się daleko wśród piasków równiny. (…) Rakieta wbiła się wprawdzie w grunt pod bardzo małym kątem, ale dzięki jej długości koniec kadłuba z wylotowymi tulejami wznosił się dobre dwa piętra nad równiną. (…) Rakieta stała pionowo - biała, bielsza od słonecznych obłoków, wśród których zdawał się już wędrować jej daleki, zaostrzony szczyt. (…) Osiemdziesiąt metrów nad ziemią, w otwartym włazie, stało czterech ludzi. (…) Z otwartego włazu, jak z okna strzelistej wieży niespodzianie wzniesionej w pustkowiu, widzieli góry południa, zbłękitniałe, pomieszane z chmurami szczyty, wielką zachodnią pustynię, rozciągniętą na setki kilometrów pasmami rozsłonecznionych wydm, i fioletowy kożuch lasów okrywających wschodnie pogórze. Olbrzymia przestrzeń leżała pod błękitami, z małym, ostrym słońcem u zenitu. Koronkowym szkieletem biegło w dole kolisko muru cień rakiety przesuwał się po nim, jak wskazówka słonecznego zegara tytanów, dochodził już do dwu malutkich figurek.”

Rakieta podobna do wieży otoczonej kolistym murem przywodzi oczywiście na myśl topikę średniowieczną – mentalność ludzi ery kosmicznej, jak widać niewiele, biorąc pod uwagę sprawy kolonizacji i zdobywania terenu, zmieniła się. Ten wizualny schemat Lem stosuje od najwcześniejszych powieści – sanatorium w Bierzyńcu – podobnie jak sanatorium w Czarodziejskiej Górze Tomasza Manna - stoi na wzniesieniu otoczone murem.¹⁹⁹ W powyższym fragmencie przykuwają uwagę wrażenia wizualne – z jednej strony Lem doskonale – można powiedzieć w sposób typowy dla operatora filmowego wyczuwa proporcje przedmiotów w przestrzeni (szczyt rakiety jakgdyby wędrujący poprzez wyeksponowanie go na tle chmur) , z drugiej strony świetnie operuje natężeniem barw. Poprzez wykorzystanie odbić słonecznych wyróżnia z krajobrazu rakietę. Podobnie będzie robił, opisując – w zakończeniu późniejszej powieści – krążownika Niezwyciężonego.

Znamionowanie określonej topografii przez pionowe konstrukcje odsyła do koncepcji przywołanego już w rozdziale Mircei Eliadego, który pisał o roli świętych słupów w kulturach pierwotnych. Symbole te oznaczały środek świata – axis mundi.²⁰⁰ Znane są przypadki, że niektóre plemiona, podróżując zabierały ze sobą te słupy, bowiem w ich przekonaniu były one podwaliną nowego świata. Ich upadek, złamanie, były oznaką końca świata. Słup/kolumna jawiły się też jako ślad przerwania ciągłości zastanego świata – tak przecież można rozumieć ingerencję astronautów np. na Regis III.

Rakieta także ustanawia świat w takim sensie, że dla eksploratorów staje się jego osią. Zakotwiczenie statku na obcym terenie jest połączeniem linii horyzontalnej i wertykalnej, jest także odkryciem i ustaleniem punktu oparcia, „środka” nowostworzonego świata, wytrąceniem chaosu jednorodności, zanegowaniem względności przestrzeni świeckiej. ²⁰¹ Rakieta w takim kontekście jest więc znakiem ludzkiego odczuwania czasoprzestrzeni – doskonale ukazuje to cytowany powyżej fragment, w którym rakieta i krąg wokół niej przypominają zegar słoneczny. Lidia Wiśniewska pisze, że obraz koła to obwód wyrażający czas, a wnętrze i zewnętrze reprezentują przestrzeń.²⁰² Lem, nie tylko wyrażając pewne tezy explicite, ale również konstruując wizualnie światy obrazuje tak naprawdę fakt, że człowiek przyszłości – dysponujący potężną technologią, eksplorując nowe globy zawsze będzie zachowywał się w sposób tradycyjny, by nie rzec pierwotny – na pewno zgodny z jakąś mitologiczną kosmologią i „gramatyką archetypów”²⁰³, które funkcjonują w każdej kulturze. Organizacja przestrzeni z wytyczeniem jej symbolicznego środka, często umiejscowionego na świętej – kosmicznej górze, eksplorowanie terenu poprzez koncentryczne rozszerzanie granic poznania to procesy, które są wrodzone; astronauta nie uwalnia się od immanentnych wizualnych konstrukcji postrzeżeniowych, wpisują się one w archetypiczne uniwersalia przestrzenne.

W Niezwyciężonym mimo obecności niesłychanie zaawansowanej technologii, jaką dysponują astronauci na Regis III, zaczynają oni misję od koncentrycznego zakreślenia przestrzeni, której środkiem jest oczywiście „Niezwyciężony”. Tym razem okręg nie jest wyznaczony – jak w Edenie– przez dookolne lustra, ale dzięki stworzonemu przez energoboty polu siłowemu. Sam krążownik porównuje się często do kolumny, ognistego słupa. Także i tu wraca metafora tarczy zegara i cienia – wskazówki.

W finale wielu tekstów Lema bohater udaje się w podróż po obcej planecie – w Edenie jednym z celów jest miasto obcych, w Solaris Kelvin postanawia wylądować na mimoidzie i stanąć „twarzą w twarz” z oceanem, w Niezwyciężonym Rohan wyrusza w górską wyprawę w celu ratowania towarzyszy, zaś Marek Tempe w Fiasku sam ląduje na Kwincie. W czasie tych eskapad istotny staje się kontakt z bazą, widoczność rakiety, obecność czegoś, co będzie sankcjonowało ludzką przestrzeń. W Solaris Kelvin, znajdując się pierwszy raz poza bazą zatacza koło i obserwuje z oddalenia stację:

„Koło, jakie zatoczyłem nie dość wprawnie, wyniosło mnie daleko na podwietrzną, a mimoid został w tyle, jako rozległa, jasna plama, odcinająca się od oceanu nieregularnym konturem. Stracił nadaną mu przez mgły różową barwę, był żółtawy jak zeschła kość, na chwilę znikł mi z oczu, zamiast niego zobaczyłem w oddali Stację, wiszącą pozornie tuż nad samym oceanem, niczym ogromny, staroświecki zeppelin.”

 

Chyba najciekawsze studium psychologiczne człowieka poza „domem” znajdujemy jednak w Niezwyciężonym. Rohan w czasie wielogodzinnej wędrówki po obcym lądzie Regis III bije się w własnymi myślami, wielokrotnie dopada go też niepokój związany z faktem, że nie widzi już Niezwyciężonego, owego „świętego słupa”, który był osią względnie udomowionej przestrzeni.

„Przytroczony na skaczącym stopniu łazika, widział tylko olbrzymią, powoli zmniejszającą się kolumnę „Niezwyciężonego”, niebieski blask, który przez chwilę zatrzepotał na zboczach wydm, powiedział mu, że maszyna przebywa właśnie granicę pola siłowego.”

(...)

Ohydny strach kurczył mu serce. Szedł jednak, wciąż tak samo wymachując rękami, które były przeraźliwie puste. Zatrzymał się raptownie i spojrzał w doliny, ku pustyni, gdzie stał „Niezwyciężony”. Nie mógł go zobaczyć, statek znajdował się poza widnokręgiem. Wiedział o tym, lecz patrzał w rudawe u horyzontów niebo, z wolna wypełniające się kłębiastymi obłokami.”

Człowiek zawsze pozostaje właśnie w jakimś widnokręgu, koliste sygnowanie przestrzeni jest procesem immanentnym dla ludzkiej recepcji przestrzeni. Tak samo jak wyznaczanie środka takiej przestrzeni. Rohan, który stopniowo zdaje sobie sprawę z ogromu samotności na nieznanej planecie szybko konstatuje, że jego uszy przyzwyczajone dotąd do dźwięku maszyn skazane są nagle na przerażającą ciszę; próbują wyłowić dźwięk powietrznej sondy wypuszczonej z bazy, ale ten stopniowo staje się coraz słabszy. Ruchy ciała Rohana automatyzują się z czasem; tego somatycznego odczucia doświadczył pewnie każdy, kto wędrował długo po górach lub wybrał się na długi bieg.²⁰⁴ Terra incognita, jaką dla astronauty staje się Regis jest tak bardzo obca dlatego, że nie zawiera najmniejszego nawet elementu wskazującego na ludzką działalność. Dlatego zapewne Rohan cieszy się, gdy spotyka na drodze robota, który ocalał z walki z czarna chmurą. Szybko jednak, ku zmartwieniu Rohana ich drogi muszą się rozejść.²⁰⁵ Jego wyobraźnia usilnie próbuje naznaczyć teren eksploracji tym, co ludzkie, ziemskie.

„Podobne do groteskowych, zżartych erozją posągów wierzchnie skałki były tuż. (…) Gdzieniegdzie przebijały się poprzez szczotkowate gęstwiny białe, jakby wapienne iglice.”

Posągi i iglice to artefakty, dzieła ludzkich rąk. Gest nazywania rzeczywistości jest znakiem jej ogarnięcia. Znalazłyby tu rację słowa Wittgensteina, że granice mojego języka są granicami mojego świata.

Obraz świetlistej kolumny krążownika zamyka powieść. Rohan po misji ratowniczej i po niemal mistycznym kontakcie z czarną chmurą obcych, ostatkiem sił wraca do statku. Tytanicznym wysiłkiem dobiega do łazika. Już z pojazdu szuka punktu zaczepienia na horyzoncie. To, co zrazu wydaje się gwiazdą okazuje się być widocznym z daleka kadłubem statku.

„Jechał prosto na tę rubinową kropelkę w mrokach, wznosiła się powoli, aż stała się lśniącą mocno kulą, której odblaskiem mienił się wierzchni pancerz. (…)

Rohan, któremu rakietnica wypadła z ręki, ani wiedział, kiedy zesunął się po boku maszyny i chwiejnym, przesadnie dużym krokiem, nienaturalnie wyprostowany, zaciskając pięści, by zdusić nieznośne drżenie palców, szedł prosto na dwudziestopiętrowy statek, który stał w powodzi świateł, na tle blednącego nieba, tak majestatyczny w swym nieruchomym ogromie, jakby naprawdę był niezwyciężony.”

Warto zwrócić uwagę ponownie na rolę światła. To ono uwzniośla dzieło człowieka. Lumen – światło wytworzone technologicznie ratuje Rohana. Wydaje się, że Niezwyciężony jest w ogóle hołdem dla potęgi materii nieożywionej, dla technologii – obojętnie, obcej czy ludzkiej – która potrafi być odbierana jako rzecz cudowna. Żywioł techne dominuje w tej lekturze. Nie można przy tym stwierdzić, że Lem jednoznacznie deprecjonuje człowieka. Przecież Rohan podejmuje tytaniczną walkę, aby odnaleźć towarzyszy, mało tego – ryzykując utratę tlenu, grzebie ich zwłoki pod kamieniami, przy okazji znamionując właśnie w sposób ludzki a jednocześnie archaiczny ludzką przestrzeń. Kamień to też symbol wizualny o bardzo starej kulturowej tradycji. Zwrócił na to uwagę Wojciech Michera w ciekawym, eseistycznym studium o Masce Lema. W odniesieniu do mitycznej opowieści, w której Reja zamiast Zeusa podsuwa Kronosowi kamień, Michera zauważa że przedmiot ten to wizualny znak wprowadzający nieusuwalną szczelinę między signans i signatum.²⁰⁶ Innymi słowy, od tego momentu pośrednikiem wobec sacrum staje się totem, idol. Jedna wizualność zostaje zastąpiona inną – symboliczną. Rohan, chowając zmarłych – jednego z nich zamyka kamieniem w szczelinie – wizualizuje religijne doświadczenie, a ono – jak pisze Michera – ma charakter fantomatyczny, naznaczone jest mistyką fetysza.²⁰⁷ Czyn Rohana to jakby symbolizowanie przestrzeni w najczystszej formie, tworzenie humanistycznego aksjomatu. Przecież Rohan jest świadomy tego, że towarzysze, których chowa nie zostaną nigdy znalezieni przez innych Ziemian. Ale właśnie ten symboliczny kamień zawiera w sobie istotę człowieka, symboliczność Ziemi.²⁰⁸ W tradycji, w przekonaniu, że najważniejsze to ratować innych oraz uszanować ich śmierć, tkwi humanistyczna wartość powieści Lema, zapewne również traumatyczna pamięć przeżyć we Lwowie. Dodać można do tego świadomość własnej małości, pokorę niektórych bohaterów wynikającą z myśli, że – cytując Niezwyciężonego - „Nie wszystko i nie wszędzie jest dla nas”. To uszanowanie śmierci, o którym wcześniej wspomniano zyskuje jeszcze u Lema postać fascynacji martwą materią chmury, której wizualny spektakl określa się jako „mroczne misterium”; słowa o podobnym znaczeniu kończą też Solaris - „czas okrutnych cudów”.

Tak czy inaczej, analizując i porównując ze sobą powieści Lema dochodzi się do wniosku, że trajektoria podróży bohaterów nie tylko związana jest z ukształtowaniem przestrzeni, z określonymi przedmiotami i miejscami, ile właśnie ze światłem. To, że w finale tak wielu tekstów pojawia się światło opalizujące na granicy pojęć lumen – lux, claritas – jest symbolem zyskiwania jakiejś świadomości, wewnętrznej iluminacji. Nie jest to jednak oświecenie równoznaczne ze zwycięstwem rozumu – Rohan, po mistycznym spektaklu chmury wie, że naukowcy nigdy nie doświadczą tego samego, co on, że nie będzie potrafił – po powrocie na statek - zwerbalizować własnych transcendentnych uczuć. Ta symbolizowana różnymi światłami przemiana ma w istocie charakter sakralny. Fabuła Niezwyciężonego - rozpięta między lądowaniem statku i wyruszeniem w misje, a powrotem Rohana do rakiety - to historia przemiany; ten świetlny i „święty słup” to obelisk postawiony w miejscu wtajemniczenia.

Interesującą przestrzeń interpretacji odkrywa finał Niezwyciężonego w perspektywie sądów Zygmunta Baumana. Filozof, rozważając istotę ponowoczesności, przywołuje obraz człowieka pustyni – wędrowca.²⁰⁹ Jest on ikoną współczesności. Cały czas zaciera ślady wczorajszych eskapad, a przez to oddycha z ulgą. Ale to tylko złudzenie. Dzisiejszy nomada pocieszyć się może widokiem rozbitych na noc namiotów innych ludzi.

„Widok namiotów rozbitych wczoraj dla zanocowania rozprasza obawy: namioty odsuwają pustynię, zdają się więc nadawać sens wczorajszej wędrówce”.²¹⁰

Tak wizualizacja kondycji współczesnej – zbieżna przecież z tą proponowaną przez Lema w Niezwyciężonym – ukazuje niepewność i kruchość istnienia. Namiot – rakieta – tylko chwilowo każą zapomnieć człowiekowi o koczowniczym trybie życia. Jak pisze Bauman, namioty ukazują „dom jako takie miejsce, do którego się przybywa, i w którym nadto każde przybycie brzemienne jest odejściem”.²¹¹ Człowiek na Regis to „parweniusz”, biedny przybysz z innej przestrzeni, próbujący jakoś symbolicznie oswoić nowy teren. Nie należy do nowego miejsca. Jednocześnie inni – stali mieszkańcy – potęgują poczucie wyobcowania nowego-obcego. „Parweniuszowi” - tylko jemu – każe się nosić plakietkę „właśnie przybyłem”, tak aby wszyscy inni mogli mniemać, że ich domostwa wykute są w skale.”²¹² Światło rakiety w ostatnim obrazie powieści ma więc paradoksalną naturę – po pierwsze jest oznaką życia, dla Rohana – jeszcze do niedawna „koczownika” na Regis. Po drugie światło wprowadza kategorię efemeryczności, chwilowości. Osiadły jest mrok przebywający w skale – maszyniczne robactwo zasiedlające jaskinie planety.

II 2. Post tenebrarum lux

Wracając jeszcze do roli ciemności i światła w trajektorii losów bohatera: Lem buduje już model przedzierania się bohatera przez ciemność ku światłu we wczesnej powieści Szpital przemienienia. Podobnie jak Bregg w zakończeniu Powrotu, tak i Stefan w finale Szpitala idą przez ciemny las.

 

„Byli już na mrocznej drodze, mijali właśnie pochylony łuk kamienny z zatartym napisem, zarysowany na niebie jak czarny półkrąg. Znowu błysnęło światło: Hutka pożegnał ich długim skinieniem latarki. Potem zapadła ciemność.

Za drugim zakrętem zeszli z traktu i brnąc z trudem w błotnistej ziemi, ruszyli ku lasowi. Wnet otoczyły ich drzewa, coraz gęstsze i wyższe. Pogrążali nogi w zeschłych liściach, szumiących jak woda przy przechodzeniu brodu. Szli długo.”

Ciekawe, że finalne uściski Nosilewskiej i Stefana przypominają nieco to, co wydarzy się w Masce. Oczywiście w zupełnie innej ornamentyce. Narrator podkreśla, że zbliżenie pary miało charakter nietypowy, choć fizyczny.

„Czuł na twarzy jej piersi, jej ręce. Nie było właściwie światła, tylko mętne pełganie dogasającej latarki, która, wtoczywszy się między kłosy, rzucała spośród nich rozczesany smugami cienia blask. (…) Potem zacisnęła ich ciemność.”

W opisie niepodszytego erotyzmem i pożądaniem kontaktu realizującego się w mieszaninie blasku latarki i mroku zastanawia to, że kobieta „w każdej chwili panowała nad sobą i nad nim.” Ostatnie spojrzenie na Nosilewską, jej tajemniczo rozjaśnioną twarz ma w sobie coś mistycznego. Paradoksalnie symbolizować moment przedśmiertny („Leżała na wznak, trochę wyżej, a w ostatnim, świetle jej twarz była taka spokojna”), a zarazem powtórne narodziny, początek - „Wtedy odpadła odeń nawet ciekawość, tak że w ramionach tej obcej kobiety stał się na jedno mgnienie biały i nie zapisany, jak w chwili narodzin.” „Ostatnie światło” i biel „na jedno mgnienie” wprowadzają element transcendencji, z mroku wynurza się lux. Latarka – lumen – gaśnie wcześniej. Zatem pojawiające się rozświetlenie ma wymiar mistyczny, podobnie jak słońce wstające po kontakcie modliszki z kochankiem w Masce, światło Bramy w Pamiętniku, słońce w finale Powrotu, rozbłysk „laserowego słońca” w Fiasku, czy światło Niezwyciężonego ocalające Rohana. W Solaris eksponowane jest światło słońca, naznaczające, wyróżniające i poskramiające rozum. W zakończeniu powieści czytamy:

„Cała ta wyspa—miasto, przechylona ciężko w bok, jak na wpół zatopiony okręt, sunęła przed siebie bezsensownym, nieprzytomnym ruchem, obracając się bardzo powoli, o czym świadczył pozorny ruch słońca na firmamencie, wzniecającego leniwe przeczołgiwanie się cieni pomiędzy zakamarkami ruin; czasem wymykał się spośród nich słoneczny promień sięgając miejsca, w którym stałem.”

Końcowe zbliżenie Krisa i oceanu też – tak jak w przypadku bohaterów Szpitala - ma wymiar miłosny – to swoiste utożsamienie wizji Harey i istoty oceanu. Także tu mężczyzna popada w stan zadumy, refleksji, swego rodzaju mentalnej katalepsji. W ostatnim zdaniu Szpitala czytamy, że ze Stefana „odpadła” nawet ciekawość. Dla porównania w Solaris Kris rozważa:

„Zapatrzony, osłupiały, schodziłem w niedostępne, zdawałoby się, regiony bezwładu i w narastającej intensywności zatraty jednoczyłem się z tym płynnym, ślepym kolosem (...)”

 

 

 

 

 

 

 

II 3. Otwieranie kuli

Oto się odwalają sklepienia pochmurne

Dzień i noc obejmują rękami obiema

Nasz glob: na czarnej kuli wyryty poemat (...)²¹³

Eliade w swych kulturoznawczych badaniach dochodzi do wniosku, że człowiek społeczeństw tradycyjnych dążył też do tego, aby żyć w obszarze „otwartym” ku górze. ²¹⁴ Czy tak jest w prozie Lema? Zagadnienie zamkniętości i otwartości przestrzeni w ogóle należy do sztandarowych tematów w interpretacjach lemologów.²¹⁵ I znowu, gdy spojrzeć na to, co dla kosmicznego podróżnika na obcej planecie stanowi gwarancję bezpieczeństwa okaże się, że jest to możliwość odlotu, otwarte niebo. Jest tak m.in. w Edenie. W Niezwyciężonym początkowo astronauci zamykają się w magnetycznych kopułach pól siłowych, jednak finalnie będą musieli tę przestrzeń ochronną otworzyć. Rohan w czasie ostatniej misji na Regis uświadamia sobie, że będzie namawiał Horpacha do odlotu i do zostawienia planety nietkniętą. Warto dodać, że ten uwalniający ruch ku górze poprzedzony jest w sposób oczywisty ruchem dośrodkowym – z większości opresji bohaterowie wracają przecież do rakiety. Najlepiej widać to chyba w Edenie, kiedy grupa zwiadowców po kontakcie z obcą cywilizacją, wioząc jednego z dubeltów szuka w nocy światła rakiety.

Pełni ona funkcję latarni, symbolizuje ocalenie – tym bardziej, że światło lampy przyrównane zostaje do aureoli – lumen przeradza się w lux. Jako latarnia zostaje też określona rakieta w Niezwyciężonym. Jest on punktem centralnym topografii misji. Trzy grupy badają obca planetę (wyznacza to jednocześnie mapę narracyjną) – jedna zajmuje się metalowym „miastem”, kolejna odnalezionym Kondorem, ostatnia labiryntami w piaskach pustyni. Bardzo bliźniaczo – wcześniej – zbudował Lem przestrzeń w Edenie. Także tu astronauci badają „miasto”, tajemnicze labirynty w jaskiniach, które u Lema pełnią – jak to określił Dajnowski – figury lewiataniczne²¹⁶ oraz teren w pobliżu tajemniczego „komina”. Jednocześnie aktywuje się w takich opisach archeologiczny model wyobraźni Lema.²¹⁷

Istvan Csicsery-Ronay, Jr., pisze, że modelowanie lemowej chaosfery nie tylko rozwija się „do wewnątrz”, w kierunku coraz lepiej skonstruowanych „skrzyń”, ale także „wzwyż”.²¹⁸ Metaforyczną figurą geometryczną pionizującą przestrzeń jest wieżowiec hotelu Hilton w Kongresie futurologicznym.²¹⁹ W kontekście interpretacji omawianych w poprzednim akapicie nasuwa się konstatacja, iż wieżowiec jest swoistym odpowiednikiem rakiety, świętym słupem. Koncentruje akcję i bohaterów, Ion Tichy po początkowym bembardowaniu i ucieczce wraca do budynku i chowa się w jego kanałach. Hilton jest dominującym motywem wizualnym w dwóch znaczeniach – po pierwsze na płaszczyźnie materialnej, realnej. Lem podkreśla jego monumentalność w sposób podobny jak robił to w przypadku Terminalu z początku Powrotu z gwiazd:

„Costaricański Hilton wystrzelał na sto sześć pięter z płaskiego, czteropiętrowego cokołu.”

Po drugie funkcjonuje jako symboliczny obraz psychemicznego snu Ijona Tichego, jego funkcja rozpatrywana być może w perspektywie antropologii wizualnej. Podstawową cechą halucynacji głównego bohatera jest ich wielopiętrowość. W istocie Tichy nie wychodzi z podziemi Hiltona – są one dla niego swoistą „kapsułą”, „kryptą”, a sięgając po nazewnictwo zaczerpnięte z myśli Foucaulta można by stwierdzić, że stanowią miejsce heterogeniczne, są jedną z wersji „nie-miejsc”.²²⁰ Oniryczna podróż Tichego kończy się na piętrze budynku Symingtona – osoby odpowiedzialnej za psychemiczne oszustwa. Pobyt w Hiltonie i sen przestrzennie nakładają się – Tichy, kończąc sen wypada przez okno, upadek kończy się w wodach kanału. Hilton znajduje wertykalny kontarpunktowy odpowiednik nie tylko w budynku Symingtona przy końcu powieści. Jego intrygującym odpowiednikiem jest wieżowiec, o którym podczas konferencji futurologów opowiada Hayakawa. Opis tego osiemsetpiętrowego gmachu przyszłości osadzonego na dnie oceanu a sięgającego stratosfery przypomina nieco labiryntowe wnętrza pentagonu w Pamiętniku znalezionym w wannie.

„Projekt uwzględniał pomieszczenia podziemne na popioły zmarłych, telewizję czterdziestokanałową, izby upojeń i wytrzeźwień, sale podobne do gimnastycznych do uprawiania grupowego seksu (wyraz postępowych przekonań projektantów) oraz katakumby dla nieprzystosowanych ugrupowań subkulturowych. (…)”

II 4. Figury labiryntowe

Zarówno Gmach (Antygmach), Terminal jak i Hilton – symbol wielopiętrowego snu – są figurami labiryntowymi. W tradycji literackiej tego typu budowle zapoczątkowuje Dante w Boskiej komedii. Jego spiralne labiryntowe leje przyjmują kształt stożków. Figura ta jest u Dantego kontrastem wobec kuli – sfera symbolizuje niebiańską doskonałość, stożek – sferę profanum.²²¹ Zmultiplikowaną formę stożków Dantego zaproponuje Giovanni Battista Piranesi. Na jego miedziorytach przestrzenie będą zwielokrotnione a ich zagmatwaną formę skomplikują jeszcze odbicia, mosty, półki i drzwi.²²² Z pewnością wpływ na wyobraźnię Piranesiego miały włoskie miasta (często z archeologicznymi tajemnicami) i szczególnie Wenecja. Podobne połączenie – technicznie skomplikowanej formy z poetyką ruin widać również u Lema.

Gdyby przyjąć typologię Umberto Eco zakładającego, że albo mamy do czynienia z labiryntem greckim, manierystycznym bądź labiryntem siecią, kłączem, (inaczej: labirynt linearny, gmatwanina bądź sieć) gmachy Lema przypominałyby raczej drugi z nich.²²³ Przede wszystkim dlatego, że istnieje wyjście, choć bardzo trudno się do niego dostać. Gmach i Hilton są labiryntami jednocześnie paradoksalnymi, a sytuacja głównego bohatera przypomina nieco tę, którą dobrze przedstawili twórcy takich fimów jak Sześcian (1969) i wzorowany na nim Cube (1997). Mimo że wyjście z uwięzienia istnieje, jednak bohater nie może się uwolnić – nawet w przypadku wybudzenia Tichego nie ma jednoznacznej pewności, że sen się zakończył. Podobnie dzieje się w filmie Incepcja. Wszystkie te utwory są dobrą ilustracją słów, które padają w Fiasku:

 

„Kosmos to labirynt zbudowany z labiryntów. W każdym otwiera się następny”.

Interpretując dzieła Lema, łatwo zauważyć, że jego bohaterowie są zawsze w jakimś sensie więźniami. Zniewala ich właśnie to, co kulturowe, logika myślenia. Aby nie być gołosłownym: Hal Bregg jest ofiarą czasu – kultura przeszłości, która go ukształtowała jest trudna do zaakceptowania przez społeczeństwo przyszłości. Jest też więźniem własnego ciała – muskulatura astronauty to oznaka, najoględniej mówiąc, degradującego anachronizmu. Wielokrotnie wspomina Bregg, że czuje się jak małpa. Ion Tichy w Kongresie utknął w wielopiętrowym śnie, ale także w podziemiach Hiltona. Sytuacja tego bohatera dobrze obrazuje też, jak samozniewalającym systemem jest kultura. Jeden narkotyczny sen implikuje kolejny sen. Kultura kopiuje samą siebie, do tego jest ciągle w stanie czynnym, bo zależy od nieprzewidywalności umysłu. To jednocześnie cecha kultury współczesnej, w której nie chodzi o to, aby coś stworzyć, ale żeby stwarzać, rozwinąć możliwości multiplikacji.²²⁴

Kris Kelvin jest więźniem własnych wspomnień, poniekąd też stacji solaryjskiej. W tej powieści – co stanowi bardzo ważną płaszczyznę interpretacji – uwięzieniem w labiryncie–kłączu staje się sama solarystyka wyrażona materialnie i wizualnie biblioteką. Warto przypomnieć sytuację uwięzienia w Edenie, gdzie astronauci nie mogą odlecieć na skutek awarii; więźniami są też mieszkańcy Edenu – raz, ponieważ żyją w opresyjnym systemie, dwa – kryją się w swoistych organicznych kadłubach. Bohaterów zniewalają czarne chmury na Regis siejące spustoszenie w umysłach. W końcu warto jeszcze wspomnieć o więzieniu fikcji, które u Lema pojawia się wielokrotnie, a najpełniej rezonuje w Kongresie futurologicznym. Chodzi o uwięzienie w sztucznie wykreowanej rzeczywistości – o realizację idei Stanisława Lema, która w szóstym rozdziale jego Summy została określona jako fantomatyka. Oczywiście w Kongresie wykreowany zostaje psychemiczny i oniryczny wariant wspomnianej dziedziny. Ciekawą analizę wpływu tych wizji na literaturę polską i światową, oraz film wykorzystujący cyberpunk, napisał Antoni Smuszkiewicz, zwracając jednocześnie baczną uwagę na tematycznie podobną do twórczości Lema frapującą działalność literacką Adama Wiśniewskiego-Snerga.²²⁵ Kultura – i mniejsza już o to, czy ludzka, czy obca - stała się źródłem opresji. Humanizm na pewno też już od dawna nie daje odpowiedzi. Sytuacja czekania nie wiadomo na co w finale Solaris zgodna jest ze współczesną diagnozą kultury wyrażoną przez Zygmunta Baumana, który sformułował sąd, że kultura porzuciła marzenia o końcu drogi.²²⁶

Kosmos nie da się zawłaszczyć fizycznie jak jakiekolwiek terytorium na Ziemi. Zawsze jest obcy. I chyba trochę podobnie jest z psychiką człowieka. Każda powieść Lema to próba odnalezienia się na nowym terytorium – historycznym, społecznym, topograficznym – również mentalnym. Z analiz sytuacji powieściowych bohaterów wynika jednak dość smutna konstatacja: człowiek stara się albo uciekać od nowych – sztucznych sytuacji, albo je oswajać, czynić naturalnymi. Doprowadza to jednak do redukcji – otóż okazuje się, że naturalnymi dla człowieka są jedynie zachowania archetypiczne lub – idąc dalej – atawizmy, takie jak ucieczka lub niszczenie. Cała więc sztuczniewytworzona kultura jest jedynie skorupą, warstwą, pancerzem, więzieniem, za którymi kryje się biologiczny instynkt samozachowawczy australopiteka bądź pitekantropa. ²²⁷

Człowiek, wylatując z Ziemi w kosmos otworzył ją poznawczo; wyruszenie z rakiety w rekonesans na Regis i Edenie jest powieleniem schematu opuszczenia Ziemi. Gdy jednak bohater traci kontakt z Ziemią czy rakietą dopiero w sposób właściwy staje wobec tajemnicy nieznanego. Dlatego Lem każe Rohanowi i Kelvinowi udawać się w samotną podróż. Bez technologii człowiek jest bezbronny, jego sposobem przetrwania staje się bezruch – jak wobec czarnej chmury na Regis. I kryje się tu jeszcze jeden paradoks. Bohater, otwierając swój statek dokądś wyrusza – naturalna dla człowieka jako istoty transgresyjnej jest czynna eksploracja. Niestety rzeczywistość zawsze zaskakuje i onieśmiela – doprowadza do powtórnej stagnacji, zesztywnienia, znieruchomienia. To poznawcze obumarcie często dokonuje się w mistycznym świetle.

Statek Ziemian to też – jak zauważył Andrzej Stoff - streszczenie i symbol cywilizacji, ekstrakt ziemskiego ładu, mikrokosmos, oświetlona sztucznym światłem enklawa swojskości. ²²⁸ Korelat przestrzennych hierarchii społecznych.²²⁹ Jej porzucenie, przecięcie pępowiny jest niemożliwe – w nowym świecie bohater zachowuje się jak sterowiec na uwięzi. Zatacza koło i nie jest w stanie przewartościować skostniałych szablonów poznawczych.

Kosmos zawsze będzie odległy, a śmierć bliska. Nie można tak naprawdę do końca opuścić rakiety, pozostaje smutne patrzenie na światło kosmosu, zmagając się jednocześnie z ziemskim bólem. Doskonałym tego obrazem jest zakończenie Obłoku Magellana znowu wpisujące się w schemat podróży o lumen do lux:

 

„Chciałem biec na górę, lecz nie śmiałem zostawić Zorina samego. Ruszyłem w stronę schodów powoli, tyłem, patrząc wciąż w jego zastygłą twarz. Wówczas Anna zawołała mnie po imieniu i odwróciłem się od umarłego. Głos jej był coraz bliżej. Wstępując na schody spojrzałem w górę i w otwartym soczewkowym oknie stropu zobaczyłem Krzyż Południa, a niżej bladą mgiełkę: chłodnym, spokojnym światłem jaśniał tam Obłok Magellana.”

Spokojnemu światłu niedostępnej wiedzy zawsze towarzyszy u Lema śmierć.

Wspominaliśmy już o analogicznych wobec Obłoku zakończeniach Maski, Fiaska, Szpitala przemienienia, Pamiętnika znalezionego w wannie, Solaris, Powrotu z gwiazd. Główny bohater w finale albo sam ociera się o śmierć, albo traci kogoś bliskiego. Pisarz ma więc tendencję zamykania fabuł wyrazistym obrazem – tylko on jest w stanie jakoś udźwignąć sytuację egzystencjalnego zawieszenia, iluminacji humanistycznej niemocy. Nie słowo wypowiedziane przez bohatera kończy na ogół powieści tylko ciche spojrzenie narratora. Wizualny akord suspendowy nie pociąga już za sobą epilogu, zaburzyłoby to poznawczą trajektorię postaci. Lem dopuszcza ewentualnie w finale gest postaci, ale efekt jest taki sam – na ogół wyraża coś niewyrażalnego. Tak dzieje się w zakończeniu Pokoju na Ziemi:

„Widziałem go, jak szedł w stronę głównego pawilonu. Nim znikł za żywopłotem, lewa ręka wzięła mnie za prawą i uścisnęła. Nie powiem, że ten wyraz aprobaty mnie uradował. Ale tak czy owak trzeba było dalej żyć.”

Oczywiście powyższy fragment warto umieścić w pierwotnym kontekście. Rozmówcy żegnają się po opisaniu kryzysu komunikacyjnego, do jakiego doszło po działalności wirusa niszczącego systemy informatyczne na świecie.

„Patrzał w ogród, gdzie chorzy w kolorowych szlafrokach i piżamach jakby nigdy nic człapali alejkami. Niebo było błękitne, słońce świeciło, wiatr poruszał koronami wielkich kasztanów, a polewaczki fontannowe obracały się miarowo, grając tęczami w bryzgach rozpraszanej wody. Tymczasem jeden świat zawalił się i odchodził w bezpowrotną przeszłość, a następny nie tkwił nawet w powijakach.”

Owo nowe otwarcie ma charakter metafizyczny, choć najbardziej czuje się to w zakończeniu Solaris. Istnienie metafizyki w rozumienia Arystotelesa udowadnia Andrzej Stoff w przywoływanym już artykule.²³⁰ Istotne jest też to, że ostatni akapit Pokoju... Lem rozpoczyna często odmienianym słowem „Patrzał”. Warto w tym miejscu pokusić się o mała dygresję.

Otóż przyznanie prymatu wzrokowi jest co ciekawe związane z samą etymologią słowa teoria, a co za tym idzie - wizualność jest podstawowym sposobem eksplikacji idei. Greckie słowo „theoria” pochodzi od czasownika „theorein” określającego „patrzenie na coś”. Greckie „thea” to „widok”, „wygląd”, „spektakl”. Arystoteles ujmował teorię jako „czyste oglądanie” lub „wnikliwe oglądanie”.²³¹

 

 

 

 

 

II 5. Terra Incognita – góry

 

Stoimy jak mrówki uczepione fałdy oddychającego sklepienia, że widzimy wzlot gigantycznych płaszczyzn, opalizujących szaro w świetle naszych flar.²³²

Wracając do naszych baranów – poczucie topograficznej symetrii wywołują dwa „święte słupy” pojawiające się w Niezwyciężonym. Są nimi oczywiście rakiety – tytułowy Niezwyciężony i Kondor – statek, który pozostał na Regis po wcześniejszych eksploratorach z Ziemi. Oto wrażenia po wylądowaniu Niezwyciężonego:

„Rakieta stała. (...) Czerwonawa chmura, wzbita na setki metrów, opadała. Wyłonił się z niej tępy wierzchołek „Niezwyciężonego”, jego boki, osmalone tarciem atmosferycznym i podobne przez to barwą do starej skały, chropawy, podwójny pancerz, rudy kurz wciąż jeszcze kłębił się i wirował u rufy, ale sam statek znieruchomiał już na dobre, jakby stał się częścią planety i teraz krążył razem z jej powierzchnią leniwym ruchem, trwającym od wieków, pod fioletowym niebem, w którym widniały najsilniejsze gwiazdy, niknące tylko w bezpośrednim pobliżu czerwonego słońca.”

Ustawienie rakiety na nowym lądzie to pierwotny akt założycielski, symbol oswojenia terenu, który początkowo funkcjonuje jako terra incognita. W symbolice wojskowej podobne znaczenie ma stawianie proporców i podnoszenie flag na zdobytym terenie. To akt erekcyjny, w którym metalową tubę z dokumentami założycielskimi zastępuje rakieta. Ciekawe, że Lem porównuje rakietę do skały, taka asocjacja wydaje się być stałym motywem wyobraźni autora Solaris, czyżby wpływ na to miały Tatry?

Rzeczą oczywistą jest, że wędrówki górskie zainspirowały Lema do budowania przestrzeni literackich odnoszących się do taterniczych i alpejskich doświadczeń. Może dałoby się nawet zaproponować – używając pojęcia z zakresu geopoetyki – podróż lekturową po ścieżkach Lema? Rozpatrywać też można górskie eskapady jako swoistą praktyę artystyczną autora Cyberiady. Większą część Solaris stworzył pisarz w Domu Pracy Twórczej Astoria w Zakopanem. Od strony ogrodu okna wychodziły na Giewont, do którego niczym węże (długonie?) dochodziły masywy porozdzielane dolinami. Lubił też Lem tereny Kasprowego Wierchu i Czarnego Stawu Gąsienicowego. Interesuje nas jednak co innego.

U podstaw literackiego motywu gór tkwi doświadczenie somatyczne i to dwojako rozumiane – po pierwsze z perspektywy wędrowca, czego ślady znaleźć można np. w Astronautach, Niezwyciężonym, Powrocie z gwiazd i Wypadku²³³; po drugie chodzi o traktowanie gór w konwencjach romantycznych, tzn. patrzenie nań jak na organizm – czego znakomitym przykładem jest opis oceanu solaryjskiego. W wierszu z roku 1947 Lem – (podobnie jak wcześniej Przyboś w wierszu Z Tatr) – opisuje tragiczną śmierć studenta medycyny Wiesława Orłowskiego: rozbudowuje metaforykę ludzkogórską: „Chłodne włosy są jak bezludny las”, „Ścięgna wody dygocą w skrzydlatych murach.”²³⁴

Ontolgia ciał w prozie Lema to zagadnienie wymagające osobnych badań. Ciało interesowało pisarza z oczywistych wględów – jego ojciec był lekarzem, sam kształcił się w tym kierunku, pisał pracę naukową o budowie mózgu.²³⁵ Już od pierwszych tekstów prozatorskich (Człowiek z Marsa 1946, Szpital Przemienienia 1948) widać obsesyjne dość myślenie kategoriami ciała, układanie struktur przestrzennych na podobieństwo konstruktów somatycznych, chęć dotarcia do środka przedstawionego świata i człowieka. Zapewne na medyczne doświadczenie Lema nałożyła się trauma wojny i częste obserwacje upodlenia ciała, reifikacji ludzi.

Lem kreuje w swoich tekstach estetykę somatyczną. Szczególnie interesują go przypominające góry struktury labiryntowe, modele świata i życia w skali makro i mikro. Przychodzą tu na myśl – kojarzące się z romantyczną filozofią przyrody - rozważania poety Sekułowskiego:

— Niech pan pamięta — ciągnął Sekułowski — że wszystko jest we wszystkim. Najdalsze gwiazdy wpływają na obwolutę kielicha kwiatowego. W rosie dzisiejszego poranka jest wczorajszy obłok. Wszystko splata wszechobecna zależność. Żadna rzecz nie może wyjść spod władzy innych. A tym bardziej rzecz myśląca, człowiek, kamienie i twarze odbijają się w pańskim śnie. Zapachy kwiatów zakrzywiają drogą naszych myśli. Dlaczego więc nie modelować dowolnie tego, co kształtowane jest przypadkowo? ²³⁶

Pierwsze zdanie rozmówcy Trzynieckiego znajduje odpowiednik w myśli Salmana Rushdiego: „każde miejsce jest częścią wszystkich innych miejsc” warto dodać, że Rushdi w dużym stopniu zainspirował badaczy spod znaku geopoetyki. W tym kontekście kojarzą się jeszcze inne słowa: „Czuję się tak złączony z całością życia, że wydaje mi się niemożliwe określić, w którym miejscu zaczyna się lub kończy jednostka” - to z kolei myśl wyrażona przez Alberta Einsteina, na kórego autorytet powołuje się pierwszy kodyfikator geopoetyki – Kenneth White.²³⁷ Guillaume zaś skonstatował: „człowiek istnieje nie tylko w kontekście ludzkim, ale i w kontekście wszechświata”²³⁸.

I jeszcze raz Lem – tym razem w groteskowym stylu:

Oczywiście, że Kosmos to coś potwornego — z tym że on jest wszędzie, w biurku, w ekskremencie, w zębie, w kościach żywego człowieka, a nie tylko w jakichś tam gwiazdach i innych mgławicach. ²³⁹

 

Na związek motywów związanych z ciałem i kreowaniem pejzaży przez Lema zwrócił już uwagę Maciej Dajnowski, określając ten typ wyobraźni jako biomorficzną. ²⁴⁰ Warto jednak rozszerzyć wątek w innej perspektywie: otóż, będąc na gruncie szczególnie rozumianej geopoetyki, wspomniane wyżej somatyczne modele świata u Lema związane są z kategorią geografii sakralnej. Ten kierunek badawczy rozumieć należy jako „przestrzenno-geograficzny aspekt systemu religijnego.”^{241 242} I choć Lem daleki był od deklarowania religijności, jednak – co w niniejszej pracy kilkakrotnie wybrzmiewa – przestrzeń w jego powieściach wielokrotnie kształtowana był zgodnie z ideą sankcjonowania terenu (w myśl teorii Eliadego). Podstawowym założeniem przy takim ujęciu tematu jest potraktowanie świata przedstawionego jako sfery mitu.

Zobrazowanie żywego organizmu przestrzeni jest jednym z najbardziej powszechnych sposobów zarówno mityzowania rzeczywistości jak i jej sakralizacji. Najbardziej spektakularny i monumentalny tego przykładem stanowi ocean solaryjski – gigantyczny twór, mózg, autystyczny geniusz, który wyłania z siebie inne byty. Jego jednoznaczny status jest nieznany, co galwanizujeod wielu lat rozległą dziedzinę – solarystykę. W mitach różnych kultur popularny jest motyw tworzenia rozmaitych bytów z pierwotnego ciała giganta; często na tym wydarzeniu zasadza się kosmogonia danej kultury. Tak jest w mitologii indyjskiej; również w Chinach wierzono, że świat to jakaś istota – ciało-góry, skały-kości, rzeki-arterie, itp. Na mapach tworzonych w średniowiecznej Europie pokazywano często ówczesny obraz świata na tle Chrystusa. ²⁴³

Podstawowe konstrukcje wizualne Solaris bazują na topice biblijnej związanej z kreatologią – to ciemność, światło i góry, czy też górotwory. One też – jak w przywołanej przed chwilą chińskiej mitologii – wydają się u Lema być formą biomorficzną. Wojciech Orliński nieśmiało zasugerował, że fascynacja Tatrami to jeden najważniejszych motywów wyobraźni pisarza.²⁴⁴

Góry wyostrzają grę ciemności i światła – zarówno naturalnego jak i sztucznego. Jako motyw literacki u Lema nie tylko są śladem estetycznej fascynacji, ale także faktu, że Lem konstruuje światy, sięgając po bardzo archetypiczne modele rzeczywistości przedstawionej. Z symbolicznym i biblijnym znaczeniem góry musiał się już Lem spotkać na lwowskich zajęciach lekcji religii.²⁴⁵

W Septuagincie góry przedstawione są jako symbol najwcześniejszych elementów stworzenia. Wiążą się ze stałością – w przeciwieństwie do niestałości ludzkiej, pojawiania się człowieka na określony czas – np. czas wykonania misji w kosmosie. Są też przestrzenią próby dla bohaterów, niekiedy ekstremalnym egzaminem wartości. W Księdze Przysłów i Psalmie 119 przeczytać można:

 

„Twoje słowo jest lampą dla moich stóp i światłem na mojej ścieżce (Ps 119,105)”; „Lampą jest nakaz, a światłem – Prawo, drogą życia – upomnienie, nagana (Prz 6,23)”.²⁴⁶

 

Życie astronautów również określają prawa i nakazy. Prawem człowieka ery kosmicznej jest eksploracja nowej przestrzeni, próba jej poznania - u Lema zawsze nieudana, co najwyżej zatrzymana na odczuciu prawie metafizycznym, misteryjnym, imponderabilnym, niewerbalnym. Słowo – przyrównane w tekście biblijnym do lampy, (a więc dające światło sztuczne, będące imitacją światła naturalnego, o mniejszej mocy i zasięgu) – określa relacje międzyludzkie; zgaszenie lampy – byłoby sygnałem chwilowego zbłądzenia, wejścia w labirynt.²⁴⁷ Nie oznaczałoby jednak, że prawo – oparte na wartościach – przestaje funkcjonować. Lampa to światło gorszej jakości, tak więc posługują się nią ci, którzy są jeszcze grzeszni, szukają; odpowiednikiem jest też światło maszyniczne, technologiczne lub ogień-pochodnia. Murdas z bajki Lema – lękliwy i zakompleksiony król – w ciemności dociera do baszty, w której ukryta jest przepowiednia. Ciekawość króla powoduje, że odczytuje proroctwo – od tej chwili sam staje się jego realizatorem (działa tu raczej czynnik wolicjonalny niż fatum, podobnie jak np. w Makbecie). Ponieważ broni się przed proroczym wyrokiem, wkracza na ścieżkę zbrodni: przekracza prawo – jako rozrośnięty (dosłownie) tyran pogubiony w świecie snu (pobłyskującego sztucznym światłem w ogromnym korpusie robota-króla) – w końcu wybucha, imploduje.

Górska wędrówka – szczególnie nocna (Powrót gwiazd, Wypadek, Maska, Astronauci, Niezwyciężony) zmusza bohatera do posługiwania się światłem sztucznym będącym jedynie śladem pamięci światła naturalnego – boskiego. Skalista i falista przestrzeń to wizualna kondensacja losów bohatera, a przy okazji metafora silnie związana ze światłem. Nie inaczej jest w Solaris – tu jednak góry przedstawione zostają bardzo nietypowo – in statu nascendi, uchwycone w akcie dynamicznego cyklu, jakgdyby geologiczny proces fałdowania odbywał się w przyspieszonym tempie.

Być może górotwór to kolejna (a może pierwotna?) wersja Lemowych molochów? Widać u Lema wyraźne zogniskowanie na obrazach formy rozrośniętej, rozrastającej się, multiplikowalnej. Bajkowy Murdas, ocean solaryjski, Golem XIV – wszystkie te twory stają się w jakimś sensie gigantyczne, niekiełznane żadną zewnętrzną siłą. Ciekawy – i powtarzalny - jest też punkt finalny. Wszystkie molochy – niezależnie: organiczne czy mechaniczne – stopniowo wyobcowują się, popadają w jakś formę autyzmu, rezygnują z kontaktu, gasną, zastygają, kamienieją.

Obrazy ciała i gór znajdują echo w sztuce i architekturze – i odwrotnie: terminologia typowa dla tych dziedzin służy opisowi gór. Tak rozpoczyna się intrygujące opowiadanie Dwaj młodzi ludzie²⁴⁸:

 

Biały dom nad wąwozem wyglądał jak pusty. Słońce nie grzało już, ciężko czerwone wśród obłoków — małych, złotych pożarów stygnących w róż — a niebo aż po widnokrąg naciągało zielenią, bladą, ale o takim odcieniu, że kiedy ucichł wiatr, chwila ta była jakby już gotowa na wieczność. Gdyby ktoś stanął w pokoju przy otwartym oknie, widziałby skały kenionu w ich martwej walce z erozją, odnajdującą cierpliwie milionami burz i zim słabsze, broczące piargiem miejsca, a uparte, granitowe szczyty rzeźbiącą raz romantycznie, raz szyderczo w ruiny baszt i kalekie posągi. Nikt tam jednak nie stał; słońce opuszczało dom, każdy pokój z osobna, po raz ostatni jakby odkrywając sprzęty, które zapalały się nagle, stając w nierealnej łunie, znienacka przeznaczone jakby dla celów, o jakich nikomu się dotąd nie śniło. Zmierzch łagodził ostrość skał, unaoczniał ich podobieństwo do sfinksów i gryfów, bezkształtne za dnia bruzdy zmieniał w oczy, przydawał im wzroku i ta jego niepochwytna, spokojna praca w kamiennej scenerii wydobywała z niej coraz nowe, choć coraz bardziej domyślne tylko efekty, w miarę jak odbierał przedmiotom barwy, wciąż rozrzutniej szafując w głębiach fioletem, a u zenitu zielonością. Całe światło wracało jakby do nieba, a znieruchomiałe skosy obłoków odbierały czarno przekreślonemu słońcu resztkę sił.

Przy okazji Lem w takich właśnie fragmentach zamienia się w poetę – ta tendencja była już widoczna w Szpitalu Przemienienia, gdzie pięknymi opisami dynamicznej natury skontrastowano mroczną stronę człowieka. W powyższym fragmencie widać jak wielką rolę odgrywa – uchwycone tu niemal impresjonistycznie – światło. Oprócz tego znów dostrzec można znany już model geometryczny – koncentryczny widnokrąg, górujący nad wąwozem dom i piony gór. Dom szybko okaże się statkiem kosmicznym z wyraźnym centrum „kolumną Słońca, gwiazdową struną, wibrującą w rezonatorach pól”, a człowiek astronautą, który przemierza galaktykę. Piękno naturalnego światła zastąpione zostaje światłem sztucznym, tysiącem technicznych detali wewnątrz statku, „maszynerią słonecznej inżynierii z ziemską prehistorią”. Górski obraz to być może jedynie projekcja świadcząca o tym, że człowiek nie może funkcjonować bez ziemskiego obrazu: „I przykuty tak bardzo do ziemi, patrząc w ogromne pęknięcie jej starej skorupy, uśmiechnął się czując, jak mocno krąży w nim krew.” Góry są dla Lema najbardziej wymownym symbolem Ziemi, jej kwintesencją, kontrapunktem kosmicznej podróży. Paradoksalnie w górach człowiek nie jest bliżej nieba, ale bliżej Matki-Ziemi, również bliżej światłości niż światła.

Lem anektuje medyczne, biologiczne i geograficzne narzędzia opisu do określenia pewnych detali technicznych. W modelarni lemowych przestrzeni wymieszane zostają styl poetycki z naukowym (typowym dla nauk scisłych).

Ponownie Sekułowski:

— Powiedziałem gdzieś (chyba w „Wieży Babel”), że człowiek nasuwa mi taki obraz: jakby ktoś w ciągu wieluset wieków żmudnej pracy wyrzeźbił najpiękniejszą złotą figurę, każdy centymetr jej powierzchni obdarzając odmienną formą. Milczące melodie, miniaturowe freski, piękno całego świata ujęte w jedną całość, podporządkowane tysiącowi magicznych praw. I tę wysmukłą rzeźbę wmontowano w głąb maszyny, mieszającej gnojówkę. Takie jest mniej więcej miejsce człowieka na świecie. Co za geniusz, co za precyzja wykonania! Piękno narządów. Uparta zmyślność, która z żelazną konsekwencją skupiła rwące atomy, wolne mgły elektronowe, dzikie pierwiastki i, uwięzione w kształt ciała, zmusza do wypełniania obcego im zadania. Z nieskończoną cierpliwością wymodelowane machiny proste stawów, gotyk kości, labirynty krążącej krwi, cudowne systemy optyczne, architektura włókien nerwowych, tysiące i tysiące kiełzających się wzajem aparatów, przewyższających wszystko, co możemy pomyśleć. I wszystko to zupełnie niepotrzebnie!

Podobne opisy funkcjonować będą w Solaris, tyle że w odniesieniu do oceanu rzecz jasna. I również w tej nasłynniejszej powieści Lema interpretatorzy tworów „galarety” zadawać będą sobie sprawy z ich nieefektywności, tak jakby mieli do czynienia z dziełem literackim, którego podstawową funkcją jest jedynie funkcja estetyczna.

 

W powyższej wypowiedzi Sekułowskiego intrygujące jest owo przywołanie wieży Babel. W toposie tym jak w soczewce kumulują się omawiane już modele wizualne. Pion („święty słup”, konstrukcja kosmiczna) połączony z koncentryczną i spiralną/stożkową konstrukcją schodów; ludzka (sztuczna) góra będąca w istocie labiryntem; symbol pomieszania kodów, systemów i języków, heterotopia: wszystkie te zagadnienia łączą się tu i uzupełniają. Wieża pozwala na ogląd z góry, tym samym umożliwia stworzenie struktury i mapy, sama będąc jednocześnie centrum optycznym w przestrzeni – punktem orientacyjnym. Na te ostatnie cechy zwrócił uwagę Roland Barthes, opisując wieżę Eiffle'a – współczesną analogię mitycznego toposu.²⁴⁹

Jak pisze Cembrzyńska wieża Babel – ludzka góra - stanowiła centrum dla kultury obawiającej się otwartej przestrzeni.²⁵⁰ A więc symbolizowała prawo, oznaczała majestat władzy, tym samym określając jej przestrzeń. „Świat to palimpsest i równocześnie wielki plac budowy, zapisywany pismem architektonicznym.”²⁵¹

Topos Wieży Babel znów każe wrócić do „świętych słupów”:

Na koniec łódź przybiła do gigantycznego drapacza chmur. Fronton jego zdobiły festony, a nad wejściem widniała szmaragdowa tablica: “Swobodna Rybicja Wodna”.²⁵²

 

To oczywiście fragment Podróży XIII i opis centralnego gmachu Pinty, w którym przesłuchiwany jest Tichy. Takich – nie tylko groteskowo oświetlonych – centralnych wież jest u Lema naprawdę dużo, to osie geometryczne fabuł; dla porównania kilka zdań z odnalezionego w 2004 roku opowiadania Pan F. ²⁵³:

 

Pewien mężczyzna, który niedawno przybył do nieznanego miasta, w pierwszej z brzegu bramie szuka schronienia przed ulewnym deszczem. Widok ruchu ulicznego i wielkomiejskie oberwanie chmury stanowią istotny element tła, choć właściwie nie potrafię powiedzieć, dlaczego. Przypadkowo trafia do olbrzymiego drapacza chmur w samym centrum miasta, w którym mieszczą się siedziby firm i filie banków. Jest jednak sobotnie popołudnie i wszystkie są zamknięte. Przez pomyłkę wchodzi do wielkich pomieszczeń (…).

Opowiadanie to jest o tyle ciekawe, że ma ramę narracyjną konstruowaną przez kogoś, kto próbuje stworzyć jakąś przykładową fabułę, konstruuje niejako jej szkielet, coś w rodzaju uniwersalnej matrycy dobrego fragmentu prozy. Zdradza więc tutaj Lem część tajników swego pisarstwa. Od samego początku tej egzemplarycznej struktury Lem nakreśla typowy dla siebie paradygmat: bliżej nieznany bohater trafia do obcej przestrzeni – dociera do jej centrum „kosmicznej kolumny”- wieżowca a przypadek decyduje o zaangażowaniu w labiryntowy układ zdarzeń. Lem dodaje też sporo rozważań teoretycznych o naturze – tym razem – socjologicznej.

Czy jednak Lem, tworząc swe centralne wieże/gmachy/statki/wieżowce zdradza przyzwyczajenie do śródziemnomorskich modeli przestrzennych? Czy sama wieża Babel odzwierciedla bliskie nam konfiguracje? Barthes, pisząc o koncentryczności zachodnich miast, zwraca uwagę, że centralne punkty w naszej kulturze związane są z tłumem i prawdą.²⁵⁴ Kontrapunktowo przedstawia kulturę Wschodu, np. kulturę Japonii: otóż centralne miejsca oddziela od tłumów pusta (często odgraniczona okręgiem muru) przestrzeń.²⁵⁵ Taka struktura podkreśla różnice, zamknięcie we własnych kręgach, niemożność poznania inności. I tak jest na ogół w powieściach Lema. U autora Bajek robotów dominuje model Biblioteki Babel Jorge Luisa Borgesa – przestrzeni pozbawionej wyraźnego (rozumianego jako siedziba wartości i prawdy) centrum, gdzie w sieni umieszczono lustro, podwajające pozory.²⁵⁶

Wieża Babel stanowi doskonałą metaforę dominujących u Lema problematyk i estetyk, łączących dorobek Schulza, Kafki, Borgesa, Calderona, Szekspira; jak mówi Jerzy Jarzębski w posłowiu do Pamiętnika znalezionego w wannie: „Będąc totalnością wszystkich tekstów, staje się zatem również - literaturą, ale taką, w której pomieszały się języki i kody.”²⁵⁷

Wracając do motywu gór: podobieństwo do skał pojawia się też w opisach Hermesa z Fiaska. Wizualnie łączą się tutaj żywioł ziemi i ognia.

O Kondorze - sobowtórze Niezwyciężonego jak go określa Lem - mówi się też, że wyglądał jak krzywa wieża, choć wrażenie to spowodowane było w dużej mierze otaczająca rakietę przestrzenią.

Zakłócony pion potęguje wrażenie jakiegoś niepokoju. Podobnie jak w Edenie – rakieta przechylona traci swą moc antropomorfizowania przestrzeni, przestaje być kosmiczną osią. Symbolizuje śmierć, funkcjonuje jako grób – astronauci znajdują w jej wnętrzu ludzkie szkielety. W pewnej mierze to też antycypacja tego, co nastąpi w powieści później; nie przez przypadek podkreśla się, że powierzchnia Kondora przypominała skałę. Taką samą bowiem kryptą jak Kondor staje się cała powierzchnia Regis – Rohan w czasie ostatniej ekspedycji grzebie zwłoki odnalezionych astronautów pod kamieniami.

„To, że stał tutaj, wkopany w piasek pustyni, martwo przechylony na jedną stronę, jakby grunt poddał się pod ciśnieniem podpór rufowych, tak otoczony chaosem przedmiotów i kości ludzkich, a równocześnie tak z pozoru nietknięty, ogłuszyło wszystkich.”

Przestrzeń Kondora to nekrosfera. Święte słupy w kulturach pierwotnych miały zaprowadzać porządek, powtarzając akt stworzenia i boską kosmogonię. Tu porządek zamienia się w nieład. Niezwyciężony i Kondor to dwie święte góry, zyskujące antynomiczne odczytania, bieguny wyznaczające fabularną równowagę między życiem i śmiercią, kulturą i naturą, swojskością i obcością, kosmosem i chaosem.

Co ciekawe na podobnej zasadzie jak zestawienie Niezwyciężonego i Kondora, skontrastowane zostają statki w Fiasku: pierwszy lądujący na Tytanie oraz Hermes, którego widzi Marek Tempe na Kwincie. Rakieta z załogą z początku utworu porównywana jest do sterczącej dumnie pośrodku morza mgieł latarni morskiej. Hermes widziany w oddaleniu w finalnym fragmencie jawi się Markowi Tempe jako krzywa wieża. Wiemy, czego to przepowiednia. Główny bohater ginie.

„Z czteropiętrowej wysokości widział ogromną równinę kosmodromu pod chmurnym znów niebem, północne pogórze zginęło we mgłach, w dali z długiej linii niskich studziennych wylotów szły rude i czerwonawe dymy, a na ich tle stała ogromna krzywa wieża, mocniej pochylona od wierzy w Pizie: “Hermes", samotny i niezwykły w pustce, zastygły o jakąś milę.”

Rakiety w światach Lema dominują w przestrzeni nie tylko w Edenie i Niezwyciężonym. Eksponowane są także walory mającego sto osiem metrów wysokości Kosmokratora w Astronautach i transgalaktyczna Gea z Obłoku Magellana. Przy opisach pierwszej maszyny żywioł wizualności Lema wyraził się m.in. w rysunkach przedstawiających przekrój statku.

 

Ilustracja 1: Przekrój Kosmokratora.

Rys. S. Lem, w: Tenże, "Astronauci", Kraków 2010.

 

Wyobraźnię czytelnika zdecydowanie bardziej poruszają jednak literackie opisy i to od momentu, kiedy narrator opisuje halę mieszczącą Kosmokratora. Uderza rola sztucznego światła – lumen i wrażeń wzrokowych:

„Przed nimi ziała hala wyłożona zwierciadlanym granitem. Była tak olbrzymia, że kiedy patrzyło się przed siebie, w dalekich światłach strop zdawał się schodzić z podłogą. Sprawiała to perspektywa optyczna, bo podniósłszy głowy przekonali się, że mleczne płyty na stalowej konstrukcji wiszą kilkanaście pięter nad nimi. pt (…) Mimo jasnego dnia przestrzeń zalewał potop sztucznego światła. Pośrodku na dwu rzędach platform spoczywał długi srebrny pocisk.(...) Płonęły setki błękitnych, kłujących wzrok iskier. To pracowali spawacze elektryczni.”²⁵⁸

Pojawia się w tym obrazie tendencja Lema do wyobrażania jakiegoś fabrycznego, industrialnego, technokratycznego aktu stworzenia. Perspektywa optyczna będzie łudziła też – o czym wspomniano – w opisach Kondora. Co do sztucznego światła – bywa, że może paradoksalnie to ono daje poczucie bezpieczeństwa, zaś zimne światło słońca wywołuje jedynie wrażenie obcości i bycia obserwowanym. Oto jak opisuje swe uczucia Hogart przebywający we wnętrzu „Niezwyciężonego”:

„Sam zamknął się w kabinie głównego transportera z uczonymi. Przedmuchawszy miniaturowe pomieszczenie tlenem, zaczęli jeść kanapki, popijając kawą z termosów. Nad ich głowami płonęła okrągła rura świetlna. Rohanowi miłe było jej białe światło. Znielubił już czerwonawy dzień planety.”

Wszystkie powyższe rozważania skłaniają do próby określenia tendencji Lema w zakresie opisu struktur. W adaptacjach filmowych Solaris dokonanych najpierw przez Tarkowskiego a później przez Soderbergha pomija się te fragmenty powieści Lema, które skupiają się na bardzo szczegółowych opisach kreatywności oceanu w zakresie produkowania – choć zdecydowanie lepiej powiedzieć: tworzenia – powtarzalnych form takich jak długonie, mimoidy, chyże, symetriady i asymetriady. Fragmenty te stanowią jak wiadomo nie lada problem dla tłumaczy – w nich bowiem objawia się genialna inwencja leksykalna, słowotwórcza i poetycka autora Kongresu futurologicznego.

W opisach solaryjskich „górotworów” znaleźć też można typową dla Lema tendencję do myślenia o przestrzeni kategoriami struktur, wyrafinowanych krystalizacji materii, matematycznie multiplikowanych kubatur, polifonicznych symfonii kształtów, przebogatej i i tajemniczej maestrii materii. Literackie realizacje tego genialnego myślenia strukturami widać w opisach tajemniczych i potężnych pozostałościach „miasta” na Regis w Niezwyciężonym, opisach dziwnej fabryki w Edenie, terminalu w Powrocie z gwiazd, gmachu w Pamiętniku znalezionym w wannie. Stanisław Lem nie stworzył fabuły, w której nie wykorzystywałby wielopiętrościowości, skomplikowanego algorytmu o różnym charakterze: spacjalnym, narracyjnym, kompozycyjnym, filozoficznym, słowotwórczym. Możliwe, że fundamenty wielopiętrowych struktur są proste i powtarzalne. Tak jak u podstaw wykoncypowanej geometrii katedry gotyckiej tkwią podstawowe figury geometryczne, tak, krąg, sfera i stożek oraz gra światła to dominanty wizualnych modeli u Lema. Tak właśnie swój żywot zaczynają najbardziej dla solarystów intrygująca twory – mimoidy oraz – przede wszystkim – symetriady i niewiele się różniące asymetriady. Ich ontologiczne interpretacje nigdy nie będą skończone i jedyne. Ale fundamentalna struktura tak.

 

Jakiegoś dnia głęboko pod powierzchnią oceanu zaczyna ciemnieć płaski, szeroki krąg (…) Ciemny twór zostaje zepchnięty w dół (…). Z góry bezustannie wpadają w coraz wyraźniej zaklęsające kolisko pierścienie fal.²⁵⁹

W kolejnych fazach mimoid zaczyna odtwarzać kształty, które są w pobliżu, eksperymentować z nimi, modyfikować, hybrydyzować, hiperbolizować, wariantyzować, kreolizować, itp. A może – używając jeżyka semiotyków – należałoby powiedzieć, iż kreuje „wtórne systemy modelujące”? Model ludzkiego świata – semiotyczne universum ludzkich doświadczeń, stanowi dla mimoidu konieczny układ odniesienia.²⁶⁰ Tak jak kultura, tak twory w mimoidzie mieszczą się w wymiarze historycznym – „nie poprzestają na przechowywaniu i powielaniu już istniejących informacji.” Nastawione są na tworzenie nowych tekstów. Czy ocean tworzy zatem modele symboliczne? Kluczowe przy odpowiedzi na takie pytanie jest pytanie o tożsamość oceanu, podmiotowość. Jego twór może być odczytywany przez człowieka jako symbol, ale czy dla „twórcy” też jest symbolem? Bogusław Żyłko w symbolu akcentuje trzy cechy – znakowość, archaiczność i giętkość.²⁶¹ Pierwsza cecha wywołuje skojarzenia z rozmaitymi znaczeniami kulturowymi, ewokuje asocjacje, konteksty. Archaiczność symbolu odnosi się np. do elementarnych form geometrycznych, takich jak: krzyż, koło, kwadrat, trójkąt (również półksiężyc, lotos, arka, itp.). Odnoszą się do pierwotnego okresu formowania kulturowych znaczeń. W końcu trzecia cecha oznacza, że symbol niejako przystosowuje się do zmian w epoce kulturowej, przechodzi transformację.²⁶² Wobec przyjętych tu kryteriów sugerować można tezę, że Lem proponuje modele wizualne bazujące na symbolice. Homo symbolicus na Solaris jest jednak skazany na antropocentryczny fałsz – zawsze będzie projektował widziane kształty – nawet obcego oceanu – przez pryzmat własnego kulturowego universum, podtrzymującego wspólnotę toposów. To jeden z najważniejszych eksperymentów Lema: obnażyć tę prawdę, okazać ludzką niemoc w kontakcie z obcym. Nie tylko bohater nadaje znaczenia ukazywanym przedmiotom: w przypadku np. opisów symetriad również czytelnik szczególnie mocno dekoduje subiektywne odczytanie. „Dzieło fantastyczne, jeszcze nie ustatecznione semantycznie przez odbiorców, może być niejako ekranem, w który rzutuje się takie sensy, jakie czytelnik ma za istotne i palące”.²⁶³ Solaris oponuje przeciwko „nieustępliwej manii, która sprowadza nieznane do znanego, do czegoś co jest zaszufladkowane, kołysze mózgi do snu”.²⁶⁴ Interpretowanie „dzieł” oceanu nie ma sensu – robi to już Lem, wskazując na wiekowy dorobek dzieł poświęconych oceanowi w bibliotece na stacji solaryjskiej. Jej zasoby to „walki konkurujących hipotez, teorii i paradygmatów”.²⁶⁵

Szukając naszej „teorii wszystkiego” dociera się jednak permenentnie do elementarnych struktur wizualnych. Symetriady rozpoczynają swój żywot od lśnienia oceanu (lux) i zbiegających się koncentrycznych fal, a potem formacji z wyraźnym spoiwem – kolumną. Finał wszelkich form – jest w ludzkim rozumieniu (celowa tautologia) zawsze tragiczny, destrukcyjny: formy, przechodząc etap gorączkowej kulminacji i szału twórczego, niszczeją.

W modelarni Lema wciąż pokutuje dziedzictwo człowieka z Neandertalu: jego rozwój i funkcjonowanie zależy od podstawowej relacji pionowej pozycji ciała do okręgu globu oraz od zjawisk solarnych związanych z rodzajami światła. Cywilizacja jest jedynie multiplikacją ihybrydyzacją tych podstawowych procesów. Człowiek ery kosmicznej jest zawsze w jakimś stopniu człowiekiem pierwotnym wobec nowej przestrzeni i doświadczeń. Najbardziej bezpośrednio odczuwa to Hal Bregg, wielokrotnie podkreślając poczucie pewnej zwierzęcej natury w nim tkwiącej, wobec świata przyszłości, który zastał.

Obserwator tworów solaryjskich jest w sytuacji zbliżonej do archeologa interpretującego znalezisko. Kiedy patrzy np. na pozostałości kultury neolitycznej w postaci megalitycznych układów, z jednej strony staje wobec obowiązku tworzenia ewidencji pozostałości danej kultury materialnej – organizuje bibliotekę. Odrębnym aspektem jest zrozumienie fundamentalnych struktur wyobrażeniowych, prawideł kultury symbolicznej człowieka minionych epok. Problemem jest kategoryzowanie przy użyciu dzisiejszej perspektywy hic et nunc zamiast in illo temporae. Analogicznie: „dzieje prób wyjaśniania, spisane w tysiącach naukowych dzieł, czyta się jak historię niekończących się walk konkurujących hipotez, teorii i paradygmatów”.²⁶⁶ Nie ma sensu pytać o znaczenie oceanu, podobnie jak o znaczenie np. Galaktyki – one po prostu są. Ale nawet w odniesieniu do obrazu galaktyki nieredukowalny wydaje się wizualny model koncentrycznej struktury rozwartej na linii światła i ciemności.

Podczas tego procesu kolos wydaje głuchy, przeciągły ryk, otacza go wał trzepocącej gwałtowanie śnieżystej, grubokomorowej piany. Potem następują – od centrum ku obwodowi – nad wyraz skomplikowane obroty zgrubiałych płaszczyzn (…). Symetriada usprawiedliwia swą nazwę tym, że każdemu ukształtowaniu krętych przelotów, ciągów i pochylni w obrębie jednego bieguna odpowiada wierny w szczegółach układ u bieguna przeciwnego.

To oczywiście opis tworu solaryjskiego. Badacze na Solaris próbują wymyślić jakiś model wizualny symetriady – ale wpadają w pułapkę ignotum per ignotum. Tworzą asocjacje związane z historią sztuki, porównują aktywność symetriady do czegoś co przypomina dzisiejszą animację trójwymiarową, a streszcza przemiany w estetyce – od starożytnej do sztuki epoki kosmicznej.

Sprawę komplikuje fakt, że symetriada jest zjawiskiem symultanicznym, człowiek patrzy jedynie z jednej perspektywy i „może ogarnąć tak niewiele rzeczy naraz”.²⁶⁷

„Symetriada jest milionem, nie miliardem podniesionym do potęgi, niewyobrażalnością samą (…)

Obserwujemy okruch procesu, drganie jednej struny w orkiestrze symfonicznej naddolbrzymów. (…) ²⁶⁸

Wobec tego co mówiono już o paradoksalnym „braku umiejętności wizualizacji Lema” powyższy fragment – i ogrom mu podobnych – ukazuje, że autor Solaris robi być może rzecz niezwykłą – podobnie jak fizyk czy astronom wyrokują i opisują rzeczywistość kosmosu bardziej w oparciu o matematyczne dane dostarczone przez maszyny, niż na podstawie własnych wrażeń zmysłowych, tak Lem, przekraczając poziom wyrażalności pozostaje przy strukturze samego języka. Opis traci referencjalność.

Jest chyba jeszcze wyższy poziom komunikatu – pozawerbalny, taki, do jakiego dotarł Golem XIV. Ten genialny maszyniczny filozof komunikował się z ludźmi, intencjonalnie ograniczając swą świadomość; operacje myślowe Golema XIV były na ogół na poziomie abstrakcji całkowicie niedostępnej śmiertelnikowi. Komunikował się też symultanicznie – np. przeprowadzał uczone dysputy w różnych miejscach jednocześnie. W pewnym miejscu redukuje nawet swój wykład do prostego modelu rysunkowego ukazującego różnicę między przeciętnym człowiekiem, Einsteinem a sobą. Podstawowym komunikatem staje się okrąg z modyfikowanym w zależności od typu umysłu centrum.

Schematyczne rysunki uznaje Golem XIV za niezbędne.

 

II 6. Drzewo

Drzewa wydarto z tkaniny lasu

Zostały tylko słupy poprzedzielanej przestrzeni

Bezdrzewnie smutne.

(z wiersza Miłość)²⁶⁹

A co sankcjonuje ludzką przestrzeń w Powrocie z gwiazd? Dodajmy przestrzeń Bregga, outsidera, który znalazł się w miejscu heterogenicznym, miejscu, które dla niego straciło tożsamość, w którym – jak sam mówi – nie pozostał kamień na kamieniu. ²⁷⁰ Lem włącza do powieści fragment, ukazujący coś w rodzaju przestrzeni intymnej. Jej ośrodkiem staje się stare drzewo, prawie dwusetletni kasztanowiec. Jedną z wielu płaszczyzn dekodowania tego symbolu jest epizod lwowski Lema, wszak sam w wywiadzie w 1996 roku powiedział: „Jestem wrośnięty we Lwów jak drzewo”.²⁷¹ Sentyment wywołuje zapach – przekwitłych wprawdzie – kwiatów drzewa. Pustka i cisza miejsca wokół „świętego drzewa” kontrastuje z tym, co dzieje się w tle – wrzawą, falą blasków sztucznych ogni, krzykami ludzi oglądających jakieś widowisko, brzmieniem orkiestr. Lem nadbudowuje tę symbolikę. Bregg spotyka w parku przy drzewie starego naukowca Roemera – syna genialnego matematyka.²⁷² Wydaje się być w tej chwili jedynym człowiekiem oprócz Bregga, który pamięta stary świat – ma sto trzydzieści cztery lata.²⁷³ W efekcie relatywizmu czasowego jest teraz starszy od Hala, choć ten pamięta go sprzed odlotu jako siedmioletniego chłopca. Lem tworzy na chwilę enklawę dla innej przestrzeni i innego czasu, wywołuje efekt niezwykłości:

„Milczeliśmy obaj. W tym spotkaniu było coś niesamowitego. Wpatrywałem się, poprzez ciemność, z jakąś zachłanną, bolesną chciwością w jego tak strasznie starą twarz, i gardło mi się ściskało. Chciałem wyjąć z kieszeni papierosa, nie mogłem trafić do niej, tak latały mi palce.” ²⁷⁴

 

W topice Eliadego Bregg z pewnością zostałby określony jako ten, który prezentuje tradycyjność myślenia oraz – co może nieco dziwić – sakralność. Odczuwa potrzebę urządzenia przestrzeni zgodnie ze starą kosmogonią, która ewokowała większość kategorii wyobraźni, wierzy też w siłę starych miejsc. Dla niego nawet nowy świat wyrasta na starych fundamentach, trzyma się dawnej geometrii. To słowa Bregga:

„Powstają nowe drogi, ale stare dalej prowadzą. Nie zarastają. Tam… tam jest wieczność.”

W dość zawoalowany sposób sięga Lem po symbol drzewa w ostatniej swojej powieści, czyli w Fiasku. Zawoalowany, bo pojawiający się na chwilę na obrazie Lucasa Cranacha. Przywołuje się w tej scenie również obraz Hieronima Boscha pt. Kuszenie świętego Antoniego. Duch niderlandzkiego malarza wyczuwalny jest w Fiasku już wcześniej, kiedy trwa proces przywracania pamięci Pirxowi.

„Przywracanie pamięci, zwane jej treningiem, odbywało się w kajucie dość dziwnie urządzonej. Stało w niej kilka staroświeckich sprzętów, istnych okazów muzealnych, w niemal dworskim stylu, foteliki ze złoceniami i wygiętymi nóżkami, każdą ścianę zdobiły obrazy starych Holendrów — te, które wspomniał jako ulubione i zjawiły się potem jakby idąc mu na pomoc. Obrazy zmieniały się kilkakrotnie, a płótno wzięte w rzeźbione ramy nie było żadnym płótnem, choć doskonale naśladowało przędziwo i gruzły olejnej farby.” ²⁷⁵

 

Wróćmy do dzieł, które ma w swoim pokoju ojciec Arago. Obrazy sąsiadują z prywatną biblioteką duchownego i być może ma to znaczenie symboliczne. Biblioteka to oczywiście jedno z kluczowych miejsc w powieściach Lema.²⁷⁶ Wiadomo, że bohaterowie Edenu, Niezwyciężonego, Solaris w bibliotece omawiają najważniejsze problemy. Do biblioteki zagląda też bohater Pamiętnika..., wśród tekstów przebywają też badacze w Głosie Pana. Hal Bregg usilnie stara się zdobyć książki, by zrównoważyć nieco „szok przyszłości”. Przykłady można jeszcze mnożyć. Książka jest tym mistycznym sześcianem, który znajduje się w centrum figury geometrycznej świata.²⁷⁷

Wracając do Fiaska; zobaczmy, w jakiej sytuacji Gerbert widzi obrazy, o których mowa:

„Wszedł do przestronnej kajuty, z wszech stron ujętej w regały z książkami za szkłem. Na dwu przeciwległych ścianach znajdowały się obrazy w jasnych ramach, sięgające od stropu do podłogi. Po prawej widniało Drzewo Wiadomości Cranacha z Adamem, wężem i Ewą, po lewej Kuszenie świętego Antoniego Boscha. Nim przyjrzał się dziwotworom, płynącym po niebie tego Kuszenia, Cranach wessany za biblioteczne półki utworzył przejście, w którym pojawił się Arago w białym habicie, i nim obraz wrócił na swoje miejsce jako drzwi, lekarz dostrzegł za postacią dominikanina czarny krzyż na białym tle.”

To co łączy obrazy, to – poza tematem biblijnym – wertykalna linia będąca ośrodkiem kompozycji. Na pierwszym dziele z korony drzewa w kierunku Ewy schodzi wąż. Adam stoi po prawej stronie. Obraz jest mroczny i utrzymany w jednej tonacji kolorystycznej spajającej błotnistą ziemię, drzewo i ludzkie postacie. Funkcjonować może jako antycypacja zakończenia powieści (już druga, po historii o termitach). Człowiek – nie rozdzielajmy tutaj roli Adama i Ewy – staje wobec jakiejś formy życia. Jego ciekawość i brak pokory sprawiają, że robi coś niewłaściwego – tak jak Marek Tempe. Zerwanie jabłka to wyrażenie braku szacunku wobec Boga; górę bierze chciwość wiedzy. Z góry, korony – sieci – pajęczyny – schodzi wąż, symbolizujący śmierć. Śmiercionośne ognie zstępujące z nieba pojawiają się w Fiasku właśnie w kontekście „niebosiężnej pajęczynowej sieci”.

Wspomniano, że przy spotkaniu z ojcem Arago Gerbert zauważa też obraz Hieronima Boscha. Widniejące na dziele latające stwory sugerują, że chodzi o tryptyk. Przestrzeń w środkowej części tryptyku, a przez to symetrycznie również w części lewej i prawej organizuje centralnie ustawiona wieża ruiny świątyni przed którą modli się święty. Nie tyle jednak ta święta wieża (święty słup) przykuwa uwagę w kontekście fabuły Fiaska, ile to, co się dzieje za nią. A widoczny jest tam pożar wioski leżącej nad potokiem, zakrytej dymem i ginącej w czerni. Podobne porównania towarzyszą Pirxowi – Tempe, kiedy ląduje na Kwincie:

„Otaczały go brzuchate, przysadziste lepianki barwy popiołu z jaśniejszymi smugami tam, gdzie siąpiły strumyki wody. Porzucona we mgle wioska prymitywnego murzyńskiego plemienia. Albo cmentarz z kurhanami. Przez deszcz widział dalsze garby, uformowane z taką samą bylejakością. Niektóre, zbliżone ku sobie, tworzyły kręte uliczki, idące w górę zbocza, gdzie pochłaniała je mgła.”

 

Na obrazie niderlandzkiego mistrza niszczący ogień przychodzi prawdopodobnie z nieba – tak jak w Fiasku. Ciekawe, że porównania do osady stosuje też w podobnej sytuacji Kris Kelvin lądujący na mimoidzie solaryjskim.

Te dwa fragmenty są bardzo zbieżne, choć przynoszą inny finał.

„Podobieństwo do archaicznego, na pół obróconego w gruzy miasta, jakiejś egzotycznej osady marokańskiej sprzed wieków, zwalonej trzęsieniem ziemi czy innym kataklizmem, było zdumiewające. Najwyraźniej widziałem kręte, częściowo zasypane i zatarasowane odłamami wąwozy ulic, ich zawiłe, strome zbiegi ku brzegowi, omywanemu mazistą pianą, wyżej ocalałe blanki, bastiony, ich obłe osady, a w wypukłych i zaklęsłych ścianach czarne otwory podobne do zgruchotanych okien czy fortecznych wylotów.”²⁷⁸

Wielokrotnie w przytaczanych fragmentach pojawiają się zdania opisujące jakieś założenia obronne; używając słownictwa typowego dla sfery militariów i wojskowości Lem jednocześnie obrazuje naturę ludzi jako kolonizatorów, zdobywców, ale i niszczycieli. Przebywając na Edenie, Regis, czy Kwincie ludzie używają siły i to najczęściej w sposób nieuzasadniony. W ciemnym jądrze skłonności człowieka kryją się atawizmy drapieżnika. Zatrzymując się przy tej myśli, znaleźć można w tekstach Lema kolejny wizualno-przestrzenny model.

II 6. W jądrze ciemności

Chodzi o pewne analogie, jakie zachodzą między powieściami, odnoszące się do umieszczenia broni zagłady we wnętrzu statków. W Edenie historia eksploracji planety równoległa jest do naprawy rakiety, ale także odgruzowania Obrońcy – potężnego wozu bojowego, który spoczywa na dnie rakiety przywalony – po upadku statku – blachą i odłamkami maszyn. W końcu udaje się nim wyjechać, no i – niestety – dokonać zniszczeń. Choć ludziom wydaje się, że działają w dobrym celu, później, po przemyśleniu, jak zwykle okazuje się, że użycie radioaktywnej i nuklearnej broni było bezzasadne. Odpowiednikiem Obrońcy z Edenu jest w Niezwyciężonym Cyklop, również spoczywający i czekający na swoją godzinę na dnie krążownika.

„Maszyna ta, zwana pospolicie, choć nieoficjalnie, „Cyklopem”, znajdowała się na samym dnie krążownika, zamocowana na głucho dźwigarami luku towarowego. Zasadniczo nie używano jej na powierzchni planety, a mówiąc prawdę, „Niezwyciężony” w ogóle nigdy dotąd nie uruchomił jeszcze swojego „Cyklopa”. Sytuacje, które wymagały takiej ostateczności, można było — w odniesieniu do całego tonażu latającego bazy — policzyć na palcach jednej ręki. Posłać po coś „Cyklopa” znaczyło w gwarze pokładowej tyle co zlecić zadanie samemu diabłu: o porażce jakiegoś „Cyklopa” nikt dotąd nie słyszał.”

Lem lubuje się w opisach wyposażenia takich maszyn. Nie jest to teraz istotne. Interesuje nas raczej symboliczne umiejscowienie mrocznych mechanizmów. Ukryte są na dnie kosmicznych okrętów, znajdują się w zatem w samym centrum wyznaczonego zawsze przez ludzi układu będącego wielokrotnie w ogóle symbolem cywilizacji.²⁷⁹ Są jednak bliżej ziemi, inaczej niż znajdująca się w statkach biblioteka. Należą do sfery profanum, vulgaris. W przytoczonym wyżej fragmencie nie przez przypadek Lem mówi o diable. Supermaszyny mieszczą się w środku jądra ciemności, a tożsame z niszczycielskim instynktem człowieka ilustrują, że często – mimo rozumu – tego zewnętrznego pancerza chroniącego zło w środku, ono i tak wychodzi. W Niezwyciężonym dodatkowo, co jest bardzo dużym zaskoczeniem dla załogi statku, po walce z chmurą Cyklop zwraca się przeciwko ludziom. Kontrapostem gehenny, jaką wytworzyła maszyna jest dopiero pokojowa misja Rohana w celu znalezienia załogi. W konstrukcji przestrzeni Lem zachowuje wyraźnie tradycyjną, symboliczną opozycję góry i dołu, przy czym z górą można utożsamić obcych – chmurę. Żywiołem człowieka – niszczyciela staje się więc ziemia, żywiołem obcych powietrze. Jest to jednakowoż układ dość paradoksalny, bowiem wiadomo, że chmura mechanicznych insektów na Regis to materia nieożywiona, dodatkowo poprzez swoją barwę i tajemniczość – siła mroczna.

Cyklop jest symbolem tępej mocy. W mitologii cyklopi zostają wtrąceni do Tartaru przez boga nieba Uranosa, bo ten lęka się ich potężnej siły. Po raz pierwszy uwalnia ich Kronos, chcąc zwyciężyć Uranosa. Po zwycięstwie spycha ich znów w czeluście. Drugim wyzwolicielem cyklopów jest Zeus, dla którego robią oni pioruny. W jednej z mitologicznych opowieści Polifem – cyklop drugiego pokolenia, zostaje oślepiony przez Odyseusza, który uwięziony był w jaskini.²⁸⁰

W Niezwyciężonym czarne chmury uwolnione z regijskich jaskiń otaczają Cyklopa i w pewien sposób oślepiają go – zaczyna strzelać do ziemskich sond i staje się wrogiem. Oczywiście można by długo kontynuować śledzenie tego typu mitologicznej wpływologii²⁸¹, będącej jednym ze sposobów szpikowania tekstu fantastyczno-naukowego presupozycjami. Lem wielokrotnie posługuje się mitycznym nazewnictwem. Trudno jednoznacznie odnaleźć się w tym intertekstualnym wirze. Ważne dla nas, że w modelowaniu przestrzeni niewątpliwie wykorzystywane są archetypowe koncepty.

W Solaris grupa naukowców pracuje bezustannie nad bronią w postaci anihilatora. W efekcie zostaje on użyty przeciwko Harey – ale na prośbę jej samej. Jest to więc forma samobójstwa trochę podobnego do tego, którego dokonał Golem XIV, w tym oczywiście znaczeniu, że zarówno Harey jak i maszyna przeszli w swoistą nirvanę, uzyskawszy wysoki stopień samoświadomości. Jest to też śmierć tajemnicza – o tym, że Harey zniknęła w błysku po użyciu destabilizatora informuje jedynie Snaut, którego wcześniej podejrzewał Kelvin o jakiś spisek. Anihilator, podobnie jak Obrońca i Cyklop umieszczony jest w dolnej części statku, stacji:

„(…) codziennie więc zaglądałem do bezokiennego pomieszczenia tuż pod podłogą głównego laboratorium, w którym znajdował się anihilator.”

 

Pomieszczenia, w którym przechowywana jest broń są zawsze ciemne lub jak w powyższym fragmencie pozbawione okien. Inferna te wychodzą jedynie po to, aby siać spustoszenie.

II 7. Przestrzeń progowa

Tylko ty ocalałaś

Przeprowadzona przez płomień,

Biały profil dziewczęcy

W zwęglonej wyobraźni.

Utrwalony jak czarna pieczęć

Paproci, zakutej w węgiel²⁸²

W zebranych powyżej analizach i interpretacjach daje się zauważyć, że szczególne znaczenie w konstrukcjach fabularnych mają momenty przejścia, wykroczenia poza teren sankcjonowany. Lem wnikliwemu czytelnikowi każe się zastanawiać również nad granicami poznania, cezurami porządków materialnego i metafizycznego. Na ogół w jednym porządku dominuje światło sztuczne, w drugim światło określane jako lux lub claritas. Kiedy jednak jedna przestrzeń – np. świecka, zaczyna nabierać cech sakralnych? Rozmyślania tego typu kierują też w stronę ontologii – niekiedy nie wiadomo bowiem, jakimi kategoriami opisać danego bohatera.

W tym miejscu przychodzą na myśl dość ciekawe i nieeksplorowane dotąd wątki związków wyobraźni Lema z romantyzmem, a szczególnie kwestie zbieżności statusu ontolgicznego Harey, Krisa i Gustawa z IV części Dziadów Adama Mickiewicza. Gustaw, ponieważ popełnił w życiu ziemskim samobójstwo musi powracać cyklicznie jako duch, za każdym razem określając od nowa swój miłosny dylemat, swoją też tożsamość. Przechodzi – tym razem również dosłownie – próg życia – domu Księdza. Konstytuowanie się „czyśćcowej” tożsamości zarówno w przypadku Harey jak i Gustawa przebiega trzyetapowo, uwzględniając w tym również kolejne symboliczne samobójstwo – Gustaw wbija w ciało sztylet, Harey wypija ciekły azot. Pierwszy etap to życie miłością, nieświadomą i bolesną przez to, że odrzuconą. Ukochana Gustawa wybiera innego, Kris zamyka Harey w kapsule i wysyła na orbitę. Warto tu zacytować słowa z dramatu, które jednocześnie mogłyby być wypowiedziane przez Krisa. Uderza podobieństwo motywów wyobrażeniowych:

 

 

„Szukałem, ach! Szukałem tej boskiej kochanki,

Której na podsłonecznym nie bywało świecie,

Którą tylko na falach wyobraźnej pianki

Wydęło tchnienie zapału,

A żądza w swoje własne przystroiła kwiecie.²⁸³

W kontekście Solaris ten cytat Mickiewicza zyskuje zupełnie nowe życie. Kris – paradoksalnie uciekając w kosmos – szuka wciąż Harey, której już przecież nie ma na Ziemi. „Boska kochanka” jest w wyobraźni Krisa wyidealizowana, ma znamiona sakralne – pojawia się i znika tajemniczo – jak święta. Gustaw kochankę prezentuje jako uwzniośloną i uświęconą, określa ją jako „nadludzką dziewicę”, istotę boską, jako „idealne dopełnienie osobowości młodzieńca”.²⁸⁴ „Wyobraźna pianka” - ocean, wykorzystując emanację wyobraźni Krisa („tchnienie zapału”) konstruuje jej postać (dobrze oddaje to czasownik „wydęło”). Mężczyzna stopniowo przekonuje się do swoistego sobowtóra Harey, przystraja go we własne kwiecie – idealizuje.

Odwróćmy ponownie role: Gustaw = Harey. W Dziadach kolejny etap to godzina rozpaczy. W Solaris Harey, im bardziej świadoma jest swojej tożsamości, paradoksalnie, im bardziej staje się ludzka, tym bardziej cierpi. Zna już przeszłość swojego wzorca i Krisa. Odczucie jakiegoś nieokreślonego fatum i ból istnienia doprowadzają do samobójstwa, z którego jak wiemy Harey wraca do życia. Na tym etapie – analogicznie – Mickiewicz stosuje swoisty anagnoryzm – Gustaw i Ksiądz rozpoznają się. Wspomnienie nieszczęśliwej miłości doprowadza Gustawa – ducha do szaleństwa – przebija pierś sztyletem. Ku zdumieniu Księdza, żyje jednak.

Mickiewicz – co ważne dla niniejszych interpretacji – wzmacnia odczucie dramaturgii i etapowości tragedii poprzez typowo wizualny, ale i symboliczny fakt gaśnięcia poszczególnych świec. „Płomienie uaktywniają wyobraźnię” powiedziałby Gaston Bachelard.²⁸⁵

Następuje w końcu godzina przestrogi. Harey nie chce już - jak Gustaw - być „duchem”, który jest – cytując Mickiewicza - „przyczepiony do lubej postaci,/ jej tylko staje się cieniem.” Słowo „przyczepiony” dobrze oddaje relację Krisa i Harey – wiadomo, że nie do zniesienia było dla niej nawet chwilowe stracenie z oczu ukochanego. Po zgaszeniu ostatniego – sztucznego światła (lampa przy obrazie) – zarówno Harey jak i Gustaw znikają.

Jeśli chodzi o interesujący nas wizualny aspekt przedstawionego dramatu – gaszenie świec i lampy, widać, że dwie kategorie: światłości i światła - często pojawiały się w romantycznej topice. Pierwszy jest ogień świecy, potem światło lampy (wg Bachelarda lampa to płomień zhumanizowany²⁸⁶), w końcu światło słońca. Tego ostatniego nie pokazuje się wprost, co zrozumiałe, biorąc pod uwagę uwarunkowania teatralne i gatunek literacki. Jego obecność sugeruje jednak informacja w tekście pobocznym, że „kur pieje”.

Nie sposób dojść oczywiście, na ile Lem świadomie czerpał z motywiki romantycznej, nie o to zresztą chodzi. W niniejszym wywodzie ważne jest wskazanie na metody – obecne już jak widać w literaturze od wieków – sugerujące istnienie wspomnianych wcześniej progów rzeczywistości, łączenie różnych porządków ontologicznych i poznawczych. Jednocześnie powyższe zestawienia interpretacyjne dowodzą, że Lem wykorzystuje i przetwarza przestrzenie ugruntowane przez mitologię, tradycję literatury, religię, ideologię, stosuje kulturowe wzory doświadczeń przestrzeni.²⁸⁷

Fascynacje tematyczne Lema wchodzą na tereny wyobraźni wyzwolonej.²⁸⁸ I chyba nie jest przypadkiem, że gdyby prześledzić, jacy artyści w dziejach literatury tworzyli światy imaginacji, które znajdują rezonans w twórczości Lema, dotarlibyśmy właśnie do romantyków, a wcześniej do Hieronima Boscha.

Autora Bajek robotów fascynował niderlandzki malarz – jego ekscentryczna, jak na przełom średniowiecza i renesansu, twórczość, kreowanie organiczno-maszynicznych hybryd, barokowy nadmiar. Mimo iż Lem określał siebie nieraz jako spadkobiercę tradycji oświeceniowych, jednak surrealistyczna (czy też pressurealistyczna) wyobraźnia Boscha i jego dojmujący pesymizm intrygowały pisarza. Spośród malarskich motywów średniowiecznego mistrza zafrapował Lema szczególnie Statek głupców.²⁸⁹ Bosch odwoływał się do księgi Das Narrenschiff (łac. Stultifera navis) Sebastiana Branta z Bazylei, który ukazał różnej maści grzeszników i wyrzutków podróżujących do „raju błaznów” (Narragonii). Bosch sprofilował motyw w ujęciu astrologicznym.²⁹⁰ Być może również krążowniki i statki kosmiczne Lema wpisują się w jakimś stopniu w tę groteskową „komedię ludzką” - często załogantami są przedstawiciele różnych dziedzin nauki (np. w Edenie). Zresztą zainteresowanie Lema różnymi formami aberracji i społecznego wykluczenia widać już dobrze w Szpitalu Przemienienia.

Marzenia romantyków kontrastowały ze sobą dwa miejsca przebywania, dwie rzeczywistości – po pierwsze w świecie realnym, po drugie w świecie wspomnień. Lem jeszcze bardziej komplikuje tę kwestię. Harey nie tylko ontologicznie zawieszona jest we wspomnieniach Krisa, co szczególnie wydobył Soderbergh w swej ekranizacji powieści.²⁹¹ Każe jej jeszcze istnieć w zamkniętej kapsule wysłanej przez Krisa. Kobieta jest więc zmultiplikowanym sobowtórem. Trafiamy tym samym w romantyczny kryzys tożsamości – bohatera: poniekąd nie ma go tu, gdzie jest i jest tam, gdzie go nie ma.²⁹²

Na koniec, skoro już powołujemy się na tekst Marii Janion, warto obok Dziadów przywołać inny kontekst literacki Solaris. Podobieństwa są zdumiewające. Janion przywołuje książkę Carla Spittlera pt. Imago. Bohaterowi powieści nie wystarcza żywa kobieta – obiekt miłości i marzeń. Kreuje on wyobrażeniowy ideał, „emanujące z nieświadomości wyobrażenie ukochanej”.²⁹³

 

 

 

 

 

Rozdział III

HOLOGRAFIA W POWROCIE Z GWIAZD

III 1. 3 D według Lema i Baudrillarda

Antoni Smuszkiewicz we wstępie książki poświęconej Stanisławowi Lemowi stwierdził, że o autorze Solaris nie można wiedzieć wszystkiego, bowiem jeśli uda się uchwycić jego ideę, ona ucieka i jest już gdzie indziej ²⁹⁴ Poprzez swą niekonkluzywność²⁹⁵ opisy elementów świata przedstawionego stają się interpretacyjnie ponadczasowe, a niekiedy nawet wizjonerskie. Tak jest w przypadku fantomowych kreacji w Powrocie z gwiazd.

Avatar Jamesa Camerona miał być przełomem w kinie, głównie z powodu trójwymiarowej animacji komputerowej. Przełom jednak nie nastąpił ²⁹⁶. Prezentowanie filmów w technologii 3D wydaje się być wciąż zabiegiem jedynie o charakterze ludycznym; nadal mało filmów, które umożliwiłyby potraktowanie hiperrealnego obrazu jako semantycznego kodu wizualnego ²⁹⁷. Semiotyka kinowego trójwymiaru ma na razie niesprecyzowaną funkcję. Potraktowany jako rozwinięcie konturowości obrazu filmowego rości on sobie prawo do bycia podstawowym wizualnym zadaniem strukturalnym, ale na tym jego zadanie wyczerpuje się ²⁹⁸. Rzec co najwyżej można, że semiotycznym fundamentem wszelkich nowych powstających systemów – np. 3D, holografii jest ich wielomedialność ²⁹⁹.

Na fakt wykorzystania technologii 3D we współczesnym kinie, warto spojrzeć w perspektywie zaproponowanej przez Jeana Baudrillarda, który niemalże profetycznie pisał w Symulakrach i symulacjach: „Stworzenie trójwymiarowego kina jest w nie większym stopniu przeznaczeniem hologramu niż przeznaczeniem kina było odtworzenie teatru, a fotografii – podjęcie na nowo tematów malarstwa” ³⁰⁰.

Francuski filozof przewidywał więc, że stworzenie technologii 3D jest efektem naturalnego procesu ewolucji ludzkiej percepcji. Technologia podejmuje wątek biologicznego samodoskonalenia. Arnheim pisał, iż wśród wynalazków technicznych, które mają zmniejszyć dysproporcję pomiędzy zainteresowaniami człowieka, a możliwościami jego zmysłów, jest telewizja, choć myślał – formułując tę konstatację - jedynie o dwuwymiarowym tworzeniu obrazów.³⁰¹ Trójwymiarowe kino realizuje więc jeszcze bardziej wizualne (celowo brzmi to tautologicznie) marzenia ludzkiego umysłu.

Myślicielem, który – sięgając do konwencji powieści fantastyczno-naukowej – przedstawił społeczeństwo wiecznego karnawału, ludzi traktujących trójwymiarowe artefakty jako przejaw zdewaluowanej sztuki, był Stanisław Lem. Oto obraz trójwymiarowego kina w Powrocie z gwiazd, powieści z 1961 roku:

 

„Odskoczyłem, ukazał się wtedy właściciel głosu, ten gruby w czapce — chciałem go chwycić za ramię, palce przeszły na wylot i zamknęły się w powietrzu. Stałem jak ogłuszony, a oni gadali dalej; naraz wydało mi się, że z ciemności ponad autami, z góry, ktoś na mnie patrzy, zbliżyłem się do granicy światła i zobaczyłem blade plamy twarzy, był tam, w górze, jak gdyby balkon. Oślepiony, nie widziałem dokładnie, dość jednak, aby pojąć, jak okropnie się zbłaźniłem. Uciekłem, jakby mnie kto gonił” ³⁰².

Holografia wywołuje u Hala Bregga – astronauty, głównego bohatera powieści, ofiary relatywizmu czasowego - „szok przyszłości”. Mówi on wielokrotnie, że czuje się w społeczeństwie przyszłości jak barbarzyńca. Najbardziej szokuje go jednak widzialna strona rzeczywistości. Można by tu zacytować McLuhana, który interpretując wiersz Wallace'a Stevensa stwierdził, że najmniejsza metamorfoza w obrębie świata wizualnego wywołuje delikatną zmianę w naszym odczuciu samych siebie, zarówno osobistym, jak i zbiorowym³⁰³. Bregg nie jest świadkiem małej przemiany wokół siebie – jej skala daje szanse na przekroczenie granic adaptacyjnych, a to z kolei – jak pisał autor Szoku przyszłości – może spowodować objawy psychopatologiczne.³⁰⁴ Wracając do Baudrillarda: holografia, która jest podstawową metodą zapisu i odtwarzania trójwymiarowego obrazu, stanowi w ujęciu francuskiego badacza realizację fantazmatu spotkania swojego sobowtóra. Człowiek dąży w istocie do tego, aby uczynić swe odbicie coraz bardziej perfekcyjnym, aby stworzyć swą wizualną kopię, symulację swojego in statu nascendi. „Po fantazmacie ujrzenia samego siebie nadchodzi fantazmat możliwości obejścia samego siebie, a w końcu i przede wszystkim fantazmat przeniknięcia przez samego siebie” ³⁰⁵.

Realizacja fantazmatu, którego źródła sięgają mitu o Narcyzie dokonuje się także w Pałacu Merlina w Powrocie...:

„Naraz moje odbicie spojrzało na mnie. Ten ruch nie był odzwierciedleniem mojego. Zastygłem, a tamten, wielki, barczysty, powoli popatrzał najpierw na ciemnowłosą kobietę, potem na jej towarzysza — żadne z nas nie poruszało się i tylko odbicia, usamodzielnione w jakiś niepojęty sposób, ożyły i rozegrały między sobą milczącą scenę”³⁰⁶.

Ewolucja udoskonalania własnego odbicia związana jest oczywiście ze zmianą percepcji z takiej, która przystosowana była do odbioru druku i dwuwymiarowego obrazu, później zmodyfikowana została do percepcji audiowizualnej, aby wreszcie dostosować się do świata multimediów czy, w końcu, świata wirtualnego. W tym miejscu pojawia się jednak problem, ponieważ funkcjonowanie w świecie wirtualnym wiązać się może z dewaluacją kategorii umowności świata hologramów. Człowiek – jak powiedziano wcześniej – dąży do wytworzenia kopii samego siebie. Jednak paradoksalnie pełną satysfakcję dać mu może jedynie świadomość obcowania z wytworem techniki, z kopią niedoskonałą. Jeśli ktoś schizofrenicznie straciłby poczucie istnienia granicy między światem rzeczywistym a wirtualnym, wkroczyłby na tereny umysłowej aberracji. Dlatego zapewne Baudrillard stwierdził, że „to jest naprawdę uwodzące, co bawi się jednym wymiarem mniej” ³⁰⁷.

Na omawiany problem zwrócił uwagę Stanisław Lem w Summa technologiae: „(...) Jeśli fantomatyka stanie się czymś w rodzaju współczesnego kina, sam fakt udania się do jej przybytku, nabycia biletu, itp. czynności wstępne, których pamięć wszak zachowa fantomatyzowany i podczas seansu, a wreszcie wiedza o tym, kim jest w życiu zwykłym naprawdę, że to wszystko umożliwi mu właściwe, nie całkiem poważne, odnoszenie się do tego, co będzie przeżywał. (…) Głód autentyczności nie musiałby więc być zaspokojony wizją najbardziej nawet doskonałą” ³⁰⁸.

Przejście na drugą stronę lustra, utożsamienie z hologramem – mimo iż człowiek w faustycznym pędzie do tego dąży – jest aktem narcystycznej dewiacji podmiotu o zakłóconym statusie ontologicznym. Percypowanie obrazu z bezpiecznej pozycji fotela kinowego okazuje się ważnym elementem definicji kina przyszłości. Zbyt duża interaktywność może zakłócić magię kina, które bardziej zacznie być symulatorem niż „jaskinią filozofów”. Intrygującą wizję wspomnianej interaktywności widza i przedstawienia zaproponowano w Powrocie z gwiazd:

„Real był czymś więcej niż zdalnym teatrem, bo kiedy wpatrywałem się w jakiś fragment sceny, powiększał się i rozrastał, tak zatem widz sam, własnym wyborem decydował o tym, czy chce widzieć zbliżenie, czy też całość obrazu. Przy tym proporcje tego, co pozostawało na obwodzie pola widzenia, nie ulegały zniekształceniu. Była to jakaś diabelnie dowcipna kombinacja optyczna — dająca złudzenie nadnaturalnie wyrazistej, jak gdyby spotęgowanej jawy” ³⁰⁹.

Kino intersubiektywne? Fantomatyczne, indywidualne, hiperrealne? Z pewnością przypominające sposób odbierania przekazu internetowego, który percypowany jest według potrzeb każdego z użytkowników.

III 2. Prometeusz przezwyciężony prawami fizyki

Pierwsze spotkanie z holograficznym odbiciem własnej fizjonomii jest zaskakujące. Hall Bregg doświadczył tego w Terminalu:

„Chciałem wyjść, przez pomyłkę wszedłem do ciemnego wnętrza, nim zdążyłem się cofnąć, coś zabrzęczało, błysk, jak gdyby fotograficznej lampy, i ze szczeliny obrzeżonej metalem, jak z listownika, wysunął się we dwoje złożony arkusik błyszczącego papieru. Ująłem go, otwarłem, wychynęła z niego ludzka głowa, o nie domkniętych, skrzywionych lekko cienkich wargach, patrzała na mnie przymrużonymi oczami: to byłem ja sam! Złożyłem na dwoje papier i plastyczne widmo znikło. Rozchyliłem powoli brzegi, nic, szerzej, pojawiło się znów, jak gdyby wyskoczyło znikąd, odcięta od tułowia, zawieszona nad kartką papieru głowa z niezbyt rozumnym wyrazem. Spoglądałem chwilę we własną twarz — co to było, trójwymiarowa fotografia?” ³¹⁰.

 

Holograficzne zdjęcie jest z pewnością formą realizacji fantazmatu, o którym wspominał Baudrillard. Dla człowieka starej epoki, astronauty, wyruszającego do gwiazd, aby – metaforycznie oczywiście – przybliżyć ludzkości ich blask, zastana rzeczywistość, przepełniona światłem sztucznym – holograficznym, jest nieprzyjazna. Status ontologiczny bohatera zaczyna podlegać dwóm perspektywom czasowym. Spowodowane jest to relatywizacją czasu, czy też mówiąc inaczej tzw. „paradoksem bliźniąt”. Hall Bregg to bohater wyalienowany przez prawa fizyki. Jako astronauta mógł po powrocie z gwiazd oczekiwać splendorów i przywitania godnego bohatera, tym bardziej, że w momencie, kiedy wylatywał z Ziemi, jego zawód cieszył się olbrzymim prestiżem. Staje się odwrotnie. Społeczeństwo, które sztucznie pozbawione zostało chęci podejmowania ryzyka, traktuje przybysza z kosmosu jak szaleńca. Jego deheroizacja staje się tym bardziej dojmująca z powodu – niemal groteskowego w odbiorze – wyglądu. Bohater posiada wszelkie tzw. cnoty wojenne – jest odważny, inteligentny, męski i honorowy; jest także muskularnie zbudowany. Cechy te powodują, że społeczeństwo futurystycznego „giant-city” ³¹¹ odbiera go jak dziwaka. Staje się postacią bardziej tragiczną niż Prometeusz (nomen omen imię Tytana nosił statek kosmiczny, którym podróżował Bregg). Bohater Powrotu z gwiazd to Prometeusz Ajschylosa, tragicznie przezwyciężony negatywną reakcją społeczeństwa. Na dodatek wartość jego daru dla ludzkości – ognia, została zdeprecjonowana.

 

III 3. Marzenia surrealistów

Stanisław Lem, opisując w światach przedstawionych swoich dzieł fantomy, nie robił tego jedynie z myślą o intrygującym sposobie wzbogacenia fabuły. Trójwymiarowe projekcje wpisują się w jego dziełach w szerszy kontekst filozoficzny. Oczywiście spowodowane jest to m.in. konwencją science-fiction, która posługuje się tzw. presupozycją ³¹². Każdy element świata przyszłości – ponieważ nie ma odpowiedników w języku współczesnym – siłą rzeczy odwołuje się do zastanych kodów kulturowych, funkcjonuje w świecie intertekstualności. Tak samo dzieje się z hologramami, czy też fantomami, w niektórych powieściach autora Solaris.

W Powrocie z gwiazd holografia szokuje Hala Bregga dość często. Wracając na Ziemię, po 30 latach spędzonych w kosmosie, główny bohater szybko uświadamia sobie, że na jego planecie minęło lat 127. Po wyjściu z samolotu, pierwszym miejscem, do którego Bregg trafia, jest Terminal. Astronauta szuka przewodnika i Wewnętrznego Kręgu. To dość wyraźna aluzja do podróży Dantego. Apokaliptyczne wizje futurystycznego i piekielnego dla bohatera miejsca wzmożone zostają przez holograficzne napisy, które nagle pojawiają się nad Breggiem. Oto kilka przykładów:

 

„Ponieważ większość stojących przy mnie przechodziła na pochylnię zmierzającą do góry, zrobiłem tak samo. Już na niej dostrzegłem olbrzymi, nieruchomo płonący w powietrzu napis DUKT CENTR (…). Stałem długo, aż zauważyłem, na tle następnych jakichś hal — nie wiedziałem zresztą, czy są lustrzanym odbiciem tej, czy rzeczywistością — miarowo sunące powietrzem ogniste litery SOAMO SOAMO SOAMO (…)” ³¹³.

„Trafiane światłem olbrzymich liter, które jak szeregi płonących linoskoczków mknęły nad morzem głów, metaliczne tkaniny kobiecych sukien filowały nagłymi płomykami” ³¹⁴.

Ogniste i płonące holograficzne litery (o czymś takim marzyli surrealiści!³¹⁵) zdają się wpisywać w metaforykę znaną z przekazów biblijnych: Mojżeszowi ukazuje się Anioł Pański w płomieniu ognia, podczas podróży Izraelitów towarzyszy im w nocy ognisty słup (Księga Wyścia), w Apokalipsie św. Jana ogniste lampy palą się przed tronem Zasiadającego, nogi anioła są jak słupy ognia, bestia każe ogniowi zstępować na ziemię na oczach ludzi, itp.

W tekście biblijnym przeczytać też można – i mógłby to być czytelny komentarz do sytuacji, w której znalazł się astronauta – że „Jeśli się ktoś nie znalazł zapisany w księdze życia, został wrzucony do jeziora ognia” ³¹⁶. Egzystencjalny niepokój Bregga spowodowany jest poczuciem dojmującego wyalienowania, wynikającego z ewolucyjnych zmian percepcji świata, jakie dokonały się w społeczeństwie. Podczas nieobecności Bregga kultura werbalna oparta na piśmie i druku zmieniła się w kulturę audiowizualną i multimedialną. Kategorie, które wyznaczały wektory życia bohatera, tzn. stabilność, ciągłość, statyczność, powtarzalność, ograniczoność, umiarkowany stopień bodźców słuchowych i dźwiękowych, po upływie ponad wieku zmieniły się w te, które charakteryzują warunki postindustrialne – rozpowszechniła się elektronika, miniaturyzacja, destandaryzacja produkcji i konsumpcji, rozwinęły się środki masowego przekazu, wymuszające szybkość przetwarzania informacji ³¹⁷.

Bregg, któremu – używając słów McLuhana – bliska była „Galaktyka Guttenberga”³¹⁸– pojawił się nagle w społeczeństwie posiadającym percepcję elektroniczną, multimedialną i holograficzną. Ponadto dokonano przełomu w wykorzystaniu i modyfikacji siły ciążenia. Przestrzeń, w której przebywa astronauta, jest przestrzenią „syntetyczną”, pełną lekkości bytu ³¹⁹, podobną do tej, jaka dana była - w wirtualnej projekcji - Neo – bohaterowi filmu Matrix. Osobowość Hala Bregga to doskonałe studium człowieka wobec sui generis percepcyjnej ewolucji współczesnego nam społeczeństwa. W takiej perspektywie kultura masowa jest świadectwem gwałtownego przełomu technologicznego ³²⁰.

 

III 4. Od światła mediów do plemiennego mroku

Hologram staje się nośnikiem kodu kulturowego także w intrygującej (futurystycznej) rekonstrukcji jaskini filozofów – metafory znanej z Republiki Platona. W wizji Lema „cienie” to hologramy, jaskinia zaś to miejsce rozrywki poddanych betryzacji ³²¹ ludzi przyszłości:

„Przez świetlną zasłonę wszedłem do środka, ujrzałem się w skalnej grocie. Jak gdyby dziesięć czy pięćdziesiąt gotyckich naw wzniesionych ze stalaktytów, żyłowate nacieki perlistych minerałów obejmowały wyloty jaskiń, siedzieli w nich ludzie, nogi zwieszali w pustkę, między ich kolanami płonęły chwiejne płomyki, a w dole rozpościerała się niezmącenie czarna tafla podziemnego jeziora, odbijając w sobie zbiegi skał. […] Zszedłem nad samą wodę i zobaczyłem po drugiej stronie, na piasku, tancerkę. [...] Była może o trzydzieści kroków ode mnie. kiedy coś się z nią stało. Przed chwilą widziałem jeszcze jej uśmiechniętą wyczerpaną twarz, nagle jakby ją coś przesłoniło, sylwetka jej zadrżała i znikła” ³²².

Słowa „jak gdyby dziesięć czy pięćdziesiąt gotyckich naw” świadczą o tym, że odbieramy subiektywny obraz percypowanej przestrzeni; okazuje się, że Bregg opisuje zastaną, epatującą go przestrzeń kategoriami, które zaczerpnął ze znanej mu – zamierzchłej dla ludzi, z którymi teraz musi przebywać – przestrzeni i historii. Lem – co typowe dla wielu pisarzy s-f - sytuuje swój tekst wobec uniwersum tekstów cudzych. Nieznane opisane zostaje przez znane ³²³. Wizualizacja określonej przestrzeni przyszłości dokonuje się na drodze budowania intertekstualnej aproksymacji ³²⁴. Grota, czarna tafla jeziora, płomyki, zejście w dół – wszystkie te elementy stają się integralnymi składnikami przestrzeni archetypicznej, być może – przestrzeni podświadomości. Dopełnia je holografia, będąca – w korespondencji z wizją Platona – cieniem, ułudą, obiciem idei, prawdziwej rzeczywistości. Ta ułuda uwodzi. Efemeryczność fantomu, potencjalność nagłego nieistnienia, w końcu wierność wobec rzeczywistości, to te elementy, które czynią z niego produkt rozrywkowy. W Powrocie z gwiazd holograf opanowuje terytorium sztuki. Jest to jednak sztuka prosta, niewymagająca, nie ma cech ani dydaktycznych, ani demiurgicznych ³²⁵. Pozostaje też daleka od prawdy. Hologram śpiewaczki spotkany w ogrodzie (znów przypomina się tu Ogród ciemności) uświadamia Halowi obłudę technicznie spreparowanej wizji sztuki:

„Zamilkła, a ja słyszałem jeszcze jej głos, nagle zatupotały za mną lekkie kroki, jakaś dziewczyna biegła ku stojącej, gonił ją ktoś, z krótkim gardłowym śmiechem przemknęła po stopniach i przebiegła przez tamtą na wylot […], nie istniejąca śpiewaczka zanuciła coś cicho. Nie chciałem słuchać. Odszedłem w ciemność, ze zmartwiałą twarzą, jak dziecko, któremu udowodniono kłamliwość bajki. To było jak profanacja” ³²⁶.

Granice rzeczywistego i odbitego – nieważne, czy holograficznie, czy zwierciadlanie – w Lemowym „giant-city” zamazują się. Może cała percypowana przez Bregga rzeczywistość to jakiś gigantyczny fantom? Za taką hipotezą interpretacyjną przemawiałby fakt, że nad miastem rozpościerają się gigantyczne ekrany, które ukazują obrazy nieba, domy zaś są przedłużane wertykalnie zwierciadlanymi odbiciami. W takiej rzeczywistości bardzo łatwo stracić poczucie prawdy, w takiej przestrzeni – cytując Baudrillarda – „już nigdy więcej rzeczywistość nie będzie miała okazji, by zaistnieć” ³²⁷.

Zastane przez Bregga miasto, kreuje swe kształty w lustrzanych odbiciach – podobnie wyglądają podziemne miasta Arageny przedstawione w bajce Biała śmierć:

 

„[...] Lustrzany był cały ich świat; mieli pojazdy kryształowe, […] i podróżując widzieli samych siebie, odzwierciadlanych przez czoła pałaców i świątyń, jako przedziwne wielokrotne odbicia poślizgowe, styczne i tęczujące. Mieli nawet własne niebo […] ³²⁸.”

W takiej rzeczywistości to odbicie zaczyna władać przedmiotem odzwierciedlenia. W Powrocie z gwiazd obraz-hologram nie tyle staje się obiektem rozrywki, co zaczyna być nadzorcą. Odczuwa to Hal Bregg kilkakrotnie, pierwszy raz w mieszkaniu Nais:

„Kiedy wszedłem, wydało mi się, że ściana naprzeciw drzwi jest ze szkła i widzę przez nią drugi pokój, z jakimiś ludźmi, jakby się tam odbywało przyjęcie, ale ci ludzie byli nadnaturalnego wzrostu — i pojąłem naraz, że mam przed sobą całościenny ekran telewizyjny. Głos był wyłączony; teraz, siedząc, widziałem ogromną kobiecą twarz, zupełnie jakby ciemnoskóra olbrzymka zaglądała przez szybę do pokoju [...]” ³²⁹.

Rozmowa z kobietą odbywa się przy uruchomionym telewizorze, wydaje się, że nie jest on w ogóle wyłączany. Ściany – ekrany powodują, że Hal odczuwa osaczenie: „Wodziła za mną oczami, jakbym był… jakby stała w klatce…” ³³⁰.

Warto podkreślić, że paraliżujący jest sam obraz, głos wszak wyłączono. Dla Bregga wizualna inwazyjność wielkoformatowego obrazu telewizyjnego odbierana jest jako inwigilacja, fantom zakłóca intymność: „Głowa olbrzyma przewracała oczami, zataczała się, patrzyła na mnie, jakby się doskonale bawił obserwowaniem tej sceny” ³³¹.

Całościenny telewizor, który początkowo Hal Bregg bierze za okno, znajduje się też w pokoju hotelowym, wynajętym przez bohatera po wyczerpującej wędrówce po mieście. Hologram wkracza w życie mężczyzny przed zaśnięciem, cała sytuacja przypomina działalność wielkiego brata w 1984 Orwella.

„Położyłem się na pianowym dywanie i zasnąłem natychmiast w sztucznym świetle tego bezokiennego pokoju, bo to, co wziąłem zrazu za okno, było naturalnie telewizorem, jak że straciłem przytomność ze świadomością, że stamtąd, zza szklanej płyty, wykrzywia się ku mnie jakaś olbrzymia twarz, medytuje nade mną, śmieje się, gada, ględzi… Wyzwolił mnie sen jak śmierć; nawet czas w nim stanął” ³³²

„Wychodzące” z ekranu kształty znamy dobrze z kina 3D. Gadające, pochodzące ze świata mediów głowy są inwazyjne i przerażające – przynajmniej dla Bregga. Wyzwolenie przez sen-śmierć oznacza, że przebywanie w świecie permanentnie rozświetlonym przez sztuczne światło hologramów jawi się jako niewola, poddanie holograficznej „Policji Myśli”.

Warto wspomnieć, że podobną – tyle że utrzymaną w groteskowym świetle – inwazyjność wizualizacji ukazał Lem także w Kongresie futurologicznym:

„IX 2039. Niemiła przygoda. Gdy wyłączyłem po południu rewizor, by się przyszykować na spotkanie z Aileen, dwumetrowy drab, nie pasujący mi od początku do oglądanej sztuki (Ospanka mutangd), pół–wierzba, pół–atleta z sękatą, powykręcaną gębą buroseledynowej barwy, zamiast zniknąć jak cały obraz, podszedł do mego fotela, wziął ze stolika kwiaty, którem przygotował dla Aileen, i zmiażdżył je na mojej głowie. […]

Aileen zorientowała się natychmiast. — Boże, miałeś interferenta! — krzyknęła na mój widok. Jeśli dwa programy, nadawane przez dwie różne stacje satelitarne, interferują ze sobą długo, powstać może interferent, to jest mieszaniec, hybryd szeregu postaci scenicznych czy innych osób występujących w rewizji[...] Energia, jaką żywi się taki fantom, jest pono z tej samej parafii, co energia kulistych piorunów. [...] Postanowiłem odtąd oglądać rewizję z grubą pałką w ręku” ³³³.

Fantom - hologram, jak widać, może się usamodzielnić, staje się przez to niebezpieczny. Jest też – w zaproponowanej w Kongresie wizji – efektem ubocznym naporu obrazów płynących z mediów. Interferent to groteskowy symbol negatywnego wpływu zmultiplikowanych obrazów, jakie docierają do nas na każdym kroku. Świat symulakrów ogłupia, deprecjonuje wartość człowieka – oglądanie telewizji (czy też „rewizji”) z pałką w ręku – jakkolwiek satyrycznie by to brzmiało - to świadectwo uwstecznienia, wskrzeszenia atawizmów epoki kamienia łupanego, to sięgnięcie do plemiennego mroku.

III 5. Wirtualny karnawał

W opinii przywoływanego już w artykule Baudrillarda symbolem infantylnej pogoni człowieka za pozorną rozkoszą symulacji jest Disneyland ³³⁴. Jego sukces polega na wyobrażeniowym charakterze przedsięwzięcia, stworzeniu – głównie dzięki gadżetom – poczucia ciepła, podsycanego przez kontrolowany atawizm tłumu. Poczucie społecznego mikrokosmosu, fałszywej afiliacji boleśnie kontrastuje niestety z samotnością po opuszczeniu miejsca zabawy.

20 lat przed pierwszym wydaniem Symulakrów i symulacji Stanisław Lem zaprojektował w Powrocie z gwiazd miejsce, które wydaje się być paralelą wobec Disneylandu. Hal Bregg, przebywając w obcym sobie mieście przyszłości, całkiem przypadkowo zostaje wmieszany w tłum podążający do Pałacu Merlina – gdzie główną atrakcją jest możliwość uczestniczenia w wirtualnych przygodach i holograficznych efektach specjalnych. Wejście do przybytku rozrywki wygląda groteskowo:

„Tłum, który mnie tu doprowadził, zmierzał w bok, ku szkarłatnej ścianie pawilonu, niezwykłej przez to, że przypominała ludzką twarz; jej okna były płonącymi oczami, a pełna zębów, olbrzymia, wykrzywiona gęba otwierała się, aby połknąć następną porcję tłoczących się, przy akompaniamencie powszechnej wesołości” ³³⁵

 

Warto zauważyć, że olbrzymie głowy pojawiają się w Powrocie z gwiazd kilkakrotnie: epatują swoim ogromem z ekranu w Terminalu i w mieszkaniu Nais, trójwymiarowo wyłaniają się z telewizora w hotelu oraz w analizowanym właśnie fragmencie. W swojej powtarzalności konstytuują się jako symbol kontroli mediów, technologii i kultury masowej nad ludźmi.

Kiedy Hal Bregg dostaje się do środka, bierze udział w fantomowej, wirtualnej podróży łodzią. Dla nieprzystosowanego do innej percepcji człowieka to przeżycie traumatyczne, szczególnie w momencie, kiedy zostaje zdemaskowana utrata poczucia umowności trójwymiarowego świata iluzji. Hal staje się ofiarą własnych instynktów:

„W gruncie rzeczy wiedziałem, że wodospad i napowietrzna przeprawa są złudzeniem, poza wszystkimi innymi dowodem był ów pień, przez który na wylot przeszła moja ręka. Mimo to skoczyłem, jakby naprawdę mogła zginąć, a nawet, pamiętam, że zupełnie odruchowo przygotowałem się na lodowate uderzenie wody, której bryzgi leciały wciąż na nasze twarze i ubrania.

Nie poczułem jednak nic oprócz silnego podmuchu powietrza i wylądowałem w przestronnej sali, na ugiętych lekko nogach, jakbym skoczył z wysokości metra najwyżej. Usłyszałem chóralny śmiech” ³³⁶.

Sytuacja bohatera przypomina nieco położenie Trumana z filmu Truman Show Petera Weira. Rzeczywistość, która otacza filmowego bohatera jest sztucznie, teatralnie stworzona, zachowuje jednak wszelkie pozory autentyczności. Truman początkowo nie wie, że jego życie jest obserwowane. Wiedzy takiej – w analizowanej scenie Powrotu z gwiazd - nie ma także Hal Bregg. Nie posiada on predyspozycji, aby z odpowiednim dystansem, bez niepotrzebnych emocji, poddać się dość infantylnej, acz ciekawej wizualnie rozrywce. Brak betryzacji spowodował, że reakcja astronauty wynika z instynktu przetrwania, zdeprecjonowanego w społeczeństwie przyszłości. Bregg z pewnością nie spełnia warunku komunikacyjnej wspólnoty – nie jest w nawet minimalnym stopniu przygotowany do uczestnictwa w zastanej na Ziemi kulturze ³³⁷.

Bohater Powrotu z gwiazd, „zagubiony podróżnik”³³⁸ określa swoją tożsamość, stając wobec rozmaitych typów światła. Od poszukiwania Wewnętrznego Kręgu w infernalnie wykreowanym Terminalu, podąża w stronę epifanii światła naturalnego. Odnalezienie swojego miejsca na Ziemi, uwolnienie – być może chwilowe – od fantomów własnych odbić, od holograficznych zafałszowań i luster na niebie odnajduje Bregg dopiero w kontakcie z naturą i światłem słońca.

„(…) przez cały czas usiłowałem znaleźć w sobie zgodę na to, z czym nie mogłem się pogodzić. Ale to było przedtem, właśnie jak sen. Teraz, trzeźwy i czujny, oczekujący dnia, w powietrzu aż srebrnym od szarości, wobec powolnego wyłaniania się surowych ścian górskich, żlebów, osypisk, które wynurzały się z nocy jako milczące potwierdzenie realności powrotu, po raz pierwszy sam, ale nie obcy na Ziemi, już poddany jej i jej prawom, mogłem — bez buntu, bez żalu — myśleć o odlatujących po złote runo gwiazd…

Śniegi szczytu zapaliły się złotem i bielą, stał nad pełną liliowego cienia doliną potężny i bezwietrzny, a ja, nie zamykając oczu, pełnych łez łamiących jego światło, powstałem wolno i zacząłem schodzić po piargach na południe, gdzie był mój dom” ³³⁹.

Światło, które otaczało Bregga w „giant-city” – światło mediów, reklam, holografów – funkcjonuje w kontekście ostatniej sceny jako światło snu, sztucznie odtworzone, skopiowane, odbite. Katartyczna perspektywa łez kończy podróż Bregga, pielgrzymkę od lumen do lux.

Miasta w powieściach Lema mają często charakter spektaklowy i przypominają współczesne Las Vegas. Sprzężone są z dominacją świateł sztucznych – dominują one np. w mieście, do którego przylatuje Hal Bregg, ale też miasto z powieści, za którą Lem nie przepadał, bo otarła się o socrealistyczną tendencyjność. Nie zmienia to jednak faktu, że inspiruje rozwiązaniami i fomalnymi i estetycznymi. Chodzi o Obłok Magellana. Oto tylko fragmenty jednego z wielu opisów miasta:

„Nad bezkresnym morzem świateł górowały dwa jego źródła potężne. W centrum starej dzielnicy naukowej jaśniał gmach Uniwersytetu (…). Naprzeciw tego tysiącletniego kolosa, urągającego grawitacji, jakby w niebo wystrzelonego ze wszystkich naraz kryształowych kolumnad, stoi drugi, nowożytny już bastion Pałacu Mechaneurystyki. Wobec jego skupionej prostoty, która jest samym światłem zastygłym w nieważką konstrukcję promieni, Uniwersytet zdaje się prymitywny i burzliwy gwałtownością kształtów (…). Nad Pałacem Mechaneurystyki rozwijały się w powietrzu ogniste draperie, gasząc światło gwiazd: sztuczna zorza polarna wstępowała z ziemi w niebo odwróconym wodospadem srebra, a na jej falującym tle niewidzialna dłoń pisała płomieniem:

BAL SIĘ ROZPOCZYNA!

Wtedy rozgwieżdżone czeluście miasta drgnęły, wyrzucając z siebie setki, tysiące, dziesiątki tysięcy iskromiotów, rac, ogni bengalskich łopocących światłem ponad najwyższymi wieżami, a z parków wznosiły się, jakby na ich spotkanie, balony o groteskowych kształtach pajaców i fantastycznych maszkar; zarazem w wypełnionej srebrna wy m półmrokiem przestrzeni między Pałacem i Uniwersytetem zadrżało mrowie szkarłatnych, liliowych i szmaragdowych pierścionków — to szykował się kulig studencki, a śmigła helikopterów, zakończone lampkami, wirując tworzyły świetliste obrączki. Patrzałem na to wszystko niechętnie, mrużąc oczy od natarczywych świateł, urażony: gdybyż Ziemia, już daleka i obojętna, zostawiła mnie rozważaniom G nieskończoności — ale ona zapraszała na tę karnawałową, błazeńską zabawę w takiej chwili!”

Podobnie jak w Powrocie, tak i tu sztuczne światło – lumen związane jest z karnawałem. W obu powieściach bohaterowie czują się przez ten festyn światła wyobcowani. Wszak, jak mówi Turner: „karnawał jest czasem poza czasem, miejscem poza miejscem.”³⁴⁰ Przypomina to sytuację dra Rieux z Dżumy Alberta Camusa, który z dala sceptycznie oberwował dziki tłum cieszący się z zażegania epidemii. Światła miasta są „natarczywe”, nie mają w sobie nic z mistycyzmu jakie będzie niósł blask gwieździstego krzyża w Obłoku Magellana w finale.

Używając języka sytuacjonistów, miasto jest feerią przedstawień – spektaklem.³⁴¹ Takie obrazy miasta dają też wiedzę o społeczeństwie – bez zagłębiania się w ten temat można stwierdzić, że żywioł lumen wyznacza ślepą fascynację technologią, kult materii, który Lem zawsze kontrastuje ze spokojem i tajemnicą kosmosu, ze światłem innego typu.

Teatralność, ludyczność życia miast, którą Lem antycypował już w latach sześćdziesiątych realizuje się na naszych oczach głównie za sprawą fotografii. Życie jednostek jest coraz częściej życiem na pokaz, życiem z wykadrowanymi elementami rzeczywistości multiplikowanymi w sieci internetowej. Jak w Powrocie... ekrany zarówno mitologizują rzeczywistość jak i nią manipulują. Lem jest tutaj preksursorem – kreując wizualne atrybuty miejskiej ikonosfery stymuluje rozważania o związkach socjologii obrazu ze sztuką wizualną, relacjach między społecznymi konstrukcjami a wyborem, ujęciem, percepcją, rozpoznaniem i kreacją obrazowego przedstawienia. Autor Filozofii przypadku, opisując nie tylko budynki, ale i np. stroje w społeczeństwach przyszłości (np. w Kongresie futurologicznym i Powrocie z gwiazd), zachowania tłumów miejskich (również we wspomnianych tekstach) określa tym samym wizualne wymiary interakcji społecznych – dotyka więc takich gałęzi wiedzy jak proksemika czy kinezyka³⁴² oraz zupełnie już współczesne visual culture studies.³⁴³

W cytowanym wyżej fragmencie Obłoku Magellana intryguje wyobraźnia geometryczna skupiająca się np. na kubaturach budynków. Po liniach geometrii porusza się wyobraźnia Lema bardzo często – można by tutaj podawać przykłady z niemal każdego dzieła beletrystycznego. Co jednak zastanawiające, są momenty, w których wizualność geometryczna przeżywa kryzys, przestrzenie Euklidesowe i Newtonowskie nie sprawdzają się, chcą się uwolnić, jak będące czystym tworzeniem eksplozje kształtów na oceanie solaryjskim. Są to chwile, kiedy doświadczenie świeckie zamienia się w doświadczenie obszaru świętego, waloryzowanego już nie geometrycznie i logicznie a religijnie.³⁴⁴ Używając nazewnictwa Eliadego, można by rzec iż są to „obrazy otwarcia”, które z kolei wywołują hierofanię. Mamy do czynienia z chwilami, kiedy kody konstruujące do tej pory fizykalnie odczuwaną codzienność nie funkcjonują, następuje przejście – mówiąc romantycznie – z egzystencji zamkniętej do otwartej. W miejsce geometrycznej obiektywności świata wstępuje koncepcja „punktów widzenia” ³⁴⁵, uzależnianie od podmiotowości, a może raczej od czegoś co jest transcendentnie nad nią. Owa hierofania znajduje też oddźwięk w fakcie, który dobrze ujął Ryszard Handke: „Unaoczniająca moc słowa poczyna konkurować z bezpośrednim przestrzennym spostrzeganiem rzeczywistości”.³⁴⁶

Nie można pominąć faktu, że dla Hala Bregga konstruktem rzeczywistości, a raczej sposobem na odnalezienie się w przestrzeni jest pamięć: „motywacja i budulec architektoniki rzeczywistości przedstawionej (czyli konceptem literaturoznawczy)”.³⁴⁷ Lem buduje ślady memoratywne: pamięć umysłu, pamięć jako magazyn, świątynię, bibliotekę, archiwum, teatr, ruiny – dodajmy jeszcze kino, miejsce rozrywki, punkt przybycia, góry. Pierwsze wyliczenie nie jest przypadkowe – to kategorie pamięci przestrzeni, o której wspomina św. Augustyn (później jako heterotopie potraktuje je Foucault). Przestrzeń zarysowana przez Lema w Powrocie wpisuje się w formy literackiej metaforyki pamięci (tropologii)³⁴⁸, a także odpowiada wariantom przestrzennym opisywanym przez Aleidę Assman – pochyla się ona szczególnie nad : archiwami, „śmietnikami” pamięci, miejscami-widmami będącymi obszarem gier wyobraźni i powrotu wypartych wspomnień.³⁴⁹

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rozdział IV

PANOPTICON

Niebo tkwi w czarnej ziemi. Tak pęcherz błękitu

W bryle lawy tym tylko jest, że jej tam nie ma.³⁵⁰

IV 1. Lustrzany mur

W 2012 roku Marcin Gładych wyreżyserował film p.t. Panopticon.³⁵¹ Reżyser połączył historię z ideą architektoniczną Jeremiego Benthama, która częściowo została zrealizowana w formie słynnego „okrąglaka”, czyli toruńskiego więzienia. Mało kto wie, że budynek ten wyrósł z planów, które stanowiły opus magnum francuskiego filozofa. Bentham rozmyślał nad stworzeniem doskonałego więzienia.³⁵² Nie miejsce, aby szczegółowo ten temat analizować, wypada jedynie podkreślić, iż realizacja idei władzy i nadzoru w panopticonie zależała w dużej mierze od określonego modelu architektonicznego. W dużym skrócie: pomysł polegał na tym, aby obserwować, ale nie być widzianym w budynku o kształcie walca, w którym pomiędzy wieżą strażniczą znajdującą się na środku, a celami jest pusta przestrzeń. Okna strażników zrobione są z weneckich luster. Więźniowie nigdy nie wiedzą, czy są obserwowani. Problem władzy wynikający z analizy panopticonu zanalizował dokładnie Michael Foucault.³⁵³

Marcin Gładych skonstatował, że Bentham chciał stworzyć idealne więzienie, a rozrysował model idealnego świata.³⁵⁴ Panopticon jest figurą uniwersalną.

Rolę strażnika, którego nie widzimy, a który wywiera na nas wpływ jest dziś np. Internet.

W odniesieniu do struktur światów Lema, panopticon interesuje nas jako pewien model wizualny, w myśl którego – jak się okaże – konstruowanych jest wiele obrazów powieściowych. Zacząć warto od tych, które zostały już przywołane wcześniej.

W Edenie ludzie zaskoczeni są reakcją obcych, którzy postanawiają odgrodzić Ziemian lustrzanym, kolistym murem – w centrum tak stworzonego terenu pozostaje – na wzgórzu, co symboliczne - rakieta. Prawdopodobnie intencją dubeltów jest odizolowanie obcego dla nich czynnika. Astronauci zostają więc zamknięci w systemie własnych odbić. Przedsmak tego faktu odczuć już można, kiedy bohaterowie napotykają w czasie podróży po nieznanym terytorium na fatamorganę, odbicie własnego łazika. Ludzie chcący obserwować obcą cywilizację w efekcie mają obserwować samych siebie. Wniosek z takich okoliczności dobrze formułuje Snaut w Solaris:

 

„Mamy się za rycerzy świętego Kontaktu. To drugi fałsz. Nie szukamy nikogo oprócz ludzi.

Nie potrzeba nam innych światów. Potrzeba nam luster.”

I mimo że ziemianie robią wyłom w lustrzanym żywopłocie i wyjeżdżają Obrońcą na ekspedycję mającą poznać miasto dubeltów, i tak misja kończy się poznawczym fiaskiem. Barierą okazuje się niemożność poprawnego odczytania zapisu filmowego „miasta”. To że widzialności medialne zakrzywiają się w obraz rzeczywistości jedynie w punkcie ześrodkowania to prawda, która nabiera tutaj nie tylko – nazwijmy to – fotograficznego znaczenia.³⁵⁵ Rzeczywistość Edenu mogłaby zostać prawidłowo „odczytana” w momencie, gdyby ludzie potrafili ześrodkować własne interpretacje z kategorią inności. Niestety w sieci nieuświadamianych atawizmów nie potrafią tego zrobić. Nie jakość filmu jest chyba najważniejszym kłopotem – przybysze z Ziemi nie mogą – interpretując zachowania obcych – wyjść poza stereotypowe kategorie myślowe, dostrzeżone gesty; ruchy dubeltów mogą być tylko dekodowane w ziemskich paradygmatach. To błąd. Egocentryzm. W Filozofii przypadku Lem tak to tłumaczy:

Oko i mózg, nastawione stale na odbiór „ładów”, aktywnie „starają się” dostrzegać pewne ukształtowania całościowe, gdzie się tylko da.³⁵⁶

 

Rozrasta się w tym miejscu w ogóle problem uzależnienia i właśnie swoistego uwięzienia od przekazu medialnego. W Niezwyciężonym o wiele częściej niż w lustro spoglądają w – używając określenia Virillio – obrazy maszyniczne, w interfejsy i ekrany. Związane jest to głównie z wysyłaniem na obcy teren machin, z którymi astronauci zachowują pośredni kontakt wizualny. W Edenie pod koniec misji kosmonauci wyjeżdżają na zwiad niszczycielskim Obrońcą.

Jest to jednak pojazd załogowy, a ludzie sami muszą nagrywać film z wypadu. W napisanym pięć lat po Edenie Niezwyciężonym przedostatnim etapem działań jest wypuszczenie (warto zwrócić uwagę na podobieństwo fabuł) śmiercionośnego Cyklopa, który nie musi już mieć załogi, rejestruje zdalnie obraz, mało tego – jest obserwowany drugim mechanicznym „okiem” zawieszonym w powietrznej sondzie (dziś pomysł zrealizowany w postaci dronów). Ci, którzy ocaleli z poprzednich misji, siedzą w „świętym słupie”-strażnicy iobserwują na ekranach rozgrywającą się za sprawą użycia miotacza antymaterii hekatombę. Choć są, a może roszczą sobie prawo do bycia strażnikami w tak skonstruowanym panopticonie, nie udaje im się zapanować nad obserwowanymi.

Otoczenie lustrzanym, magnetycznym, elektronicznym kręgiem jest parabolicznym zawężeniem egzystencji uwięzionej, przypomina romantyczne uwięzienie w „kole czarów tajemniczem”.³⁵⁷ Bohaterowie – podobnie jak ich dziewiętnastowieczni poprzednicy dążą od egzystencji zamkniętej do otwartej.

Przy analizowaniu powieści Lema lepiej w ogóle używać wyrażenia kręgi przestrzeni a nie miejsce wydarzeń. ³⁵⁸ Model panopticonu chyba najbardziej wprost wyobrażony został w Pamiętniku znalezionym w wannie, powieści o Gmachu odczytywanym jako metafora widzialnego, ale niepojętego świata. ³⁵⁹

Abstrahując na razie od wizualnej struktury przestrzennej - realizuje się w Pamiętniku idea władzy, która permanentnie inwigiluje, nie gwarantując jednocześnie transparencji. Jest niejako ukryta za fenickim lustrem, nie pokazuje prawdziwej twarzy a jedynie atrapy, odbicia, zająknięte procedury, których nie obejmuje logika. Umiejscowienie bohatera w takiej przestrzeni nie jest żadnym novum. Już Borges pisał, iż mistycy w trakcie ekstazy często widzą kolistą salę.³⁶⁰ Autor Biblioteki Babel zakładał, iż w środku takiej zwizualizowanej przestrzeni musi znajdować się jakiś sześciobok.³⁶¹ Archeolodzy w ruinach tzw. Trzeciego Pentagonu odnajdują wannę, a w niej pamiętnik. Powstaje szczególna hybryda wizualnego modelu Borgesa, więzienia Benthama i modeli kosmologicznych pitagorejczyków.³⁶² Co ciekawe, Lem sięga po podobne modele szczególnie często w swoim tzw. złotym okresie. Bohater Pamiętnika porusza się w Pentagonie, zaś Kris Kelvin (Solaris) dociera do stacji, w której – jak czytamy – znajduje się okrągłe pomieszczenie o pięciu drzwiach z napisami nazwisk.³⁶³ W przypadku obu powieści przedstawione konstrukcje spacjalne znajdują analogie w idei Benthama. Czytamy w Solaris:

„Zbliżałem się do okrągłej komory, z której rozchodziły się korytarze na kształt szprych koła (…).”

Plany architektoniczne panopticonu śmiało mogłyby posłużyć jako schemat stacji solaryjskiej. Instancją obserwującą i inwigilującą stałby się oczywiście ocean. Panopticon jawi się jako obraz – klucz, rama, idea nadająca spójność semantyczną wielu utworom Lema.

Kołowość wpisana w przestrzeń Solaris znajduje swoje ekwiwalenty na płaszczyźnie ontycznej – szczególnie w odniesieniu do Harey. Zanim wyjaśnimy tę kwestię trzeba przytoczyć myśl Deluze – otóż odpowiadające paradygmatowi kołowemu bycie określa on jako powtarzanie oraz stawanie się.³⁶⁴ Fantomowe kopie Harey to nie tylko multiplikacje. Neutrinowe dzieło ewoluuje, zyskuje coraz większą świadomość samego siebie. Również stosunek Krisa do Harey w sposób oczywisty zmienia się – ich losy układają się na kształt spirali – nie tylko bowiem aktualizują się poprzez trzykrotne spotkanie w tej samej formie materialnej, ale wstępują na szczeblach topografii humanistycznego wtajemniczenia, w efekcie Kris jest przecież w stanie pokochać Harey, fantazmatyczno-technologiczne dzieło oceanu.³⁶⁵ Przestrzennym podkreśleniem tej przemiany jest nie tylko kolistość Solaris, ale także przemieszczenie się Kelvina z zamkniętej stacji na zewnątrz – ku spotkaniu z tajemnicą oceanu. Sztuczne światło wnętrza zostaje zastąpione – percypowanym bez filtru szyb światłem słońc.

IV 2. Więzienia luster

Wróćmy do Pamiętnika i idei panopticonu. Z sukcesem szukać można w powieści fragmentów, które dotyczą lustrzanych pomieszczeń gmachu będącego de facto nietypowym, labiryntowym więzieniem.

„Centrum sali osaczył półmrok, z którego wyłaniały się widmowo ku środkowi pochylone lustra. Cofnął się poza granicę światła, lecz tak było całkiem źle. (…)

Czasem ze szklistego mroku wypływało wzgardą tryskające oko, wielkie jak gałka głębinowej ryby, lustra podawały sobie i mnożyły fragmenty z mięsem sukna wyrwanych epoletów i naszywek, a w największych, skrajnych, w nieskończoność zmierzała aleja hańby (…).”

 

Bohater właściwie permanentnie znajduje się w sytuacji osaczenia, mimo że pentagon nie jest więzieniem, sprawia jednak, że podróżujący w nim flaneur czuje się jak skazaniec. Pomysł Benthama koncentrował się w dużej mierze na ewokowaniu poczucia zniewolenia psychicznego, zakładano, że więzień nie powinien uciekać, gdyż powstała w nim niewygasająca świadomość bycia obserwowanym przez niewidocznych strażników (już w Ogrodzie ciemności z 1947 roku pojawiają się ogrodnicy - obserwatorzy). Bohater Pamiętnika znajduje w końcu wyjście, jednak – mimo iż nie jest strzeżone – nie wykorzystuje okazji ucieczki. Sądzi, że jest śledzony i celowo wystawiono go na próbę. Dlatego postanawia wrócić do swojej łazienki. Światło bramy wolności jest jedynym naturalnym światłem pojawiającym się w trakcie fabuły. Pojawia się na końcu powieści, jak m.in. w Powrocie z gwiazd i w Masce. Jednak podobnie jak w opowieści o kobiecym robocie zwiastuje śmierć, nie ratuje bohatera. Po kontakcie ze światłem sakralnym uświadamia on sobie, że musi pozostać w świetle sztucznym, z jakichś dziwnych powodów uznaje, że w nim będzie lepiej - „Cofnął się poza granicę światła, lecz tak było całkiem źle.”

Gest spoglądania w lustro przy jednoczesnym poczuciu bycia obserwowanym to dojmujące uczucie, które na stałe wpisało się w spektrum doświadczeń bohaterów Lema. Bardzo często to właśnie lustro jest przedmiotem, przed którym zatrzymuje się bohater Pamiętnika.

 

„Z lustra, jak z ciemnego okna, spojrzała na mnie własna twarz, rozłamana w przepływające płaszczyzny - było to spowodowane falistością szkła, ale mnie się wydało, że widzę ją w lodowatych płomieniach strachu. Tak patrzyliśmy na siebie - ja i ja (...)”

Nawet w momencie odpoczynku po bieganinie labiryntowymi korytarzami Gmachu bohater nie znajduje wytchnienia – jest więźniem własnego spojrzenia, oddają to oksymoroniczne „lodowate płomienie”. W idei Benthama również mieściła się myśl, że więźniowie czują się zniewoleni nie tyle obecnością lustrzanej strażnicy, która odbija jedynie ich własne oblicza (ale nie zdradza, czy ktoś ze strażników jest w środku), ile obserwacją jednego więźnia przez drugiego. W istocie czymś, co obserwuje staje się podświadomość; schizofreniczne rozdwojenie osobowości przejawia się w projektowaniu sobowtóra, psychicznego fantomu.

„Ciemne okno” lustra koresponduje mocno z obrazem spotkanym w Solaris.

„Pokój był pusty. Przede mną ziało tylko czernią wielkie półkoliste okno. Wrażenie nie ustępowało. Ciemność patrzała na mnie, bezpostaciowa, olbrzymia, bezoka, pozbawiona granic.”

W lustrzanej przestrzeni przebywa też Hal Bregg. Lustra potęgują „szok przyszłości” w terminalu, astronauta nie wie, czy część hali, w której przebywa jest rzeczywistością czy odbiciem. W pewnym momencie patrzy nawet na własne trójwymiarowe odbicie, które powstaje przed nim ze specjalnego arkusza. Celem załoganta Prometeusza jest skontaktować się z przewodnikiem – co oczywiście przywodzi na myśl Boską komedię. Znaleźć tez musi wewnętrzny krąg tego swoistego futurystycznego panopticonu. W przestrzeni, w której blask i chaos sztucznych świateł wygasza gwiazdy, Bregg z trudem znajduje optyczne punkty zawieszenia.

IV 3. Zwierciadlane misteria

Jednym z bardziej oryginalnych ujęć człowieka wobec własnego lustrzanego oblicza jest to, które wykreowane zostało prawie w finale Niezwyciężonego. Rohan, szukając swoich towarzyszy w skrajnie nieprzyjaznych górskich warunkach, musi liczyć się z zagrożeniem życia w sytuacji pojawienia się czarnej chmury metalowych owadów. Wiadomo, że mogą one – poprzez wywołanie specjalnego pola magnetycznego - spowodować całkowitą amnezję i infantylną bezradność. Swoiście resetują umysł. Z martwymi mieszkańcami Regis III Rohan spotyka się bezpośrednio trzykrotnie. Za pierwszym razem – w czasie walki – ocala siebie przypadkowo. Drugie spotkanie – już w trakcie opisanych wyżej poszukiwań – to eksperyment, w którym udaje się potwierdzić hipotezę pozwalającą przetrwać. Trzecie spotkanie ma już charakter wtajemniczenia i przypomina bardzo kontakt z oceanem solaryjskim. W czasie tego niesamowitego kontaktu z czarną chmurą jest moment, który daje dużo do myślenia:

„A tymczasem owe lustra powietrzne pod pułapem chmury falowały i rozprężały się; aż naraz ujrzał olbrzymią, sięgającą szczytem głowy mroków, postać ludzką, która patrzała nań nieruchomo, chociaż sam obraz drgał i tańczył bezustannie, jakby wciąż gasnący i wciąż na nowo wzniecany tajemniczym rytmem. I znów upłynęły sekundy, zanim poznał w nim własne odbicie, zawieszone w pustce między bocznymi zwisami chmury.”

Podobnie jak w powyższym przykładzie wygląda kontakt z obcym w Solaris. W zakończeniu powieści Kris postanawia stanąć „oko w oko” z oceanem. W spotkaniu tym przeważa język wizualny, niewerbalny. Ocean w pewien sposób też odbija zachowania Kelvina, przez moment staje się negatywowym lustrem:

„Wyglądało to, jak gdyby z oceanu wyrósł ciągliwy kwiat, którego kielich otoczył moje palce, stając się dokładnym, choć nie dotykającym ich negatywem. Cofnąłem się. Łodyga zadrżała i jakby niechętnie wróciła w dół, elastyczna, chwiejna, niepewna, fala wezbrała wciągając ją w siebie i znikła za krawędzią brzegu.”

A może jednak ocean to gigantyczne lustro odbijające ludzkie kompleksy? Kelvin, rozważając powrót do domu na Ziemię stwierdza: „utonę w ludziach”. Czyż nie następuje tu metonimiczne przerzucenie właściwości oceanu na człowieczeństwo? Badając ocean, solaryści badają samych siebie. Harey niekiedy wydaje się wychodzić z lustrzanego odbicia, jest więc może projekcją Krisa:

„Za rozpłomienionymi szybami rodził się martwy, błękitny upał. Osłaniając oczy ręką poszukałem okularów. Leżały na stole. Ukląkłem na łóżku, nałożyłem je i zobaczyłem je; odbicie w lustrze.

Oczekiwała czegoś.”

Założenie okularów wygląda jak założenie fantomatycznego urządzenia, jest rodzajem filtru pomiędzy światłem słońca, a sztucznym światłem stacji. W tym przypadku naturalne światło słoneczne nabiera raczej cech pejoratywnych, odstrasza, oślepia, wpisuje się w kategorię światła, o której wspominali ojcowie pustyni – światła demonicznego, jawiącego się jako tzw. demon południa.³⁶⁶

Zwierciadlana multiplikacja rzeczywistości następuje też we wnętrzach szybu na Edenie. Bohaterowie dostają się do wnętrza góry (jeden z ulubionych motywów przestrzennych Lema), gdzie napotykają na labirynt dziwnych zdeformowanych form biologicznych. Z jednej strony tworzenie makabreskowych dziwadeł potęguje efekt strachu, z drugiej – dobrze wpisuje się w repertuar różnie modyfikowanych labiryntów Lema.

 

„Koordynator zapaliłszerokokątny reflektor obok kierownicy i uniósłszy jego wylot, wodził nim wkoło – Strumień blasku, słabnąc u końca drogi, przejechał, jak po szczeblach, po białych, klatkowatych tworach, które, wyrwane z mroku, zajarzyły się kościanym blaskiem i znikły, zarazem tysiące lustrzanych odbić uderzyły ich w twarz oślepiającymi łyśnięciami.

(…)

Niezliczone szpalery bielały pozamykane jak gdyby w szklanych jajach, kołując wielopiętrowymi spiralami, coraz dalej i wyżej, tysiące pęcherzastych ścianek powielały i rozszczepiały blask, tak że niepodobna było odróżnić rzeczywistych kształtów od ich zwierciadlanych odbić.”

 

Przywołaliśmy dłuższy fragment, ponieważ mieści on te cechy, które stanowią wyróżnik stylu Lema. Sztuczne światło, podlegając słownictwu deiktycznemu (wkoło, u końca, coraz dalej i wyżej) buduje tajemnicę nieznanej przestrzeni i struktur (klatkowane twory, szpalery, szklane jaja, pęcherzaste ścianki, strumień

blasku, wielopiętrowe spirale). Całość wrażeń zostaje dodatkowo zwielokrotniona lustrzanymi efektami i opisem charakteru światła („wyrwane z mroku, zajarzyły się kościanym blaskiem i znikły”, tysiące lustrzanych odbić, oślepiające łyśnienia, powielanie i rozszczepianie blasku, zwierciadlane odbicia).

Podobną strukturę przestrzeni do wyżej zaprezentowanej odnaleźć można też w Pamiętniku... Labirynt, światło i lustro konstytuują wizualność sceny, poza tym znajdują się tu zaklatkowane twory – w tym przypadku ludzkie dłonie:

„Ujrzałem się jakby w odnodze wielkiego muzeum. W półmroku, nad woskowaną posadzką, stały rzędem długie, oszklone witryny, buchające światłem. Uliczka, jaką tworzyły, zakręcała, lecz plamy blasku na ciemnych ścianach świadczyły, że biegnie dalej. Za szybami leżały dłonie, same dłonie, ucięte u przegubów, na przezroczystych półkach, najczęściej po dwie, naturalnej wielkości i barwy, może zbyt naturalnej, bo udana była nie tylko matowość skóry i połysk paznokci, ale i włoski na grzbietach. Zastygłe w niewyobrażalnej wielkości póz, stanowiły jakby znieruchomiałe raz na zawsze role odgrywającego się za szkłem martwego teatru.”

No i znów lustrzane odbicie:

„Naraz z ciemności wynurzył się pędzący wprost na mnie człowiek z łopocącymi łatami świateł i cieni na czole, na twarzy, z gębą otwartą jak do histerycznego krzyku, bez oczu, w ostatniej chwili zdołałem się zatrzymać, uderzając rękami o zimną, gładką, pionową taflę lustra.”

 

W labiryncie korytarzy i świateł futurystycznego dworca w Powrocie z gwiazd Lem potęguje wrażenie zgubienia bohatera podobnie jak w wyżej przytoczonym fragmencie:

„Byłem już prawie pewny, że nie trafię tędy do wyjścia i (oceniłem to po trwaniu jazdy w górę) że znajduję się w napowietrznej części dworca, wciąż jednak zachowywałem ten sam kierunek. Niespodziana pustka, płyty malinowych okładzin z iskrzącymi się gwiazdkami, szeregi drzwi. Najbliższe były nie domknięte. Zajrzałem do środka. Jakiś wielki, barczysty człowiek zrobił w tejże chwili to samo z przeciwnej strony. Ja sam w całościennym lustrze.”

Bregg – podobnie jak bohater Pamiętnika... wśród wielu drzwi spotyka te prowadzące do toalety i napotyka na własne odbicie. Później w hotelu także przed lustrem przybysz uświadamia sobie jak bardzo nie pasuje do zastanej rzeczywistości. Wprawdzie pod lustrem nie pojawia się nagle brzytwa, tak jak w Pamiętniku, ale nie zmniejsza to alienacji człowieka, który czuje się jak „neandertalczyk przyprowadzony do miasta.” Chyba najbardziej niespotykanego spotkania z lustrzanym odbiciem doświadcza Bregg w Pałacu Merlina:

 

„Znaleźliśmy się w pokoju niezbyt wielkim, bardzo wysokim, o jednej ścianie lustrzanej od stropu po kamienną podłogę z czarnych i białych tafli. Wrażenie było takie, jakby pokój, dwa razy większy niż w rzeczywistości, zawierał w sobie sześcioro ludzi stojących na kamiennej szachownicy. (…) Naraz moje odbicie spojrzało na mnie. Ten ruch nie był odzwierciedleniem mojego. Zastygłem, a tamten, wielki, barczysty, powoli popatrzał najpierw na ciemnowłosą kobietę, potem na jej towarzysza — żadne z nas nie poruszało się i tylko odbicia, usamodzielnione w jakiś niepojęty sposób, ożyły i rozegrały między sobą milczącą scenę.”

Tutaj oczywiście w grę wchodzą prawdopodobnie eksperymenty fantomatyczne. Atmosfera klaustrofobiczności lustrzanych sal unosząca się nad wieloma tekstami Lema skłania do podobnej refleksji, do której doszedł Juliusz Słowacki. Poeta, zastanawiając się nad rzeczywistością użył metafory gobelinu. Człowiek widzi jedynie zewnętrzny efekt wizualny, nie dostrzega „szwów rzeczywistości”. Lustra zamykają człowieka w fantazmatycznej rzeczywistości. Każąc spoglądać w samego siebie jednocześnie oszukują, bo celowo odwodzą od poznania tajemnicy, czegoś, co jest za lustrem. Wymuszają, aby widzieć konstrukcję, a nie strukturę. U Lema zwierciadła ewokują dodatkowo poczucie obserwacji i inwigilacji, to oczy lub okna dla tego świata, który nas kontroluje, choć najczęściej nie wyraża tego Lem wprost. Jeśli spojrzeć na tych wszystkich bohaterów, którzy stają u Lema przed lustrami przychodzi na myśl znów Corcoran ze swoimi skrzyniami. To chyba najbardziej pojemny model przestrzenny i problemowy jednocześnie. Brnąc konsekwentnie w analizie metafory skrzyń, można by rzec, że lustra to wnętrze skrzyń. Zwierciadło utrzymuje jedynie, a nawet zwielokrotnia złudę zmysłów. Corcoran twierdził:

„Bo nasze mózgi - uważaj pan! - podłączone są, że tak powiem, do świata zewnętrznego – za pośrednictwem zmysłowych odbiorników: oczu, uszu, nosa, skóry i tak dalej.

(…)

Skąd wiemy o tym, że mamy ciało takie, a nie inne, taką właśnie twarz, że stoimy, że trzymamy w ręku książkę, że pachną kwiaty? Stąd, że pewne bodźce działają na nasze zmysły i nerwami płyną do mózgu podniety.”

Odbicia luster powodują, że wszelka myśl, spojrzenie i gest próbujący przebić rzeczywistość wraca do podmiotu, każąc mu egzystować w panoptikalnym theatrum mundi. Nie sposób zobaczyć strażnika po drugiej stronie. Wprawdzie w Pamiętniku lustro okazuje się w efekcie wyjściem z koszmarnego muzeum; jednak jak w kreacjonistycznych wizjach Kafki bohater trafia nagle do pomieszczenia, którego się nie spodziewał, do przestrzeni za lustrem, w którym każe mu się podpisać obciążające go zeznania. Krótko potem znajduje nawet wyjście z labiryntu, jednak i tak wraca przed lustro, do swej zanurzeniowej paranoi. ³⁶⁷

Gmach ukryty w Górze św. Jana to panopticon labiryntowy zwielokrotniony. Dokonajmy jeszcze powieściowego rekonesansu i wskażmy, które fragmenty dobitnie świadczą o zastosowaniu takiego modelu kreacji przestrzeni. Już prawie na samym początku bohater odczuwa niemą obecność jakichś obserwatorów, czuje się podobnie jak obserwowany przez ocean Kris Kelvin.

 

„Była to sala iście tronowa, ale i żałobna zarazem - ściany okrywał kunsztownie sfałdowany kir, na czarnych sznurach zwisały z wysoka lustra najcięższego kalibru - ciężkie owale weneckiego szkła, półślepe, ponure zwierciadła z rozprowadzonej ołowiem rtęci, spijającej całe światło otoczenia.”

Użycie przymiotnika „półślepe” może sugerować, że chodzi Lemowi o lustra fenickie służące do obserwacji przy jednoczesnym zapewnieniu niewidoczności.

Pisarz często w swych opisach wykorzystuje także barwę rtęci, bowiem umożliwia ona powstawanie różnych efektów świetlnych, łącznie ze skupieniem światła w sobie. Dla porównania kilka fragmentów Solaris. Warto zwrócić szczególna uwagę na grę świateł i kolorów szczególnie w drugim fragmencie:

„Nim zdążyłem się odezwać, krótkie uderzenie przywróciło zasobnikowi pionową pozycję, w przezierniku roziskrzył się rtęciowym światłem sfalowany, aż po dymny horyzont,ocean.

(…)

Czarny ogrom oceanu i puste niebo nad nim wypełniała wówczas oślepiająca swą gwałtownością walka kolorów twardych, metalicznie rozżarzonych, łyskających jadowitą zielenią — ze stłumionymi, głuchymi płomieniami purpury, a sam ocean przerzynały odblaski dwu przeciwstawnych tarcz, dwu gwałtownych ognisk, rtęciowego i szkarłatnego; trzeba było wówczas najmniejszego obłoku w zenicie, aby światła spływające wraz z ciężką pianą po skosach fal wzbogaciły się o nieprawdopodobne, tęczowe migotania.

(…)

Ten oczywisty znak końca dostrzeżonej symetriady, w połowie gorejąc krwawo, w drugiej jaśniejąc jak słup rtęci, rozrósł się w dwubarwne drzewo.

(…)

Kiedy niebawem wzeszło słońce, pusta, martwa płaszczyzna, ledwo zaznaczona zmarszczkami fal posyłających rtęciowe łyśnięcia w okna Stacji, rozpościerała się znowu we wszystkich kierunkach.”

I jeszcze zdanie z Niezwyciężonego:

„Chmura, która dostała się w promień odrzutu, rozsrebrzyła się wybuchem rtęci.”

Ciekawe studium kolorów u Lema i problemów translatorskich przynosi tekst Elżbiety Skibińskiej z książki Lem i tłumacze.³⁶⁸ Podobnie jak rtęć także opal umożliwia grę świateł. Astronauci odlatujący z Edenu zwracają uwagę – patrząc w ekran – że planeta Eden przypomina kroplę opalu i daje niespotykany wśród planet blask. Kojarzy się to z czystością, co zbliża z kolei do pojęcia claritas – blasku i lśnienia – utożsamianych z kategorią piękna.³⁶⁹ Dopiero wysokość i pośrednictwo ekranu zmieniły odbiór planety, na której przecież dokonuje się okrutnej – z ludzkiego punktu widzenia – inżynierii biologicznej.

Obcy w Edenie, w pewnym sensie ocean w Solaris oraz czarna chmura w Niezwyciężonym – wszystkie te formy obcości niejako każą człowiekowi spojrzeć najpierw najpierw na swoje odbicie. Po co? Aby zrozumieć, że kosmiczna eksploracja i technologiczny rozwój ludzkości powinny zedrzeć przede wszystkim fałsz antropocentryzmu. Ogrom luster, które pojawiają się na kartach powieści Lema każą też spojrzeć na świat jako na teatr w myśl słów Genneta: „Świat i teatr mają budowę lustrzaną. Jest ciągiem odbić, różnych i zawsze takich samych.” ³⁷⁰

Zarówno Kelvin jak i Rohan doświadczają swoistego misterium, które każe im przewartościować nagle sposób myślenia, doprowadza nawet do zafascynowania pięknem obcej formy. I trudno tu nawet powiedzieć formy życia w rozumieniu biologicznym. W tym kontekście dokonuje humanistycznego zwrotu, staje się posthumanistą. Chwila lustrzanej kontemplacji uzmysławia jeszcze jedno. Największym wrogiem człowieka, jednocześnie jego panoptikalnym nadzorcą jest on sam. Czarna chmura de facto nie zabija – powoduje jedynie sprowadzenie człowieka do stadium dziecka, jak powiedziałby Gombrowicz dokonuje procesu infantylizacji. Niestety dorośli zamienieni nagle w dzieci sami zaczynają do siebie strzelać. Używają antymaterii i anihilatorów, są w stanie nawet doprowadzić do armagedonu jak w Fiasku. Rohan zostaje przez chmurę „ocalony”, w czasie wędrówki prawdziwe zagrożenie nie pojawia się ze strony „obych”, ale w chwili, kiedy Rohan dostaje się w sferę działania promieniowania wywołanego atakiem przysłanego tu wcześniej Cyklopa.

 

IV 4. Ruch dośrodkowy

Panopticon koncentrycznie modeluje przestrzeń, jednocześnie też widzi i więzi. Podobne założenia widać w większości powieści Lema. Często, śledząc na przykład trajektorię bohatera, odnosi się wrażenie, że przypomina ona bieg po bieżni z wyznaczonymi torami – ruch rozpoczyna się po zewnętrznej, by po kolejnych etapach – okrążeniach przenosić się na coraz bardziej wewnętrzne tory. Podobne modele zyskują u Lema rozmaite metafory. Dla przykładu w Fiasku znajdziemy taki fragment:

„Podobnie jak środek cebuli otacza warstwami miąższ, widoczny na przekroju niby słoje drzewa, tak kollapsar w rezonansie otacza się giętym grawitacją czasem, a raczej zawiłym uwarstwieniem czasoprzestrzeni.”

Taką wirtualną strukturę przybiera docieranie do prawdy, wypełnianie rozmaitych misji, tak też – analogicznie - zbudowane są postacie obcych. Żeby nie być gołosłownym warto przypomnieć budowę dubelta, sławetnych kurdli, Kwintan, mechanicznych insektów na Regis III, czy też wspomnianej mechanicznej modliszki z Maski.

Anegdotycznym i kwintesencjonalnym oddaniem konstrukcji przestrzennoobrazowych, o których piszemy jest koncept bajki Biała śmierć. Lem przedstawia w niej Aragenę, na której wybudowano państwo zbudowane do środka. Na lądzie nie ruszono „choćby najmniejszego kamyka”. Głazy z eksploracji wnętrza wyrzucono w próżnię, dzięki czemu utworzono – co ważne – zewnętrzny krąg. W środku, pod lądami domy budowano dachami w kierunku jądra, w efekcie centrum planety otoczone zostało kopulastymi lustrami. W jądrze przechowywano czarny kryształ zawierający pamięć powstania ludu. W bajce pojawia się także motyw znany ze starożytnego eposu – koń trojański, tu w postaci obcego statku, który spadł na skorupę. Nie przez przypadek chyba Lem przyrównuje go do kielicha. Kojarzy się to z Graalem. Jerzy Jarzębski pisze, że motyw ten funkcjonuje u Lema dość często.³⁷¹ Statek zostaje zabrany do wnętrza planety, po czym Enteryci (nomen omen) – w głównej pustelni badawczej - starają się dostać do jego wnętrza. Niczego nie znajdują. W statku jest jednak śmiercionośna broń – pleśń (motyw znów antycypowany już w Ogrodzie ciemności), która z czasem sprowadza zagładę na lud Arageny. U Lema katastrofisty odkrycie prawdy, dotarcie do źródła, nasiona – niesie zgubę. W najlepszym razie obojętność lub agresję. Podobny schemat znajdujemy w Niezwyciężonym: po przedstawieniu koncepcji Laudy i odkryciu budowy mechanicznych owadów budujących czarne chmury, których istotę starała się zgłębić załoga krążownika okazuje się, że pojedyncze „owady” są całkowicie niegroźne – podobnie jak izolowany zarodek pleśni. Groźne stają się wtedy, gdy zaczynają się łączyć. Dowiadujemy się, że insekty te mają też, bo jakże by inaczej, szkatułkową budowę:

„Twory te, o dokładnej troistej symetrii, przypominające kształtem literę Y (…) mieściły w swoim wnętrzu mikroskopijną, a zawsze taką samą konstrukcję.”

IV 5. Strażnik panopticonu

Widzenie – to kluczowe słowo przy omawianych porównaniach i interpretacjach. Ważne jest kto widzi, jak widzi oraz pytanie czy w ogóle ktoś widzi, wizualizuje.³⁷² Problem ten eksponowany jest w Kongresie futurologicznym, szczególnie na końcu opowiadania. Kiedy po zażyciu ocykanów różnej generacji rzeczywistość zdziera przed Tichym kolejne przesłony i okazuje się, że utopia zamienia się w dystopię, znany podróżnik zastanawia się, czy istnieje konstruktor globalnego psychemicznego fałszu.

 

„Ściskając w ręku framugę, patrzałem w perspektywę ulicy, z jej ruchem, cwałem, krzepą, jako jedyny świadek, jedyna para oczu widzących — czy na pewno jedyna para oczu widzących — czy na pewno jedyna? Okrucieństwo tego spektaklu zdawało się domagać innego obserwatora, jego twórcy, bo, nie ujmując niczego tym rodzajowym scenkom, nadawałby im sens jako patron błogiego strupieszenia, więc makabryczny — ale jakiś.”

Przypomina to poszukiwania Architekta w Matriksie Wachowskich. Do nielicznych „widzących” należy tez z pewnością Hal Bregg w Powrocie. Jest anachronicznym, bo posiadającym wojenne cnoty astronautą z przeszłości. Też zastanawia się, kto odpowiada za proces betryzacji i co lub kto wywołał tak diametralne zmiany społeczne. W Kongresie odpowiedzialnym okazuje się Symington, który określa siebie jako jedynego – poza Tichym – widzącego. Wypełnia funkcję strażnika panopticonu. Siedząc na piątym lub szóstym piętrze swojej strażnicy (tak samo wysoki jest panopticon na projekcie Benthama z 1791 roku!) - widzi wszystko, ale nikt nie widzi jego. Podkreślają to dodatkowo jego czarne okulary. Funkcję fenickich luster z panopticonu pełnią psychemiczne halucynacje. Symington to w jakimś sensie wcielenie Corcorana patrzącego na swoje skrzynie, instancji projektującej trasę bohatera Pamiętnika, czy obserwatora w Solaris (choć w tym przypadku zasadne jest pytanie kto kogo tak naprawdę obserwuje?). Analiza aspektu widzenia w Kongresie doprowadza do konstatacji Paula Virillo:

 

„Wytwarzanie widzenia bez patrzenia samo stanowi jedynie reprodukcję intensywnej ślepoty, ślepoty, która staje się nową i ostatnią formą industrializacji: industrializacji braku spojrzenia.³⁷³”

Oczywiście myśl Virilio w macierzystym kontekście należałoby odnieść do dominacji maszyn widzenia, do faktu, że człowiek coraz częściej myśli np. kategorią kadru fotograficznego, ale z powodzeniem rozciągnąć ją można także na świat zaprezentowany w Kongresie. W społeczeństwie przyszłości wszyscy widzą przecież wykreowany przez maskony świat, a jednak nikt naprawdę nie patrzy, gdyż realnie ma zmysły niejako odłączone. Tichy jako jedyny próbuje dokonywać prób „wyczucia” prawdy. Taka próba właśnie buduje podstawową dla wspomnianego już reżysera Marcina Gładycha interpretację panopticonu. Dla twórcy filmowego panopticon to konfiguracja ludzkiej podmiotowości zmuszonej do dokonywania rozstrzygnięć i negocjacji pomiędzy tym co rzeczywiste, a co wirtualne.³⁷⁴

Najbardziej chronionym punktem więzienia Benthama jest strażnica, jej niezależność i bezpieczeństwo – co dość oczywiste – nadaje sens funkcji kompleksu. Czy będzie to strażnik, władca czy drogocenny przedmiot – w wielu konstrukcjach fabularnych, aby do niego dojść trzeba pokonać szereg niebezpieczeństw. Do jądra ciemności dociera bohater powieści czytanej przez Marka Tempe – wskrzeszonego Pirxa w Fiasku. Lektura zaproponowana przez Gerberta opowiada o losach wyprawy mającej na celu dotarcie do centrum potężnej kolonii termitów. Podróż, w finale której pozostają dwaj uczestnicy – główny bohater i jego czarnoskóry pomocnik przedziera się przez coraz gęściej rozmieszczone kopce owadów (podobna scena z Sekułowskim i Trzynieckim pojawia się już w Szpitalu Przemienienia). Konstrukcje są coraz wyższe, z czasem przedzieranie się wśród nich przypomina podróż przez labirynt. To typowe dla Lema – labiryntowe struktury są w większości powieści autora Filozofii przypadku. Finał podróży? Podróżnicy docierają do czarnego kopca – różniącego się od innych. Niszczą go.

„(…) Mój panie, rozwaliłem ten kopiec. Była tam najpierw warstwa włókien, cienkiego przędziwa niezwykłej gładkości i mocy. We wnętrzu — centralna komora, otoczona grubą warstwą termitów. (…). Wydobyłem ów przedmiot z komory, zamknąłem w kasetce z blachy stalowej i natychmiast razem z moim Uagadu ruszyłem w drogę powrotną. (…)

Na pierwszym postoju uważnie obejrzałem tę rzecz porwaną z czarnego kopca. Kiedy oczyściłem ją z nalotów, ukazała się idealnie regularna kula z substancji ciężkiej, przejrzystej jak szkło, ale nieporównanie silniej załamującej światło.”

Tajemnicza kula zamknięta w sejfie ginie, ulatnia się jak kamfora. Lem demaskuje ludzką, dość paradoksalna ułomność – człowiek nie może przestać doszukiwać się celowości, kierując się logiką oczekuje zawsze sensu percypowanego i rozumianego z przyjęciem antropologicznej perspektywy.

Tymczasem inność, którą odkrywa pod warstwami innych sensów, innej materii, innej rzeczywistości jest całkowicie niezrozumiała, oderwana od ludzkich intelektualnych schematów. A może przezroczysta kula oznacza po prostu, że żadnego sensu człowiek nigdy znaleźć nie może, że na końcu wszelkich działań, jak w Dziewczynie Leśmiana pozostaje egzystencjalna pustka? Może w centralnej strażnicy, jadrze ciemności osłoniętym weneckimi lustrami nikogo tak naprawdę nie ma, a człowiek jest jedynie niewolnikiem własnych atawizmów, niezaspokojonej ciekawości i przynoszącej w istocie zgubę transgresyjności? W najlepszym wypadku szklana kula – metafora sensu ostatecznego jest osobnym światem, do którego człowiek nie ma wstępu. Realizowałaby się w takim kontekście model poliwersum, wedle którego różne światy egzystują obok siebie jak mydlane bańki.³⁷⁵ Czytając do końca Fiasko łatwo zauważyć, że historia o wyprawie do centrum państwa termitów funkcjonuje jako antycypacja finału powieści, w której Tempe, poszukując cywilizacji na Kwincie staje przed dziwnie wyglądającymi kurhanami. Niewiele zastanawiając się, niszczy kopiec, myśląc, że znajdzie tam żywą istotę.

„Zamachnął się trzymanym oburącz biometrem i uderzył w chropawą skorupę, kuł ją i kuł, aż pękła i z rozrywu buchnął żółtobiały kurz jak z purchawki — ukazując nie ślepia istot skrytych w wewnętrznej komorze, lecz lite powierzchnie głęboko ziejącego rozcięcia z tysięcznymi drobnymi porami — jak rozwalony siekierą na dwoje chlebowy bochen z ciągliwą surowizną zakalcowatego ciasta w środku.”

 

I na nic zdaje się to, że biosensor Pirxa-Parvisa pokazuje, że ma do czynienia z tworami żywymi. Jego wyobraźnia, staje się jego wrogiem. Oczekuje istoty antropomorfizowanej, dlatego zawiedziony, instynktownie wpada w gniew. Do tytułowego fiaska przyczynia się emocjonalny afekt i paroksyzm. Lem również i teraz sięga po utarty chwyt – w zakończeniu powieści używasymbolu światła. Jest to światło niszczące – Hermes otwiera ogień. Wschodzące słońce nie jest już złotem i bielą jak w Powrocie z gwiazd. To słońce laserowe. Nie załamuje się we łzach, ale - wywołując termiczny udar, od którego znika woda, przynosi jedynie śmierć.

 

 

 

 

Rozdział V

ŚWIAT NA KRAWĘDZI

V 1. Światła snu

Oniryczny charakter u Lema ma przestrzeń np.: narkotyczna, fantomatyczna, będąca technologicznie wyprodukowanym solipsyzmem, czy też poddana sensorycznej derywacji i restytucji pod wpływem programu symulacyjnego. Tych ostatnich określeń używa Lem w opowiadaniu Materac.³⁷⁶ Wydaje się, że za kreację takich światów odpowiada ten sam model wyobrażeniowy, który służył do zbudowania przestrzeni koncentrycznej kumulującej się niejako albo wokół środka hipotetycznego panopticonu, „świętych słupów” i każdego innego modelu opartego na kontraście wnętrza i zewnętrzności.

Przy światach będących wytworem symulacyjnej technologii, halucynacji bądź po prostu snu intrygującą, acz chyba jednoznacznie nierozstrzygalną kwestią pozostaje określenie rodzaju światła. Skoro śnimy o słońcu, to czy mamy do czynienia z blaskiem naturalnym czy sztucznym? Nawet przebywając na jawie widzimy przecież w jakiś sposób zniekształconą rzeczywistość. Lem już w Summie zastanawiał się nad różnymi eksperymentami technicznymi projektującymi przed człowiekiem, albo raczej w człowieku doskonałe imitacje świata. Projektował np. „antyoko” rodzaj okularu, który w ciągu dnia zapisywałby dane odbierane okiem naturalnym, aby później wytwarzać imitacje rzeczywistości:

„Kiedy więc nasz człowiek spoczywa w mroku, a wszystkimi jego nerwami domózgowo biegną serie bodźców, zupełnie takich samych jak te, które biegły nimi, gdy siedział na werandzie z różą, znajdzie się, subiektywnie, w tamtej sytuacji. Będzie widział niebo, różę we własnej ręce, w głębi za werandą ogród, trawniki, bawiące się dzieci itp.”

Nad różnymi fenomenami widzenia i ślepoty zastanawia się też Lem w aspekcie biologicznym. W wywiadzie z Fiałkowskim zdradza swoje fascynacje:

„Co do ślepoty: mówiło się o zastąpieniu siatkówki przez urządzenia w rodzaju siatki z, mówiąc grubo, drucikami. Chodziło o bezpośrednie drażnienie kory mózgowej w okolicy potylicznej. W takim wypadku o żadnym czytaniu nie ma mowy, choć można odróżnić światło od ciemności, ale byłoby to postrzeganie pozawizualne.

— „Trzecie oko”?

— Raczej nie to; w mózgu mamy jakby kolejne stacje widzenia. Siatkówki obojga oczu to są właściwie części mózgu, nie tylko ontogenetycznie, płodowo należą do mózgu. Potem one się krzyżują w tak zwane chiasma opticum i przy wzgórkach czworaczych dochodzi po raz pierwszy do widzenia, jeszcze nieświadomego. Jeśli ktoś cierpi na ślepotę korową, można mu rzucić piłkę i on ją chwyci, choć sam nie wie, jak to robi. Nie można powiedzieć, że ten ktoś widzi świadomie — ale coś w jego mózgu widzi.” ³⁷⁷

Jak tego typu zainteresowania odzwierciedliły się w przestrzeni literackiej? Powstały różne wersje światów, których nie można być pewnym, których status istnienia jest lub może być zakłócony. W Kongresie futurologicznym, który zaliczyć można do gatunku inner space ³⁷⁸ - sprawa jest oczywista – świat przyszłości tam ukazany, hibernacja i odkrycie psychemicznego fałszerstwa rozgrywa się w sferze onirycznej. Powstaje jednak pytanie, kiedy tak naprawdę bohater zasypia – czy dopiero wtedy, gdy już znajdzie się w ciemności podziemi Hiltona, czy wcześniej? Zwróćmy uwagę na pewną prawidłowość, którą dostrzec można zarówno w Kongresie jak i Solaris. Często skondensowanie akcji następuje po sytuacji, w której na chwilę gaśnie światło, bohater pozostaje sam i na chwilę zapada w drzemkę. Porównajmy dwa fragmenty – z Solaris i Kongresu, oczywiście nad pierwszym z nich, co wiadome unosi się żywioł groteski:

„Usiadłem na metalowym krzesełku pośrodku pustej przestrzeni, z dala od wszystkich rzeczy. Chciałem być sam. Z zadowoleniem stwierdziłem, że mam jeszcze ponad pół godziny czasu; trudno, skrupulatność w przestrzeganiu wszelkich, wszystko jedno: ważnych czy nieistotnych zobowiązań jest moją naturą. Wskazówki na dwudziestoczterogodzinnej tarczy zegara stały na siódmej. Słońce zachodziło. (…)

Zamknąłem oczy. Panowała zupełna cisza, jeśli nie liczyć rozlegającego się w regularnych odstępach czasu miaukania rur. Woda cykała cicho w łazience, kapiąc na porcelanę. (…) Drgnąłem, bo zapaliło się światło. Oczywiście, fotokomórka, wrażliwa na zapadający zmierzch. Pełen byłem oczekiwania, napięcie narastało do tego stopnia, że w końcu nie chciałem mieć za sobą pustej przestrzeni.”

Jeśli chodzi o sytuację w drugim fragmencie dzieje rozgrywa się ona już po przybyciu na stację i po spotkaniu ze Snautem. Ta chwilowa kontemplacja - „z dala od wszystkich rzeczy” być może, biorąc pod uwagę tylko jedną wersję interpretacyjną Solaris – jest momentem, kiedy zaczynają być niejako skanowane wspomnienia Kelvina. Zapada zmrok, po pewnym czasie światło naturalne ustępuje miejsce światłu sztucznemu. Kapanie wody (Kelvin, co symboliczne chwilę wcześniej wziął prysznic) w takich warunkach jest hipnotyczne. Zamknięcie oczu to jakaś transgresja, od tego momentu tak naprawdę Kelvin zacznie zmagać się z samym sobą, to miejsce inicjacji. Punkt kluczowy wyznaczający dalsze perypetie. Przy pewnych założeniach interpretacyjnych można też przyjąć, że od tego momentu nad powieścią unosi się duch oniryzmu i działania fantazmatów - „Gdy rozum śpi, budzą się demony”. Połączenie wody i mroku jako motywów towarzyszących pojawieniu się istot z innej sfery mieści się w topice romantycznej. Antropologia kulturowa ukazuje, że sobowtór – jako najpierwotniejszy obraz istoty ludzkiej – rozpoznawany jest przez człowieka w swym odbiciu w lustrze wody i we własnym cieniu, pojawiającym się w halucynacjach bądź śnie.³⁷⁹

Jest jeszcze jeden ciekawy szczegół, który umożliwia podbudowanie klarującej się hipotezy. Chwilę przed tym, jak Kelvin odpoczywa – przebiera się (także teatralny gest, zapowiadający jakąś zmianę) i przypadkowo znajduje w notatniku klucz od swojego ziemskiego mieszkania.³⁸⁰ Przedmiot ten w jakiś sposób łączy ziemskie wspomnienia z wyobraźnią kształtująca się na Solaris, jako symbol jednocześnie otwiera, daje dostęp do ziemskich kompleksów, z drugiej strony ogranicza, bo nie pozwala się oderwać od traumy, która rozegrała się w życiu Kelvina – wiadomo przecież, że Harey popełniła samobójstwo.³⁸¹

Gaston Bachelard otwiera jedną ze swych książek słowami: „Świat rzeczywisty zaciera się przed nami, gdy tylko przenosimy się myślą do domu naszych wspomnień”.³⁸² Klucz – przedmiot nierozerwalnie związany z kategoriami otwartości i zamknięcia, wnętrza i zewnętrza pojawia się jeszcze w Solaris kilkakrotnie, m.in. wtedy gdy Sartorius zatrzaskuje przed Kelvinem drzwi, chroniąc wiedzę o swoich „gościach”. Ważniejszy chyba jest jednak fragment, gdy Kelvin próbuje pozbyć się Harey, zastosować jakąś formę mechanizmu wyparcia. Zamyka ją w kapsule, którą pragnie wystrzelić w przestrzeń kosmiczną, poza krawędź swojego świata.

„Dwoma ruchami wrzuciłem oba rygle do oporu i przygotowanym kluczem zacząłem dokręcać pięć śrub mocujących w wyżłobieniach pancerza. (…) Gdy dokręcałem przedostatnią śrubę, poczułem, że metalowe zastrzały, w których tkwi rakieta, zawieszona tylko na występach z trzech stron, drżą leciutko, ale pomyślałem, że to ja sam, pracując z rozmachem wielkim kluczem, rozhuśtałem niechcący stalową bryłę. (…) Odbicia świateł lotniska w jego [statku – przyp. red.] polerowanej powierzchni mieniły się i drżały. (…) Dociągnąłem ostatnią śrubę trzęsącymi się rękami, cisnąłem klucz i zeskoczyłem z drabinki.”

To oczywiście nie ten sam klucz, który znalazł Kelvin w swoim pokoju, nie zmienia to jednak jego symboliki. Psycholog pragnie zamknąć coś, co wcześniej wyzwolił, nie uwzględnia jednak, że puszki Pandory tak naprawdę zamknąć się nie da. Harey – nawet wysłana w kosmos – nie zostanie przecież zniszczona, więcej – zostanie skopiowana. Pandora – jak wiadomo – została stworzona przez Hefajstosa. Jej materią jest glina – to twór techniczny i tylko przez zaawansowaną technologię może być unicestwiona. ³⁸³

Kiedy pojawia się fantomowy sobowtór Harey, Kelvin próbuje rozpoznać, czy nie halucynuje. Początkowo nie jest jednak w stanie tego zrobić. Nie dostajemy zatem jednoznacznej odpowiedzi, jaki status ma rozgrywający się dramat. Przywołajmy cały akapit:

 

„Pomyślałem, że mógłbym zażyć jakieś lekarstwo, jakiś silnie działający środek, na przykład peyotl lub inny preparat, który wywołuje omamy i barwne wizje. Przeżycie takich fenomenów udowodniłoby, że to, co zażyłem, istnieje naprawdę i jest częścią materialnej, otaczającej mnie rzeczywistości. Ale i to — kontynuowałem myśl — nie byłoby pożądanym eksperymentem kluczowym, ponieważ wiedziałem, jak środek (który sam musiałem przecież wybrać) powinien działać, a zatem mogło być tak, że zarówno zażycie tego lekarstwa, jak i spowodowane przez nie efekty stanowić będą jednakowo twory mej wyobraźni.”

Dopiero uporczywe matematyczne badania zestawiające dane Sateloidu i własne pomiary udowadniają Kelvinowi, że nie jest obłąkany. Czy jest to jednak do końca przekonujące jeśli przyjąć, że możliwy jest wielopiętrowy sen? Zaraz po wykonaniu obliczeń Kelvin wypija bulion i kładzie się, nie gasząc ze zmęczenia światła. Kiedy się budzi, naprzeciw łóżka dostrzega znów Harey.

„Pierwszą moją myślą było: „jak to dobrze, że to jest taki sen, w którym się wie, że się śni”. Mimo to wolałbym, żeby znikła. Zamknąłem oczy i zacząłem życzyć sobie tego bardzo intensywnie, ale kiedy je otworzyłem, siedziała tak samo, jak przedtem.”

W jednym z wcześniejszych akapitów zacytowane zostały słowa Gastona Bachelerda dotyczące wspomnienia domu rodzinnego. Kris Kelvin przywozi ze sobą na Solaris obraz postaci, które wywarły na niego wpływ. Przez filtr tych obrazów odbiera rzeczywistość. Jest ona przez to zdeformowana i jakby nierzeczywista. Kelvin wyznaje, że Harey wypełniła go „bez rysów, bez kształtów bez twarzy”. To w gruncie rzeczy kwintesencja romantycznego uczucia, nie mającego w sobie nic ze sfery profanum. Z kolei twarze solarystów – niczym we śnie – przeradzają się w fizjonomie innych ukochanych przez Krisa osób. Patrząc na okładkę monografii Giessego – ojca solarystyki, Kelvin utożsamia ją z twarzą własnego ojca, tracąc jednocześnie poczucie rzeczywistości:

„Widziałem tylko miedzioryt na tytułowej karcie monografii, gęsto zakreskowane tło, którym artysta obwiódł jego głowę, że stała niczego nie podejrzewając prawie w aureoli, tak podobna nie rysami, lecz rzetelną, staroświecką rozwagą do twarzy mego ojca, i w końcu nie wiedziałem, który z nich patrzy na mnie. Obaj nie mieli grobu, rzecz w naszych czasach tak częsta i zwykła, że nie budząca żadnych szczególnych wzruszeń.”

Wnikliwym czytelnikiem Solaris – choć nielubianym przez Lema - musiał być Andrzej Tarkowski. To zapewne ten fragment posłużył filmowemu wizjonerowi do autorskiej adaptacji kinowej. Aureolą obdarza reżyser nie Giessego, ale Matkę Boską na ikonie Rublewa. Jednocześnie ten właśnie przedmiot łączy metaforycznie Krisa z Ziemią. Z kolei postać ojca Krisa zostaje znacznie mocniej wyeksponowana w filmie niż w książce. Psycholog, niczym syn marnotrwany wraca do ojca w ostatniej scenie – kontakt z oceanem równa się kontaktowi z ojcem. Można przypuścić, że Tarkowski zdecydował się na taką komplikację fabuły po interpretacji ostatniego zdania wyżej przywołanego fragmentu.³⁸⁴ Zarówno Giesse jak i ojciec nie mają grobu. Co to oznacza? Giesse zginął w solaryjskiej Ekspedycji Stu Sześciu. Jego grobem jest zatem ocean. Skoro Kris we wspomnieniu utożsamia dwóch mężczyzn może oznacza to, że odlot z Ziemi to pożegnanie z ojcem, a zatem jego grobem również staje się ocean. Intrygująca zatem byłaby interpretacja filmowa Tarkowskiego. Szkoda jedynie, że Lem krytycznie odniósł się do tego filmu, mimo że – jak sam mówi Beresiowi – nie widział go.

Kris Kelvin mógłby powiedzieć za Bachelardem: „Sny moje nie dzieją się w mieszkaniu paryskim, tej geometrycznej bryle (…), komórce z cementu, pokoju o żelaznych żaluzjach.”³⁸⁵ Psycholog ciągnie za sobą ziemskie fantazmaty, które wryły się w mentalność. Po lekturze Solaris czytelnik uprawniony będzie, aby zapytać, czy Harey jest, czy jej nie ma? W końcu przychodzi i finalnie odchodzi właśnie w trakcie snu Kelvina. Czy neutrinowa budowa determinuje w jakiś sposób jej status ontologiczny? Chyba nie, skoro z czasem Kelvin jest w stanie ją pokochać. A może rzeczywistość stoi pod znakiem zapytania i jest tak subiektywna, że trudno mówić o realnym i obiektywnym istnieniu świata? Tego rodzaju problemy, które później w postmodernistycznym duchu spopularyzuje Bachelard były już widoczne w najwcześniejszych utworach Lema. Intrygujący jest fragment Szpitala przemienienia, w którym ksiądz odpowiada Stefanowi sprowadzającemu życie i śmierć do procesów somatycznych, że tego świata w ogóle nie ma. ³⁸⁶

Solaris to powieść o klaustrofobicznej fantazmatyczności rozgrywającej się między jawą a snem. Atmosfera stacji solaryjskiej – jej osobliwa pajęczyna przestrzeni i czasu jak powiedziałby Benjamin, auratyczność³⁸⁷ tego wirującego nad oceanem dysku ewokują odbiór w kategoriach surrealizmu i oniryzmu.

Kelvin nie wie niekiedy, co oddziela sen od czuwania:

„— Czy to już czas na dzień ? — spytała matowym głosem. Był to jakby pół sen, pół jawa.

(…)

W okolicznościach właściwie niewyrażalnych, w przestrzeniach pozbawionych nieba, ziemi, podłóg, stropów czy ścian, przebywałem jak gdyby pokurczony czy uwięziony w substancji zewnętrznie mi obcej, jak gdybym całe ciało miał wrośnięte w na pół martwą, nieruchawą, bezkształtną bryłę albo raczej jakbym nią był, pozbawiony ciała, otoczony niewyraźnymi zrazu plamami o bladoróżowej barwie, zawieszonymi w ośrodku o innych własnościach optycznych od powietrza, tak że dopiero zupełnie z bliska rzeczy stawały się wyraźne, a nawet nadmiernie i nadnaturalnie wyraźne, bo w tych snach moje bezpośrednie otoczenie przewyższało konkretnością i materialnością wrażenia jawy. Budząc się, miałem paradoksalne uczucie, że jawą, prawdziwą jawą było właśnie tamto, a to, co widzę po otwarciu oczu, jest tylko jakimś jej wyschłym cieniem.”

Benjamin, pisząc o auratyczności danego miejsca wspominał o transendentnym wymiarze doświadczenia, podobnie jest tutaj - „w okolicznościach właściwie niewyrażalnych”. Niepowtarzalny klimat Solaris udaje się osiągnąć Lemowi właśnie poprzez tę próbę wyrażenia niewyrażalnego przy jednoczesnym balansowaniu między jawą a snem. W przytoczonym fragmencie wykorzystuje pisarz pewien model podmiotowej percepcji, który funkcjonuje też w innych dziełach. Chodzi o celowo dokładnie nieokreślony stan zawieszenia między życiem i śmiercią przy somatycznym poczuciu przebywania w substancji o „innych własnościach optycznych od powietrza”.

Tego rodzaju stan odczuwa też Tichy w trakcie swojej sennej perygrynacji – chodzi o moment, kiedy po którejś z rzędu transplantacji budzi się w substancji przypominającej kisiel oraz doświadczenie wybudzania z hibernacji. W Fiasku podobnych zjawisk doświadcza wskrzeszany Pirx – Marek Tempe. Także bohaterka Maski znajduje się w miejscu – poza miejscem, w czasie jakiegoś transcendentnego aktu tworzenia a później zamykania w ciemności. Lem zmaga się w takich opisach z oddaniem wrażeń w czasie wyłączonego aparatu zmysłowego, w momencie powtórzonego trwania prenatalnego bądź anamnetycznego. Jakąś formą zobrazowania tego typu doświadczenia jest też umieszczanie ciała w maszynach proponujących daleko idącą ekstensję zmysłów i somatyczności. Idzie tu o LEM-y w Pokoju na Ziemi i diglatory w Fiasku. To kolejne wersje lemowych matrioszek. Różnica między nimi polega na tym, że LEM-y to maszyny, które działają w parze, tzn. w jednym urządzeniu, stacjonującym np. na orbicie siedzi człowiek, a drugi LEM będący zdalnikem wykonuje zadania na planecie. Człowiek ma przez to wrażenie bycia na tej planecie, choć tkwi tak naprawdę bez ruchu. Diglator zaś bądź wielkochód jest typowym przedłużeniem człowieka jego kończyn i korpusu - maszyną fantomatyczną.

 

 

V 2. Chwile liminalne – wejście w mrok

Świetliki gasły jak słońca

Snęły sny księżyca

Topniały ostatnie obłoki

Woda mieszała się z ziemią

Światło mieszało się z mrokiem

Schodząc w przedświetlną ciemność³⁸⁸

Płynność, cykliczność, zanurzenie, immersja – wieloma słowami można by próbować oddać te dziwne narkotyczne stany bohaterów powieści. Dotyczą one z wszech miar uczestnika Ósmego Światowego Kongresu futurologicznego. Od którego momentu śledzić jego sen? Przy pierwszej lekturze może się wydawać, że dziwność świata przedstawionego zaczyna się kondensować, kiedy Tichy zasypia w kanale Hiltona:

„Morzyła nas senność; żeby nie powpadać do kanału, przywiązaliśmy się, czym kto mogł, do żelaznej drabinki pod klapą. Z niespokojnej drzemki wyrwał mnie odgłos wybuchu silniejszego niż wszystkie dotąd; rozejrzałem się w panującym półmroku, bo przez oszczędność wszystkie latarki prócz jednej zgaszono. Na brzeg kanału właziły wielkie, grube szczury.”

Podobnie jak w Solaris wydaje się, że bohater tylko na moment zamyka oczy. Gdy budzi się jest już jakby w innej sferze, która zaczyna kumulować coraz szybciej niecodzienne przypadki. ³⁸⁹ Probierzem oniryczności świata są szczury – ich nietypowe zachowania zaświadczają o głębokiej halucynacji. O kluczowości tego momentu w fabule zaświadczałby jeszcze fakt, że po upadku Tichego z Symingtonem w ostatnich scenach opowieści bohater wpada do wody w kanału – tworzyłoby to pewną klamrę. Warto by jednak zaryzykować tezę, że sen – halucynacja Tichego rozpoczyna się wcześniej. Sygnałem tego momentu jest wypicie wody i zgaszenie światła w Hiltonie. Ijon znajduje się – podobnie jak Kris Kelvin – sam w swoim pokoju. Na setnym piętrze hotelu Hilton.

„(…) zadowoliłem się szklanką wody z kranu. Ledwom ją wychylił, zgasło światło w łazience i obu pokojach, telefon zaś, bez względu na to, jaki nakręcałem numer, łączył mnie wciąż tylko z automatem opowiadającym bajkę o Kopciuszku.

(…) wetknąłem w krążek masła strzęp papieru, wyrwany z foldera kongresowego, i gdym go zapalił zapałką, uzyskałem kopcącą wprawdzie, ale jednak świeczkę, w której blasku zasiadłem na fotelu, bo miałem wszak jeszcze ponad dwie godziny wolnego czasu (…).”

Stosując psychoanalityczne narzędzia mona by dojść do wniosku, że woda i/lub ciemność oznaczają jakąś transgresję, moment liminalny, zwiastują krawędź rzeczywistości. Kris Kelvin przed drzemką bierze prysznic, potem słyszy, w mroku kapanie wody, dziwna falista „kurtyna” w Edenie to także zwiastun przejścia w inny świat. Rohan chmurę określa jako czarne morze – po spotkaniu z nim jest już innym człowiekiem. Z kolei jako „krwawoczarny” określany jest ocean solaryjski. Oczywiście nie zapominajmy o czarnych wodach kanałów Hiltona czy czarnej wodzie w deszczówce w Ogrodzie ciemności. Krypty – jaskinie - kryjówki znajdziemy jeszcze w Powrocie (w dziwnej formie restauracji), wczesnych Astronautach (zejście do wenusjańskich podziemi), Niezwyciężonym (wspomnieliśmy już o kontraście trwałości mrocznych jaskiń i efemeryczności świetlanej rakiety), Pokoju na Ziemi (kiedy Tichy wchodzi do pomieszczenia przechowującego kadłuby – zwłoki robotów). Z pewnością nie jest to zestaw kompletny. Nie chodzi jednak tu o zestawienie wszystkich analogicznych obrazów, a o wniosek. Zejście w mrok to jeden z częściej wykorzystywanych przez Lema modeli wizualnych, zakorzenionych oczywiście dość mocno w kulturze.³⁹⁰ Oczywiście motyw ten pojawia się też szablonowo w wielu powieściach, czy filmach science-fiction. U Lema nabiera on jednak bardziej parabolicznego sensu.

Owo gaszenie światła, którym się teraz zajmujemy jest w istocie fabularnym detalem, który odsłonić może bardzo głęboką płaszczyznę ontologiczną.

Wszystko wynika z pytania, kto gasi światło i dlaczego to się dzieje? Sugerowane jest przecież w ten sposób istnienie jakiejś płaszczyzny nadrzędnej, kreatora, kontrolera, władcy, a może jak w powieści Adama WiśniewskiegoSnerga Mechanizmu lub jak chciałby Gibson czy Wachowscy Matrixu, wielkiego konstruktora, czy inżyniera. Byłożeby życie bohaterów światów Lema jedynie „przechodnim półcieniem”, a oni sami aktorami w spektaklu? Na pewno tak. W wielu światach przedstawionych autora Dzienników gwiazdowych kryje się jakiś enigmatyczny świat zarządzających, których nie widać. Kto kieruje społecznością na Edenie, nie wiadomo, film nagrany przez badaczy z Ziemi jest nieczytelny; w jaki sposób ocean solaryjski kontroluje ludzi, kto steruje dziwnym światem przyszłości w Powrocie z gwiazd, czy mieszkańcy Kwinty obserwują Ziemian, kto odpowiada za rewolucję w Kongresie futurologicznym i czy postać Symingtona jest jedynie iluzją; kto każe ścigać Arhodesa w Masce – takie pytania można by oczywiście mnożyć. Pytanie koncentruje się więc w efekcie też na świetle – kto w końcu oświetla światy? Idąc za Schopenhaurem można by powiedzieć, że „świat jest moim przedstawieniem” ³⁹¹, a kto kryje się za barierą zmysłów nie wiadomo. Walter Benjamin, analizując w jaki sposób realizowała się propaganda Trzeciej Rzeszy, zauważył, że ważną rolę pełnili tzw. „kontrolerzy obrazów”³⁹². Być może Lem obserwujący przecież politykę w czasie totalitaryzmów także sugeruje, że nad tym, co człowiek widzi czuwają jakieś instancje nadrzędne, zmodyfikowane kopie profesora Corcorana hodującego nieświadome niczego byty zamknięte w skrzyniach.

„Człowiek nie zna żadnego słońca, ani żadnej ziemi, lecz tylko oko, które widzi słońce, rękę, która czuje ziemię.”³⁹³

Powyższe słowa Schopenhauera oczywiście równie dobrze mogą ująć fantomowy eksperyment Lema – rzeczywistością jest to, co przetwarzają neurony. Takie idee pojawiają się nota bene w pokłosiu tekstów o fantomatyce – Matriksie. Oto fragment rozmowy Morfeusza i Neo:

„— To nie jest rzeczywistość?

— A co jest rzeczywiste? Jaka jest definicja rzeczywistości? To, czujesz... smakujesz, wąchasz i widzisz? Rzeczywistość to sygnały, odbierane przez twój mózg.”³⁹⁴

Warto by jeszcze dodać, że rzeczywistość zmysłowa musi też być usadowiona na jakiejś rzeczywistości kulturowej. Każde odczucie sensualne jest przecież natychmiast filtrowane przez kulturową interpretację, wpisuje się w kulturową pamięć. Tutaj też tkwi na ogół próg jakiejkolwiek – nawet wirtualnej rzeczywistości. Progiem realności jest to, co pierwotne kulturowo, zapośredniczone. Postacie Lema stoją na progu, ostrzu dwóch porządków rzeczywistości. Harey w Solaris jest próbą asymilacji obcej przestrzeni za pomocą wizualnego kodu sięgającego fantazmatycznej wyobraźni Krisa Kelvina. Fizycznie, materialnie należy jednak do „kultury” Solaris.

Stosując probierz psychoanalityczny, przyznać trzeba, że poza próg rzeczywistości wyrzuca człowieka kultura; to ona wywiera presję – jak rewolucja w Kongresie – spycha człowieka do „kanałów”. W Kulturze jako źródle cierpień Freud pisał, że aby wytrzymać nędzę istnienia, trzeba zażywać „likierów” i „środków uśmierzających”.³⁹⁵ Kongres jest tego doskonałą ilustracją.

 

V 3. Granice świata

Miejsce święte — w różnych kulturach różnie oznaczane — staje się każdorazowo środkiem archetypicznej przestrzeni świata, punktem, wokół którego koncentrycznie układają się jej strefy. ³⁹⁶

Takie koncentryczne dookreślanie przestrzeni graficznie przedstawił S. Czarnowski.³⁹⁷ Ilustracja wiele wyjaśnia:

W konfiguracjach światów Lema odpowiednikiem centralnego punktu stawałoby się np. rodzinne miasto (np. w Szpitalu przemienienia), przestrzeń rakiety lub biblioteka. Stopień odejścia od środka oznaczać może naruszenie krawędzi/granicy – wejście na ager hosticus lub – całowicie niezrozumiały – ager incertus. Dobrze widać to na przyładzie Solaris – Kris Kelvin pozostawia dom, wędruje w stronę planety dwóch słońc, wkracza na obszar stacji i w finale styka się bezpośrednio z oceanem solaryjskim.

Doświadczenia progowe dynamizują akcję. Nie chodzi przy tym jedynie o progi przekraczane przez głównego bohatera, również o wchodzenie w przestrzeń względnie oswojoną czegoś obcego, innego, niekiedy wrogiego. Najbardziej konkretną realizacją przestrzeni progowej są drzwi – u Lema odgrywają znaczącą rolę w modelu przestrzennym. Oto kilka przykładów z Solaris:

 

Jeszcze jedne drzwi, pomalowane w biało—zieloną szachownicę. Były uchylone. Wszedłem do środka. Na poły kulista kabina miała jedno wielkie panoramiczne okno; płonęło w nim zawleczone mgłą niebo.

(...)

Rurowy korytarz był pusty. Stałem chwilę przed zamkniętymi drzwiami, nasłuchując.

(...)

Ściany musiały być cienkie, z zewnątrz dochodziło zawodzenie wiatru. Na płycie drzwi widniał przylepiony trochę skosem, niedbale, prostokątny kawałek plastra z ołówkowym napisem: „Człowiek”.

(...)

Cicho, jakbym się krył bezwiednie przed niewidzialnym obserwatorem, wróciłem do okrągłego pomieszczenia o pięciu drzwiach. Znajdowały się na nich tabliczki: Dr Gibarian, Dr Snaut, Dr Sartorius. Na czwartych nie było żadnej. Zawahałem się, potem nacisnąłem lekko klamkę i otworzyłem je powoli. Gdy odchylały się, doznałem graniczącego z pewnością uczucia, że tam ktoś jest. Wszedłem do środka.(...)

(...)

Trzymałem klamkę, choć nie spodziewałem się, żebym ją potrafił utrzymać. Gwałtowne szarpnięcie omal nie wyrwało mi jej z ręki, ale drzwi nie otwarły się, zadygotały tylko i zaczęły przeraźliwie trzeszczeć. Puściłem osłupiały klamkę i cofnąłem się, z drzwiami działo się coś nieprawdopodobnego (...)

To oczywiście tylko skromny wybór fragmentów. Drzwi na stacji solaryjskiej mają różne kolory, zrobione są też z rozmaitych materiałów, pełnią różne funkcje. Samo słowo pojawia się w Solaris 92 razy, w Pamiętniku znalezionym w wannie aż 159. Drzwi wywołują pewną sprawczość, zawierają w swoim znaczeniu również pojęcie progu, związane są z przejściem, przekroczeniem. W jakimś stopniu są też probierzem skomplikowania fabuły.

Otóż drzwi, które są niejako przegubem między przestrzenią człowieka a wszystkim, co znajduje się na zewnątrz, znoszą rozdział między wnętrzem i zewnętrznością. Drzwi można otworzyć i dlatego właśnie, gdy są zamknięte, dają wyraźniej niż zwykła gładka ściana poczucie odgrodzenia od wszystkiego, co jest poza tą przestrzenią. Ściana jest niema, a drzwi przemawiają. Do najgłębszej istoty człowieka należy to, że stawia sam sobie granice, ale pozostaje wolny, tj. może znieść to ograniczenie, wykroczyć poza nie. Skończoność, w której się chronimy, zawsze gdzieś graniczy z nieskończonością bytu fizycznego i metafizycznego.³⁹⁸

W powieściach Lema funkcjonują jednak w sposób Kafkowski – nie jest tak, jak pisze Simmel, iż oddzielają od jakiejś nieskończoności, często budują raczej manierystyczny labirynt. Jeśli nawet otworzą się na przestrzeń – jak w zakończeniu Solaris, bohater i tak dochodzi do kolejnego progu – brzegu.

W Szpitalu przemienienia poza progiem sanatorium bierzynieckiego, a właściwie poza murem wokół budynku z jednej strony znajduje się obszar piękna – poetycko wyrażonego w opisachzmieniającej się przyrody, z drugiej jednak strony to teren zamieszkiwania sił demonicznych, to z zewnątrz przybędzie do sanatorium śmierć.

Progi, czy też kręgi przestrzeni Lem konstruuje w różnych skalach. Przykładowo to, co dzieje się w przyrodzie podlega tym samym prawom i modelom przestrzeni. Poetyckie opisy koncentrycznie zbiegającej się wokół Trzynieckiego natury kreśli pisarz w chwilach, gdy lekarz oddala się od gmachu sanatorium.

 

„Wokół biegły kręgami pola jak przybrudzony pasiak łowicki. Na wszystkich źdźbłach świeciły krople wody, błękitne i białe, ze schowanymi we wnętrzu okruszynami obrazków świata.(...) Stefan odgarnął gałęzie. Była tam kolista przestrzeń. Sekułowski patrzył na kopczyk, wokół którego pulsowały, przewijając się miezy rudawymi źdzbłami, nikłe pasemka mrówek. Stefan stał milcząc, a Sekułowski pociągnął po nim pełnym zastanowienia spojrzeniem i podnosząc się z klęczek, zauważył: To tylko model...”

Wspominaliśmy już o kopcach termitów w Fiasku. W Szpitalu Przemienienia kopiec mrówek wywołuje skojarzenia z labiryntem, sztuczną górą, organiczną Wieżą Babel. Owady, żyjąc w hermetycznym „gmachu” nie są świadome szerszych kręgów przestrzeni, są „ożywionym mechanizmem”, który silny poprzez działanie w grupie (czarna chmura z Niezwyciężonego?) jednocześnie podlega prawom zewnętrznym. Przychodzą na myśl znów „pasma przestrzeni” Foucaulta. Tak jak mrówki tworzą wokół kopca „nikłe pasemka”: sieci połączeń, tak Trzyniecki wyznacza własne trajektorie wokół sanatorium – jadąc do ojca, chodząc wąwozem do miasteczka, przemieszczając się koleją. Lem intrygująco buduje analogie, wizualne przedłużenia owych „połączeń”. Ważnym punktem geopoetyckiego modelu w Szpitalu Przemienienia jest mały ceglany dom, który mija Trzyniecki, wracając z miasta.

„Ujrzał niedaleko kwadratowy budynek z czerwonej cegły, podobny do pudła osadzonego na krótkich betonowych kostkach. Z trzech stron horyzontu ściągały tam szeregi drewnianych słupów z przewodami, a przez na oścież otwarte okna niosło się miarowe granie.”

Zbiegające się w nim przewody elektryczne (jest to podstacja elektrowni), czynią z niego – cytując tytuł jednego z rozdziałów - węzeł przestrzeni. Pracujący w budynku elektrycy – mimo dość prostego charakteru – jawią się jako nadludzie, którzy są w stanie uratować okolice przed skutkami burzy. Uruchomiona zostaje tu typowa dla Lema wyobraźnia struktur – wszystko wiąże się ze sobą, losy ludzi i rzeczy tworzą sieć, jedni od drugich są zależni: tu łączą się one również przestrzennie, wizualnie. Ciekawą analogią do ceglanego budynku są opisane na początku rozdziału „Werkmistrz Woch” drzewa – wydawałoby się wspomniane przez przypadek:

„Błąkając się tak, odnalazł raz daleko od murów dobrze ukryte obrywem gliniastego zbocza miejsce, w którym rosły trzy wielkie buki. Wychodzące ze wspólnego odziomka, rozchylały się łagodnie w strony”.

V 4. Mapy mózgu

 

Trzy pnie ze wspólnego odziomka, trzy linie przewodów scentralizowane w podstacji elektrycznej, trzy wzgórza w drodze do sanatorium bierzynieckiego – takich analogii można by znaleźć więcej: Lem tworzy własną mapę; imagologia autora Solaris buduje struktury. Czym inspirowane? Może widać już tu przewijającą się głównie od Dialogów swoistą teorię ewolucji głoszącą, iż kontynuacją ewolucji biologicznej jest ewolucja technologiczna? A może pobrzmiewa tu fascynacja Lema budową mózgu, a struktury przestrzenne w powieści przypominają połączenia mózgowe? Ciekawie byłoby spojrzeć na wykresy mózgu stworzone przez Lema we wspomnianej już nigdy – nie opublikowanej - Teorii funkcji mózgu.

 

Ilustracja 2: Rys. S. Lem, "Golem XIV", Kraków 2010. 1. Człowiek przeciętny – Golem; 2. Newton – Golem; 3. Einstein – Golem; 4. Golem – Honest Annie; 5. Człowiek – Golem = Honest Annie - ?

Właśnie. Lem uzupełnia niekiedy problematykę swoich dzieł rysunkami – wystarczy przypomnieć chociażby koncentryczne wykresy tłumaczące różnice między umysłem potężnego Golema XIV, geniusza takiego jak Einstein i zwykłego śmiertelnika. ³⁹⁹

Widać, że takie koncentryczne modele wizualne nie były obce Lemowi. W tym przypadku pisarz przedstawił nie tyle granice przestrzenne, co granice i relacje możliwości intelektualnych. Intryguje znak zapytania przy ostatnim wykresie – w jaką kolejną fazę może wejść ewolucja rozumu? Znów napotykamy na misterium milczenia – jak w zakończeniu Solaris – choć tu wyznaczone na rysunkowym modelu.

Mimo usilnych chęci stworzenia mapy przestrzeni (np. w Edenie, Niezwyciężonym, Pamiętniku...), czy posługiwania się mapą, rozkładem miejsc i pomieszczeń (Solaris) bohaterom nigdy nie udaje się stworzyć weduty – oglądu całego miasta, planety. Próby opisu, nadania harmonii zmieniają się kalejdoskopowo, tzn. bohaterowie starają się opanować chaos i nadać mu sens przy kolejnych próbach ustawienia nowopoznanych fragmentów rzeczywistości. O takim kalejdoskopowym odczuciu ładu wspomina Lem w Fantastyce i futurologii:

 

Każdy rozkład szkliwa w kalejdoskopie jest losowy, lecz jego zwierciadlane uwielokrotnienie obraca ten chaos w ład. Lecz zarazem ten ład jest pozorny, gdybyśmy chcieli pytać o to, co on znaczy. Poza tym, że bywa ładny, nie znaczy nic – i tak samo bywają ładne i nic nie znaczą niektóre teksty.⁴⁰⁰

W obrębie światów przedstawionych mapy przywoływane są często: Kris Kelvin studiuje mapy Solaris – wspomina przy tym o analizie półkul, co znowu nasuwa skojarzenia z mózgiem. Zresztą porównanie z organem przywołane zostają w powieści bezpośrednio:

„(…) wszystko skłaniało uczonych do przekonania, że mają przed sobą myślącego potwora, że jest to rodzaj milionkrotnie rozrosłego, opasującego całą planetę protoplazmatycznego morza–mózgu, który trawi czas na niesamowitych w swej rozpiętości teoretycznych rozważaniach nad istotą wszechrzeczy, a wszystko to, co wychwytują nasze aparaty, stanowi drobne, przypadkowo podsłuchane strzępy owego toczącego się wiekuiście w głębinach, przerastającego wszelką naszego pojmowania, gigantycznego monologu.”

To zatem jeden z podstawowych modeli wizualnych powieści – wczesna fascynacja Lema mózgiem została przetransponowana na topografię przestrzeni, systemy połączeń między zdarzeniami, w końcu stała się konceptem – jak w Pokoju na Ziemi, gdzie zakłócony status bohatera wynika z przerwania spoiwa między półkulami. Nie sposób nie wspomnieć o różnych wariantach mózgów elektronowych. Lem jest przekonany, że mózg może produkować realistyczne obrazy, które nie istnieją na zewnątrz, tj. produkować ułudy – zastanawia się nad tym Kris Kelvin, podobne rozważania, tyle że dotyczące odczucia światła pojawiają się w rozmowach w Pamiętniku znalezionym w wannie:

Oko przekształca promień w nerwowy szyfr, który mózg odcyfrowuje jako światło. A sam promień? Nie zjawił się przecież znikąd. Wysłała go lampa albo gwiazda. Informacja o tym tkwi w jego strukturze. Można ją odczytać...

Jednym z punktów zapalnych fabuły Szpitala przemienienia jest operacja na otwartym mózgu. Na płaszczyźnie konstrukcji przestrzeni to symboliczne dotarcie do wnętrza, w perspektywie problemowej zaś operacja jest dowodem na mechanicystyczne i przedmiotowe traktowanie człowieka – prowadzący operację lekarz wyraźnie eksperymentuje, przypominając tym samym najgorsze praktyki nazistowskie w obozach koncentracyjnych.

 

 

V 5. Liminalne wariacje

 

Przestrzenna struktura, powtarzająca się krystalizacja elementów skupiona wokół kategorii opisywanych przez autora Mitów, snów i misteriów⁴⁰¹ wyłania się już z pierwszych stron Solaris. Wstępem do usytuowania bohatera w koncentrycznej kubaturze stacji jest – również stosowany wielokrotnie przez Lema – opis stanu zawieszenia postaci, tkwienia w jakimś liminalnym procesie kojarzącym się zarówno neonatologicznie jak i tantrycznie. Solaris rozpoczyna się od wprowadzenia Kelvina w inny czas i inną przestrzeń – dowiadujemy się, że o dziewiętnastej czasu pokładowego Kelvin zszedł do wnętrza zasobnika, mijając obserwatorów ustawionych wokół studni. Dalej padają informacje o dziwnym stanie zawieszenia w „powietrznym łożu” i zapadającej następnie ciemności na skutek zamknięcia pomieszczenia. Kelvin słyszy jeszcze dokręcanie śrub gdzieś nad nim.

W warstwie symbolicznej to przejście ma charakter rytualny. Przypomina obrządek pogrzebowy, zamknięcie w krypcie, w przestrzeni heterotopijnej, a jednocześnie – co najbardziej metaforyczne - w kosmosie. „Połączenie góry i grobu jest w obrębie naszej kultury ujęciem wyraźnie oksymoronicznym” - pisał Michał Głowiński o fragmencie wiersza Norwida [Bo w górze – grób jest Ideom człowieka...]⁴⁰² Kelvin stał się nieobecnym. „Zmarły zawsze jest już nieobecnym, śmierć jest nieobecnością nie do zniesienia, chce się ją zatem wypełnić obrazem, aby można ją było znieść”.⁴⁰³

Przestrzeń ześrodkowuje się na Krisie, zarówno w sensie przestrzennym ( jest osią wspomnianej studni, gdy schodzi do zasobnika), jak i mentalnym – od tego momentu zaczyna się podróż nie tylko kosmiczna, ale i w głąb psychiki. Od światła Prometeusza (statku, którym podróżował również Hal Bregg) Kris przenosi się w strefę mroku rozjaśnioną jedynie seledynem jednego wskaźnika, który paradoksalnie po wylądowaniu na Solaris ukaże napis „Ziemia”. Co ciekawe, podczas tej swoistej inicjacji Kelvin kilkakrotnie wspomina o zatarciu wrażeń wzrokowych:

 

„Na próżno usiłowałem oszukać alfę Wodnika, ku której odlatywał Prometeusz. (…) Czekałem kiedy pierwsza gwiazda zafiluje. Nie dostrzegłem tego. (…) żałowałem, że nie udało mi się zobaczyć Prometeusza (…). I znowu przegapiłem ważny moment ukazania się planety.”

Wzrok wyostrza się w ostatniej fazie lądowania na Solaris, gdy Kelvin spogląda na symbol stacji – biało-zieloną szachownicę: „Dotąd wiedziałem tylko, że spadam. Teraz to zobaczyłem.”

Kelvin jest coraz bliżej oceanu solaryjskiego – substancjalnie zmodyfikowanego żywiołu akwatycznego. Archeolodzy badający fenomen akwatyczny w pierwotnych kulturach i jego obecność w rytuałach, często zwracają uwagę na komplementarność trzech aspektów: kosmologicznego, ofiarnego i tanatologicznego. ⁴⁰⁴

Bohater Solaris opuszcza Ziemię ze wspomnieniami zmarłej narzeczonej; podróż kosmiczna ma cel terapeutyczny, sublimujący, nie tylko związana jest z określonym zadaniem dla psychologa. Jest też jednak symbolem śmierci samego Kelvina – Prometeusz zabiera go z Ziemi, później poprzez zamknięcie w kapsule i ciemności bohater podąża w dół – ku oceanowi; w pewnym sensie wraca na Ziemię in illo temporae. Misterium śmierci dopiero się jednak rozpoczyna, a jego celem jest jedynie zbliżenie do tajemnicy, obojętnej wobec człowieka:

Ani przez chwilę nie wierzyłem, że ten płynny kolos, który wielu setkom ludzi zgotował w sobie śmierć (…) wzruszy się tragedią dwojga ludzi.

Zanim jednak Kelvin stanie nad brzegiem oceanu musi przejść etap najważniejszy – pośredni – spotkanie z przeszłością w stacji solaryjskiej. Po wyjściu z ciemności walcowatego zasobnika Kris znajduje się na platformie będącej ciekawym przestrzennym przedłużeniem metafory tanatologicznego rytuału. Lem znów konstruuje przestrzeń wokół „świętego słupa”:

„Puste jak rozpękły kokon cygaro zasobnika stało na wpuszczonej w stalowe wzniesienie czaszy”.

Tak jak w wielu innych omawianych tu powieściach, tak i tu naukowiec z ziemi od symbolicznie wbitej osi (rakiety, zasobnika, wieżowca) rozpocznie eksplorację. Koncentryczno-wertykalny model przestrzeni jeszcze bardziej zostaje wyeksponowany przez kształt dachu – leja, pod którym znalazł się Kelvin. Pionowy kierunek zostaje zostaje stopniowo zastąpiony przez odśrodkowy i horyzontalny. Astronauta podąża delikatnie w dół początkowo dość szerokimi rurami korytarza, zauważa stopniowo coraz większy nieporządek; mijając kolejne drzwi wchodzi już do korytarza bardzo wąskiego z małymi oknami od góry. Podróż kończy się zamkniętą przestrzenią – pomieszczeniem Snauta. Maciej Dajnowski zauważył, że bohaterów Lema często ogarnia niepokój w labiryntowych przestrzeniach.⁴⁰⁵ Ciekawą interpretację skoncentrowaną na wątkach biograficznych proponuje też Agnieszka Gajewska w Zagładzie i gwiazdach - badaczka dociera również do podobnego jak tu opisywany modelu przestrzennego – wspomina np. że nad gettem lwowskim górowała wieża szpitala.⁴⁰⁶

Opowieść o Lwowie można postrzegać przez pryzmat myślenia o „przestrzeni doświadczenia” zaproponowanej przez Reinharta Kosellecka. Hayden White tłumaczy tę koncepcję jako „magazyn zarchiwizowanych wspomnień, idei, snów i wartości, dokąd udajemy się, jak do jakiegoś ,,sklepu ze starociami w poszukiwaniu najgłębszych rysów własnego pochodzenia”.⁴⁰⁷

Z pewnością model przestrzenny stacji solaryjskiej jest również jakąś wersją topografii Lwowa, ulicami nawiedzanymi przez zmarłych, ale z pewnością nie można go zamknąć jedynie do interpretacji biograficznej. Jak ujął to Michał Głowiński - możemy tu mówić o mniejszym lub większym ciśnieniu metafory językowej. Z pewnością jednak metafora pozostaje wieloznaczna.⁴⁰⁸

W świecie przedstawionym Solaris model przestrzeni jest zawsze ruchomy semantycznie - analogicznie do określenia tożsamości oceanu.

Wspomniano powyżej, że stosując probierz archeologiczny, wskazać można by trzy kategorie badawcze bohatera wobec żywiołu akwatycznego. Drugą z nich jest aspekt kosmologiczny. Rozwińmy tę kwestię.

Belting w Obrazie i śmierci, powołując się na Platona i Ernsta Topitscha, wspomina o „technomorficznym modelu świata”. Badacz przywołuje żydowskie kosmogoniczne mity, w których wspomina się, iż Bóg to twórca figur, który w wersji biblijnej formuje „z ziemi” Adama i daje mu powiew życia. ⁴⁰⁹ Twórca figur budzi silne skojarzenie z początkiem Maski Lema; można jednak pokusić się też o pewne analogie biblijnej kosmogonii do Solaris. Kelvin wspomina, lądując na stacji, że po wielu miesiącach usłyszał szum ziemskiego wiatru, a nieco później konstatuje: „z cichym sykiem, podobnym do zrezygnowanego westchnienia, powietrze opuściło zwojnice skafandra. Byłem wolny”. Belting pisze: „W przypadku obrazu Zmarłego analogia Stworzenia rozumiana była albo jako drugie Stworzenie, albo ponowne ucieleśnienie.”⁴¹⁰ Platon wspomina o Bogu jako twórcy figur woskowych o wyjątkowo złożonej animacji, przez co następowało połączenie duszy z przygotowanym dla niej ciałem – w domyśle ewokowana jest rzecz jasna postać Harey. W tajemniczy sposób wykreowany sobowtór żony Kelvina staje się osobą stopniowo; początkowo istnieje swoisty zakaz pokazywania jej obrazu – co zbieżne jest z opisywaną przez Beltinga żydowską tradycją niepokazywania obrazu Boga. Później fantom uczłowiecza się. W tym miejscu warto odwołać się do zauważonej przez Beltinga analogii u Platona. Mędrzec pisze w Uczcie:

„Orfeusza, syna Ojagrosa, odprawili z niczym z Hadesu; pokazali mu tylko widziadło żony, po którą się wybrał, a żony mu nie oddali”.

Orfeusz – podobnie jak Kelvin – doświadcza kontaktu z sobowtórem, fantomem z krainy zmarłych. Tyle że psycholog nie robi tego na własne życzenie. W czasie pierwszej „wizyty” Kelvin pyta:

Byłaś na dole?

Byłam. Uciekłam stamtąd; tam jest zimno.

Sposób traktowania tożsamościowego modelu Harey wydaje się odzwierciedlać ewolucję, jaka dokonała się w teorii obrazu zmarłych w starożytnej Grecji. Z czasem „Obraz, który widz nosił już w sobie, wyemancypował się od ciała obrazu.⁴¹¹ - po anihilacji Harey Kelvinowi zaczyna wystarczać jej wspomnienie. Proces ten był trudny – od zniszczenia pierwszego obrazu-fantomu, poprzez akceptację i relację emocjonalną, aż do miłości wobec wspomnienia obrazu.

 

V 6. Lemowe inkarnacje

Przekroczenie umownych ram rzeczywistości, czy to na skutek psychemii, snu, czy technologicznej wirtualności – fantomatyki prowadzi do nadania tej nowej realności określonych wizualnych cech. Jedną z nich jest zmiana cielesności, rekorpolizacja. Wizualnie - „na zewnątrz” człowiek traci tożsamość choć wewnętrznie zachowuje pozorną przynajmniej spójność. W prześmiewczej formie, ale problemowo bardzo ważkiej, kwestię tę podjął Lem w opowiadaniu Czy pan istnieje, panie Johns?⁴¹² Zadał tam pytanie, jakie są granice transplantacji organów, innymi słowy, kiedy człowiek gubi własną koherencję osobowościową. To jak się wygląda, jak się człowieka widzi, wpływa w oczywisty sposób na relacje społeczne. Wykorzystuje ten temat sztuka awangardowa. Jako przykład – posłużyć może działalność francuskiej artystki Orlan, która – dzięki chirurgii plastycznej – upodabnia się do wizerunków kobiet ze znanych obrazów.⁴¹³ Temat nagłej przemiany cielesności podejmowali już romantycy, wystarczy podać chociażby najsłynniejszą metamorfozę Gustawa w Konrada. Szukając jeszcze dalej, dojść by można zapewne do idei metemspsychozy, reinkarnacji, palingenezy.

U Lema zmiana tożsamości wizualnej – poza wspomnianym wcześniej opowiadaniem – jest jeszcze podejmowana m.in. w Masce, Fiasku, poniekąd – również w Solaris (w kontekście kolejnych „wcieleń” Harey). Tego rodzaju zmiany chyba najczęściej zachodzą jednak w Kongresie futurologicznym. Po pierwszej transplantacji, pierwszym „pogrążeniu się w bezpamięci” bohater otrzymuje ciało murzynki. Po drugiej utracie przytomności i kolejnych operacjach staje się rudzielcem – ahenobarbusem. Później ma okazję doświadczyć bycia w ciele Troterleinera. Po tym wcieleniu następuje otrzeźwienie w czarnej wodzie kanału i wybudzenie, choć nie ostateczne. W kolejnej halucynacji do Tichego strzelają żołnierze, którzy wyłonili się z kanału.

Zostaje poddany hibernacji – mamy więc typowy sen we śnie - i wybudza się w 2039 roku. Lem konsekwentnie tworzy analogie przestrzenne – Tichy jako zahibernowany człowiek przechowywany jest w podziemiach w hermetycznym naczyniu. Realnie śpi i halucynuje też w podziemiach. Jedną z cech konstrukcji fabularnych jest więc szkatułkowość, której logiczne konsekwencje powtarzają się jeszcze wielokrotnie i są bardzo precyzyjne. Używając przenośni: Corcoran umieszcza skrzynię w skrzyni...

Jarzębski pisze, iż w Kongresie fabuła ma charakter nawrotowy i cykliczny. Każdy scenariusz odbywa się od „pomocnej ręki” zachęcającej do wyjścia z podziemi.⁴¹⁴

Funkcjonuje tu coś w rodzaju podwójnej wizualności, przeplotu rzeczywistości, w której ciało, mimo iż jest jakimś wizualnym znakiem przegrywa z siłą halucynującego umysłu. Czytamy w Kongresie..., iż znane są na przykład przypadki, gdy powszechnie szanowany architekt na skutek zażycia jakiegoś specyfiku zaczął halucynować, że buduje miasta, tymczasem jego ciało bezczynnie leżało w zapomnieniu. Podobna sprawa dotyczy poety.

Dominika Oramus, dokonując rekonesansu współczesnej literatury fantastyczno-naukowej zwraca m.in. uwagę na popularność motywu halucynacji.⁴¹⁵ Lem na kilkadziesiąt lat przed wzrostem popularności tego typu motywów jawi się jako ich prekursor w literaturze. Dzisiaj do kanonu weszły już takie książki jak Chrystus Williama Goldinga, która opisuje losy żołnierza ze storpedowanego na Morzu Północnym okrętu. Żołnierz opisuje jak udało mu się przeżyć i dopłynąć do wyspy. W wersji bardziej obiektywnej szybko utonął.⁴¹⁶ Inne tytuły to Strzałka czasu, Wyspa, Fabryka bezkresnych snów.⁴¹⁷

 

V 7. Wizualne modele metaliterackie

Pisaliśmy o analogiach przestrzennych w Kongresie, warto jednak nadmienić, że konsekwencja w tworzeniu „szkatułkowego świata lub światów” rozpościera się także na płaszczyznę metaliteracką. Przecież recenzje fikcyjnych książek także wyrastają na fundamentach wielopiętrowej logiki Lema. Recenzja jest czymś co powstaje po napisaniu książki. Skoro Lem tworzy od razu takie recenzje, oznacza to, że stwarza matrycę podwójnej nierealności, a właściwie potrójnej, jeśli wziąć pod uwagę, że autor nieistniejącego dzieła także jest wymysłem. Jedankowoż doskonale wpisuje się w ducha postmodernizmu, gdyż recenzje takie są krótkie, stanowią skondensowaną kopię wirtualnego oryginału. Jak pisze Jarzębski w posłowiu do Doskonałej próżni dla Lema pierwszą rzeczywistością są teksty produkowane przez kulturę. Przysłaniają one świat in crudo.⁴¹⁸ Słowo o recenzji fikcyjnego dzieła równie fikcyjnego Alfreda Zellermanna. Książka nosi tytuł Gruppenfuhrer Louis XVI.⁴¹⁹ Opisuje losy Taudlitza, który po zakończeniu II wojny światowej ucieka ze skarbem Akademie SS do azteckich ruin. Osiedla się tam z innymi esesmanami i tworzy iluzję królewskiego dworu. Z czasem wszyscy zatracają się w fałszu. Warto zacytować fragment refleksji recenzenta:

 

„Kłamstwo, żywiąc się kłamstwem, daje w efekcie tę rozplenioną bujność form, która przewyższa wszelki obraz autentycznego dworu jako diagnoza ludzkiego zachowania, ba jest niejako podwójnie naraz wiarygodna.”

W tej krótkiej historii teatr esesmanów nie jest – jak w Kongresie – jakimś piętrem rzeczywistości. Używając wizualnych porównań – nie ma struktury wertykalnej, a horyzontalną. Jest ukryty na tej samej płaszczyźnie rzeczywistości co świat dookolny, choć jednocześnie, poprzez zbiorową obsesję stwarza dla swoich mieszkańców nawet inne poczucie czasu. Przypomina trochę przestrzenne zakorzenienie państwa Kurtza w Jądrze ciemności. Tak czy inaczej, znów daje się zauważyć geometryczność w myśleniu Lema i tendencję do ujęć koncentrycznych, dośrodkowych. Aby dotrzeć do argentyńskiego świata hitlerowców trzeba przedrzeć się przez warstwy, przypomina to układ słojów drzewa. Doskonałym tego obrazem jest podróż Bertranda, który odwiedza stryja esesmana. W swojej wyprawie przesiada się z odrzutowca do pociągu, później do samochodu, powozu, by w końcu wierzchem dotrzeć do dziwnego świata – hybrydy. Bertrand, mając problemy z akceptacją nowego świata chce oszaleć, co przecież jeszcze bardziej zwielokrotniłoby odrealnienie świata. A może odwrotnie – bycie szaleńcem w szalonym świecie oznacza powrót do normy? Nad takim światem, co łatwo zauważyć unosi się duch Hamleta. Nie przez przypadek jego imię pojawia się w treści wirtualnej powieści. I nie chodzi jedynie o kwestię szaleństwa Hamleta, ale również o wykorzystanie konceptu teatru w teatrze.

V 8. Stasiek odrabia lekcje

Korespondujące z literaturą teoretyczne rozważania na temat paradoksalnego istnienia dwóch symultanicznych wizualności snuje Lem w Filozofii przypadku. Podstawowa teza tych deliberacji brzmi: „Obraz jednocześnie kłamie i mówi prawdę”. Pisarz bazuje na prostych eksperymentach, z których przejść można bezpośrednio na grunt ontologii połączonej z teorią literatury. Zastanawia się na przykład nad paradoksalnym istnieniem łyżki, która włożona do szklanki wody jest złamana, choć wiemy, że to nieprawda.

„Proszę mi powiedzieć, w jaki sposób „bytują” skrzywiona wizualnie łyżka [podaje Lem także przykład kulki chleba], a powiem w jaki sposób bytują postacie utworów literackich.”

Ciekawą krótką anegdotę przytacza Lem w rozmowach z Tomaszem Fijałkowskim. Rzuca ona nieco światła na fascynację stanami halucynogennymi. Pisarz opowiada, że gdy jako młody chłopak był sam w domu odrabiając lekcję, nagle z drugiego pokoju usłyszał głos matki. Było to niemożliwe, gdyż rodzice wyszli na spektakl do teatru. Głos był na tyle realny, że pobiegł do pomieszczenia skąd dochodziło wołanie, włączył światło, ale oczywiście nikogo tam nie było. Lem kończy:

„Musiała to być halucynacja, choć nigdy, ani przedtem, ani potem nie miałem podobnych objawów”. ⁴²⁰

Ciemność, światło, samotność wobec tajemnicy i nauka – wszystko to obecne jest w tej krótkiej opowieści.

Konkluzja: mózg myślący wzorcami

O nie dożył rozkoszy kto tak bez siwizny

Ani w przestrzeni Weyla, ani Browera

Studium topologiczne uściskiem otwiera

Badając Moebiusowi nieznane krzywizny

O wielopowłokowa uczuć komitonto

Wiele trzeba Cię cenić, ten się dowie tylko

Kto takich parametrów przeczuwając fantom

Ginie w nanosekundach płonąc każdą chwilką

Jak punkt wchodząc w układ holonomiczności

Pozbawiony współrzędnych zera asymptotą

Tak w ostatniej projekcji ostatnią pieszczotą

Żegnany - Cybernetyk umiera z miłości ⁴²¹

Powyższy fragment wiersza autorstwa Elektrybałta – genialnego poety skonstruowanego przez Trurla – stanowi wariację na temat modeli geometrycznych i przestrzennych w matematyce, którymi Lem z pewnością się inspirował. Widać, że w równym stopniu intrygowały go topika, co topologia (nauka o relacjach geometrycznych), przestrzeń literacka, co układy holonomiczne (dotyczące ruchu robotów); wstęga Moebiusa⁴²² stanowić zaś może matrycę dzieła literackiego. Wiersz ten, który powstał mniej więcej siedemnaście lat po lirykach przywołanych na początku niniejszej pracy dobrze ilustruje ewolucję modeli literackich Lema. Autor Solaris tworzy dzieło wybitnie interdyscyplinarne, hybrydyczne, synkretyczne, wykorzystujące różne tradycje literackie (w tym romantyczną), choć z wyraźnie powtarzającymi się dominantami. Finalny konstrukt przypomina strukturę Piątej Symfonii Beethovena – potężny motyw przewodni wraca co jakiś czas w różnych rejestrach, aby później meandrować w rozgałęzieniach harmonii. Poświęcając temu dziełu wiersz, młody Lem napisał:

W tobie struny kolorów, tętniące ogniska

I szkielety żelaza, które pożar pogiął.⁴²³

Skąd u Stanisława Lema ta obsesja wertykalnych, fraktalnych struktur, labiryntowych warstw, świateł i dośrodkowej dynamiki?

Bardzo niecodzienną interpretację podobnego modelowanie przestrzeni zaproponowała w 2016 roku Templin Grandin. Niecodzienną, bo profesor Grandin jest wysokofunkcjonującą autystką. W swojej najnowszej książce analizuje trzy typy funkcjonowania mózgu – tj. myślenie słowami, obrazami i wzorcami. Niektóre osoby, zastanawiając się np. nad twierdzeniem Pitagorasa, widzą zapis wzoru - a²+b²=c². Są też tacy, którzy widzą od razu przestrzenną realizację tego wzoru.⁴²⁴ Przypomina to bardzo sposób funkcjonownia umysłu bohatera Czasu nieutraconego - Karola Włodzimierza Wilka:

 

„Dla niego [...] wyrażenia matematyczne miały osobliwą wartość; martwe ich litery przekształcały się w jego wyobraźni z rodzaj żyjątek, zdolnych do wieczystej metamorfozy Długie ich gąsienice skracały się, wskakiwały w nawiasy i rozsadzały je, powielały się i mnożyły, rosły lub obracały w nicość od jednego nieznacznego chwytu, a w korowodach tych przemian rysowała się całość, jeszcze niepojęta, ale przeczuwana”. ⁴²⁵

Badając motoryczne i wzrokowe impulsy literackości, przy Lemie zatrzymuje się też na chwilę Edward Balcerzan^{. 426} Badacz przywołuje słynne słowa prozaika, odnoszące się do recepcji dzieł Sienkiewicza. W Filozofii przypadku autor Solaris wyznał: „nie widzę żadnych koni, ani czytając dzieło Simpsona o ewolucji konia, ani Trylogię Sienkiewicza z jej dzianetami i bachmatami”. Lem wspomniał też, że kreując długie opisy – nie wizualizuje tego, ale rozkoszuje się samym słowem – ono mu wystarcza. Mówi wprost: „Gdy piszę powieść, niczego sobie nie wyobrażam”. Wobec galanterii wizualnych form proponowanych przez Stanisława Lema – trudno zrozumieć taką deklarację, chyba, że zaakceptuje się, że mamy do czynienia z zupełnie odmiennym modelem percepcji przestrzeni. Edward Balcerzan nurtowany tym samym dylematem, miał okazję zapytać pisarza wprost o ten fenomen, o tę niezwykłą, malarską wręcz sugestywność opisów. Lem lapidarnie odpowiedział wówczas: „Ja po prostu wiem, jak się to robi”. Balcerzan skłonił się raczej we wnioskach, po tej krótkiej wymianie zdań, do określenia Lema w większym stopniu jako „motoryka”, a nie „wzrokowca”.⁴²⁷ Niekiedy trudno te cechy wyraźnie oddzielić. Czy w poniższym fragmencie Obłoku Magellana dominuje żywioł malarski, kolorystyczny, czy geometryczny, strukturalny? Wydaje się, że jednak ten drugi.

 

Powierzchnię wypełniał zawiły, powtarzający się rytmicznie deseń. Nieskończona mnogość arabesek mrowiła się w oczach; każda rozpadała się na roje coraz drobniejszych, i cała ta przestrzeń, zabudowana wedle żelaznej konsekwencji praw wynikających z formuły, stanowiła tło, z którego występował w samym środku właściwy twór tej martwo zrodzonej kompozycji: puste, idealnie okrągłe, białe koło.⁴²⁸

Być może chodzi tutaj o bardziej złożony fenomen – szczegółowo zanalizowany przez Templin Grandin, a opisany dzięki rozwojowi metody neuroobrazowania mózgu. ⁴²⁹ To myślenie o cechach mieszczących się wysoko w spektrum autyzmu. Ciekawe, że znajduje to pewne analogie w kreacjach niektórych lemowych postaci: o Wilku wspomnieliśmy przed chwilą, o zdziwaczałym autyzmie mówi się też w odniesieniu do Golema XIV. Cechy takiej „osobowości” ma przecież również ocean na Solaris.

Autor Summy technologiae wspomina o swoim zainteresowaniu autyzmem.

W wydanym w 2000 roku Świecie na krawędzi pisze:⁴³⁰

W Stanach Zjednoczonych około 800 tysięcy ludzi cierpi na autyzm. Ponad 80 procent z nich to autyści raczej intelektualnie niedorozwinięci, których poziom inteligencji nie osiąga nawet tak zwanej ociężałości umysłowej, to znaczy 80 punktów na skali ilorazu inteligencji — ale są wyjątki. Czytałem o pani, która jest autystką i która potrafi na przykład, spojrzawszy na schemat matematyczny programu komputerowego, wyłowić błąd logiczny w ciągu niespełna minuty. Ma zdolność zapamiętywania całych stronic od jednego spojrzenia. I podobno doskonale się nadaje do pracy w systemach komputerowych, w których niezbędne jest włączenie człowieka jako elementu spajającego.

Profesor Temple Grandin podkreśla konieczność większej personalizacji przy opisie osób z autyzmem – zaznacza odmienność każdego mózgu. Postuluje rozszerzenie, a nawet porzucenie sztywnych ram DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) i wybranie innych rozwiązań (analizować „mózg po mózgu”), korzystając z dostępnych technologii. Aby lepiej ten fenomen zrozumieć Grandin podaje przykład wspomnianej już tutaj wstęgi Mobiusa. Okazuje się, że wśród matematyków badających modele przestrzenne w muzyce panuje przekonanie, że można w niektórych przypadkach stworzyć coś w rodzaju map związków między akordami, skalami, rytmami, oktawami, itp. - wizualnym przedstawieniem takich relacji jest właśnie wstęga Mobiusa.⁴³¹ Grandin jako przykład genialnego muzyka, którego dzieła zawierały w przełożeniu na język matematyki elementy geometrii wielowymiarowej podaje Fryderyka Chopina.⁴³² Wśród malarzy taką matematyczną, ale nieświadomie przecież stosowaną intuicję miał Vincent van Gogh. Wiry powietrza i światła, które malował na swoich późnych obrazach odpowiadają – nie w podobnym, ale w identycznym stopniu – wzorom matematycznym na turbulencje w cieczach. Przykładów jest sporo – warto podać jeszcze jeden: fizyk Richard Taylor zbadał płótna Pollocka pod kątem zgodności z geometrią fraktali – stopień analogii był zdumiewający (kojarzy tu się scena Szpitala Przemienienia, gdy Trzyniecki spoglądał na pyłki i zastanawiał się nad tworzonymi przez nie wzorcami; w tym samym momencie w przyrodzie dostrzegał struktury plastrów miodu).

Oczywiście Temple Grandin nie podaje tych przykładów, aby udowodnić, że wspomniani artyści mieli cechy autystyczne (choć tego wykluczyć nie można).

I nie taki jest cel powoływania całego kontekstu w odniesieniu do Lema.⁴³³ Chodzi tylko o wskazanie z pewnością innego - nieneurotypowego sposobu myślenia autora Pamiętnika znalezionego w wannie. Być może człowiek, który jako dziecko miał najwyższy stopień IQ w przedwojennej południowej Polsce łączył myślenie wzorcami i słowem, czego ślady odnaleźć można w subtelnej, ale możliwej do opisania tkance wyobraźni pisarskiej (i chyba bardziej poetyckiej niż prozatorskiej).

„Warto spierać się z Lemem i wchodzić z nim w interpretacyjny dialog, nawet jeśli początkowo wydawać by się mogło, iż niektórymi podejściami można mu wyrządzić tylko krzywdę”.

 

Krzywdy wyrządzić nie można, bo obecna lemologia przypomina solarystykę – rzesza lemologów trudzi umysły, aby wyjaśnić fenomen, znaleźć nowe klucze interpretacyjne, poszukać w meandrach teorii tej jednej nadrzędnej.⁴³⁴ Lem jednak wciąż wymyka się twardym tezom, jest definicyjnie nieuchwytny niczym górotwory oceanu na Solaris. Jednym z najnowszych ujęć twórczości autora Cyberiady jest to zaproponowane w 2016 roku przez cytowaną tu Agnieszkę Gajewską. Poznańska badaczka w formie książkowej przedstawiła supozycję, o której istnieniu wielu literaturoznawców wiedziało i zalążkowo wspominało. Chodzi o potraktowanie utworów Lema jako swoistego kodu skrywającego traumę po Zagładzie. Właściwie trudno mówić tu o supozycji, to konstatacja. Lem „uciekł” od bolesnych doświadczeń w fantastykę, przetransponował świadomość genocydu, tragedię lwowskich Żydów, samo miasto, pewność przypadkowego ocalenia na substancję literacką. Inni podążają teraz tropem Gajewskiej: np. Wojciech Orliński – autor biografii Stanisława Lema mówi o tym, że dał się oszukać fantastycznonaukowemu sztafażowi pisarza, że we wcześniejszej swojej książce poświęconej prozaikowi – wbrew tytułowi – nie napisał o Lemie wszystkiego.⁴³⁵ Również Borys Lankosz – choć niezależnie od Agnieszki Gajewskiej – stworzył filmowy dokument, w którym posłużył się biograficznym kluczem do zinterpretowania niektórych powieści mistrza.⁴³⁶ Z pewnością kontekst świadomości pogromowej Lema zagości na stałe na konferencjach mu poświęconych. Trzeba jednak pamiętać, że jest to jedna z wielu równorzędnych intepretacji całościowo traktowanego dzieła pisarza. Z pewnością nie można freudowsko zredukować wszystkich światów przedstawionych do lwowskiego epizodu i przesiedlenia.

 

Jakie kwestie w lemologii jeszcze pozostają aktualne? Wydaje się, że jest to zarysowana w tej rozprawie sfera struktur służących budowaniu światów, ich geografia, topografia i heterotopia, pewien archetypowy, powtarzający się w wielu utworach kod wizualno-przestrzenny fundujący dany świat, uparcie stosowana matryca spacjalnych konstruktów. Wygląda to tak jakby rozpościerały się przed czytelnikiem fiksacje umysłowości wyjątkowo polifonicznej, wyobraźni silnie uschematyzowanej, niemal „pantokreatycznej”, techniczno-geometrycznej, skoncentrowanej na matematycznej strukturze świata, wyizolowanej, tworzącej od wczesnych lat legitymacje do labiryntowych rzeczywistości. To umysł, który obsesyjnie szuka centrum – axis mundi, aby znaleźć punkt zaczepienia w nowym świecie. Niekiedy wydaje się to niemożliwe – trudność w odnalezieniu przestrzeni, w którym nad miejscem fizycznym można by nadbudować przestrzeń symboliczną (znaleźć pion – oś) z pewnością ma bohater Pamiętnika znalezionego w wannie; to jeden z najbardziej rozproszonych w labiryntowej strukturze tekstów Lema. „Proces re-kreacji przestrzeni symbolicznej wymaga wzorca, który mógłby stać się dlań modelem do odtworzenia”⁴³⁷ - niestety tego uniwersalnego modelu tożsamościowego nie oferuje nawet świadomość – zagubiony nomada-everyman nie wie kim jest, nie zna celu tajemniczej misji. Warto przypomnieć, że premodelami przestrzeni podobnych do gmachu są leje Dantego (wspominaliśmy o symbolicznej sprzeczności kuli i stożka) oraz inspirowane włoskimi miastami miedzioryty Piranesiego, których z kolei literackim przedłużeniem są np. Niewidzialne miasta Italo Calvino.

Próbowano w poprzednich rozdziałach przedstawić cechy „pamięci intelektualnej, racjonalizującej wydobyty z przeszłości kalejdoskop zdarzeń”⁴³⁸; modelarnię genialnego kreatora - taternika zafascynowanego przyrodą w skali mikroskopijnej i kosmicznej, zainteresowanego również budową mózgu.

Lem nie reprezentuje jednej określonej szkoły filozoficznej choć Paweł Okołowski zbliża autora Edenu do Lukrecjusza.⁴³⁹ Zdarza się jednak pisarzowi zdradzić niekiedy pewne orientacje badawcze – np. w Okamgnieniu – w rozważaniach poświęconych matematyce - określa siebie mianem konstruktywisty.⁴⁴⁰ Pisarz rozważa dwie orientacje matematyczne – pierwsza zakłada (idąc śladem Platona), że istnieją już idee matematyczne, a matematyka je jedynie odkrywa. Druga postawa – bliższa Lemowi – odrzuca tę nieco idealistyczną wykładnię i skupia się jedynie na tym, co można skonstruować. Ustalenie to jest o tyle istotne, że pozwala wychwycić pewne podstawowe cechy lemowych światów, rudymentarne osie dźwigające fabuły. Artyści konstruktywiści sprowadzali formę dzieła do linii prostej, koła i trójkąta.⁴⁴¹ Podobnie jest w prozie Lema – podobnie, ponieważ pisarz na bazie tych fundamentów geometrycznych i dzięki świadomie kreowanym kategoriom światła rozbudowuje (a nie redukuje) koncentrycznie labirynty fabuł.

Stanisław Lem jako kreślarz wielowymiarowych światów ewokuje niekończące się hermeneutyczno-interpretacyjne i strukturalne wędrówki. Modele wizualne anektujące obszary wielu dziedzin nauki powodują, że poszerzać trzeba kategorie przynależne badaniu powieści. Zatrzymanie się na analizie tekstu jako prostym odzwierciedleniu historycznej rzeczywistości jest formułą jeszcze z XIX wieku,⁴⁴² choć sporo ożywienia wprowadza tu geopoetyka.

Traktując dzieła Lema w ujęciu monograficznym, kusząca okazała się perspektywa strukturalistyczna – szukaliśmy punktów, łączyliśmy je i grupowaliśmy. Powstała mapa, która ujawniła istnienie modeli wizualnych będących fundamentem wyobraźni zarówno inżynieryjnej, geometrycznej jak i biologiczno-poetyckiej. Odsłonięto typ niezwykłej, niestandardowo myślącej umysłowości działającej według określonego wzoru. Modelowanie tego wzorca zaczyna się zawsze od – dosłownie i przenośnie potraktowanej – czynności kończącej poniższy cytat.

 

Gdy stała na Ziemi — rakieta była wielka. Cień, który rzucała w słońcu, był szeroki i długi jak pas startowy odrzutowca. Jej tępy, poprzecznie zgrubiały szczyt, pomniejszony odległością, czarny na tle nieba, podobny był do głowicy młota. (…) Pootwierał cyrkle, odnalazł na gwiazdowej karcie, bladoniebieskiej jak ziemskie morza, długą, czarną linię. Wbił cyrkiel, przyłożył kółeczko krzywki do linii, pociągnął. ⁴⁴³

BIBLIOGRAFIA

1. Stanisław Lem

2009. Lem, Astronauci, Warszawa 2009.
2010. Lem, Bajka o królu Murdasie, w: Fantastyczny Lem. Antologia opowiadań wg czytelników, Kraków 2017.
2011. Lem, Beethoven. Symfonia piąta, w: Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze, Dzieła, tom XX, Warszawa 2009.
2012. Lem, Biała śmierć, w: Tegoż, Bajki robotów, Wrocław 1996.
2013. Lem, Cmentarz polny, w: Tenże, Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze, Dzieła, tom XX, Warszawa 2009. S. Lem, Cyberiada, Kraków 2010.
2014. Lem, Czas nieutracony, Kraków 1996.
2015. Lem, Czy Pan istnieje, Mr. Johns?, w: Tenże, Przekładaniec, Dzieła
2016. XXXIII, Warszawa 2010.
2017. Lem, Ćma, w: Tenże, Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze, Dzieła, tom XX, Warszawa 2009.
2018. Lem, Dwaj młodzi ludzie, w: Tenże, Polowanie, Kraków 1965.
2019. Lem, Eden, Dzieła, t. X, Warszawa 2010.
2020. Lem, Fantastyka i futurologia, t. I, Kraków 1970.
2021. Lem, Fiasko, Warszawa 2011.
2022. Lem, Filozofia przypadku, Warszawa 2010.
2023. Lem, [Gołębie wpisywały...], w: Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze, Dzieła, tom XX, Warszawa 2009.
2024. Lem, Głos Pana, w: Tenże, Głos Pana; Kongres futurologiczny, Kraków 1973.
2025. Lem, Gruppenfuhrer Louis XVI, w: Tenże, Doskonała próżnia, Warszawa 2010.
2026. Lem, Katar, Warszawa 2011.
2027. Lem, Kongres futurologiczny, Warszawa 2011.
2028. Lem, Maska, Dzieła, t. XXIX, Warszawa 2010.
2029. Lem, Miłość, w: Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze, Dzieła, tom XX, Warszawa 2009.
2030. Lem, [...Nie wiem], w: Tenże, Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze, Dzieła, tom XX, Warszawa 2009.
2031. Lem, Niezwyciężony, Kraków 1968.
2032. Lem, List miłosny, w: Tenże, Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze, Dzieła, tom XX, Warszawa 2009.
2033. Lem, Młot, w: Tenże, Ratujmy kosmos i inne opowiadania, Kraków 1966
2034. Lem, Obłok Magellana, Warszawa 2010.
2035. Lem, Ogród ciemności, w: Tenże, Ogród ciemności i inne opowiadania. Wybór T. Lem, Kraków 2017.
2036. Lem, Okamgnienie, Warszawa 2000.
2037. Lem, Pamiętnik, w: Tenże, Maska, Dzieła, tom XXIX, Warszawa 2010.
2038. Lem, Pamiętnik znaleziony w wannie, Warszawa 2010.
2039. Lem, Pan F., w: „Tygodnik Powszechny” w wersji on-line: https://www.tygodnikpowszechny.pl/pan-f-123527 (dostęp z dnia 08.07.2017).
2040. Lem, Piątką przez Kraków, w: Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze, Dzieła, tom XX, Warszawa 2009.
2041. Lem, Podróż dwudziesta pierwsza, w: Fantastyczny Lem. Antologia opowiadań wg czytelników, Kraków 2017.
2042. Lem, Podróż trzynasta, w: Fantastyczny Lem. Antologia opowiadań wg czytelników, Kraków 2017.
2043. Lem, Pokój na Ziemi, Dzieła, t. XVII, Warszawa 2010.
2044. Lem, Przyjaciel, w: Tenże, Opowiadania wybrane, Kraków 1973.

 

1968. Lem, Solaris, Kraków 1968.
1969. Lem, Summa technologiae, Kraków 1967.
1970. Lem, Summa technologiae, Dzieła. Tom XXVIII, Warszawa 2010.
1971. Lem, [W ścieżkach orlich...], w: Tenże, Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze, Dzieła, tom XX, Warszawa 2009.
1972. Lem, Szpital Przemienienia, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2017.
1973. Lem, Trzej elektrycerze, w: Fantastyczny Lem. Antologia opowiadań wg czytelników, Kraków 2017.
1974. Lem, T. Fiałkowski, Świat na krawędzi. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Tomasz Fiałkowski, Kraków 2000.

Sława i fortuna. Listy Stanisława Lema do Michaela Kandla 1972-1987, Kraków 2013.

Literatura o Stanisławie Lemie:

2009. Andruchowycz, Chłopiec z Wysokiego Zamku - posłowie do: S. Lem, Wysoki Zamek, przeł. Katarzyna Kotyńska. Dzieła, t. XIV, Kraków 2009.
2010. Balcerzak, Stanisław Lem, Warszawa 1973A. Stoff, Struktura myśli – ekspresja obrazu. O warunkach ekspozycji idei w twórczości Stanisława Lema, w: Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, pod red. J. Jarzębskiego i A. Sulikowskiego, Kraków 2003.
2011. Bałżewska Czarny, Wariant "Bildung" : o relacjach między "Czarodziejską górą" Thomasa Manna a "Szpitalem Przemienienia" Stanisława Lema, „Pamiętnik Literacki” 103/1/2012.
2012. Baranowa, Metafora „statku głupców” oraz inne inspiracje Boschowskie w pismach Stanisława Lema, „Quart” / Lem / Numer specjalny 3–4 (37–38) / 2015.
2013. Csicsery-Ronay, Jr., Modelowanie chaosfery: Stanisława Lema rozmowy z Obcymi, „Teksty drugie” 1992/3.
2014. Dajnowski, Pejzażysta Lem. Szkice z motywiki, Gdańsk 2010.
2015. Gajewska, Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema, Poznań 2016.

Geier, Fantastyczny ocean Stanisława Lema. Przyczynek do semantycznej interpretacji powieści Science Fiction „Solaris”, w: Lem w oczach krytyki światowej, wybór i oprac. J. Jarzębski, Kraków 1989.

Katherine Hayles, Chaos jako dialektyka: Stanisław Lem i przestrzeń pisania, „Teksty drugie” 1992/3.

5. Jarzębski, Diariusz filozoficzny łgarza, „Fantastyka” 1986, nr 5.
6. Jarzębski, Futurologia i chichot diabła, Posłowie do Kongresu futurologicznego. Tekst dostępny na:

http://solaris.lem.pl/ksiazki/beletrystyka/kongres-futurologiczny/93-poslowiekongres?

2010. Jarzębski, Podróż do kresu znaczenia, posłowie do: S. Lem, Pamiętnik znaleziony w wannie, Warszawa 2010.
2011. Jarzębski, Racjonalista i zmysły. O twórczości literackiej Stanisława Lema, „Ruch literacki” 2/1977.

Jarzębski, Widma literackie i widmowe myśli, posłowie do Doskonałej próżni, Warszawa 2008.

2002. Jarzębski, Wszechświat Lema, Kraków 2002.
2003. Knosala, Koncepcja mitu jako zapisu reakcji społecznej na zmianę technologiczną u Giambatisty Vico i Marshalla McLuhana, „Przegląd filozoficzno-literacki” nr 1(22) 2009 (Lem i technika).
2004. Kładź-Kocot, Dwa bieguny mitopoetyki. Archetypowe narracje w twórczości Johna Ronalda Reuela Tolkiena i Stanisława Lema, Bydgoszcz 2012.
2005. Mazurkiewicz, Przestrzeń jako obraz świadomości w powieści Stanisława Lema Pamiętnik znaleziony w wannie, ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA LITTERARIA POLONICA 4(22) 2013.
2006. Michałowski, Babel XXI wieku. Biblioteka Stanisława Lema i Jorge Luisa Borgesa, w: Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, dz. cyt., pod red. J. Jarzębskiego i A. Sulikowskiego, Kraków 2003.
2007. Michera, Piękna jako bestia, Warszawa 2010.

Nie tylko Lem. Fantastyka współczesna, pod red. M. Wróblewskiego, Toruń 2017.

2010. Okołowski, Materia i wartości. Neolukrecjanizm Stanisława Lema, Warszawa 2010.
2011. Orliński, Co to są sepulki? Wszystko o Lemie, Kraków 2007.
2012. Orliński, Lem. Życie nie z tej Ziemi, Wołowiec 2017.
2013. Orliński, Lemanipulacje, zapowiedź biografii – w: „Książki”, lipiec 2017.
2014. Pięta, Mimetyzm w obrazowaniu a literatura fantastyczno-naukowa na przykładzie prozy Stanisława Lema, w: Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, pod red. J. Jarzębskiego i A. Sulikowskiego, Kraków 2003. M. Płaza, O Poznaniu w twórczości Stanisława Lema, Wrocław 2006.
2015. Skibińska^,Kolory Solaris we francuskim przekładzie, w: Lem i tłumacze, pod red. E. Skibińskiej i J. Rzeszotnika, Kraków 2010.
2016. Smuszkiewicz, Stanisław Lem, Poznań 1995.
2017. Stoff, Metody i wzorce obrazowania w science fiction, Filologia Polska XIII, z. 81, Toruń 1977.
2018. Stoff, Semantyzacja przestrzeni w powieści Stanisława Lema „Solaris”, „Postscriptum” 2006 1(51).
2019. Stoff, Struktura myśli – ekspresja obrazu. O warunkach ekspozycji idei w twórczości Stanisława Lema, w: Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, pod red. J. Jarzębskiego i A. Sulikowskiego, Kraków 2003.
2020. Sulikowski, Stanisław Lem a myślenie teologiczne, w: Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, pod red. J. Jarzębskiego i A. Sulikowskiego, Kraków 2003.
2021. Szczepkowska, Gra z autobiografią w „Wysokim zamku” Stanisława Lema, w: Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, pod red. J. Jarzębskiego i A. Sulikowskiego, Kraków 2003.
2022. Wiśniewska, Świat Lema między paradygmatami, w: Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, dz. cyt., pod red. J. Jarzębskiego i A. Sulikowskiego, Kraków 2003.

 

Wizualność

2011. Arnheim, Myślenie wzrokowe, przeł. M. Chojnacki, Gdańsk 2011.

R.Arnheim, Perspektywy telewizji, w: Nowe media w komunikacji społecznej w XX w., pod red. M. Hopfinger, Warszawa 2002.

1975. Bachelard, Wyobraźnia poetycka. Wybór pism, wyb. H. Chudak, przeł. H.Chudak, A.Tatarkiewicz, Warszawa 1975.
1976. Banaszkiewicz, Audiowizualność i mimetyki przestrzeni, Warszawa 2011.
1977. Baudrillard, Symulakry i symulacja, przeł. S. Królak, Warszawa 2005.
1978. Belting, Antropologia obrazu. Szkice do nauki o obrazie, Kraków 2007.
1979. Belting, Obraz i kult, tłum. T. Zatorski, Warszawa 2010.
1980. Benjamin, Mała historia fotografii, w: Tegoż, Twórca jako wytwórca, Poznań 1971.
1981. Bińczyk, Obraz, który nas zniewala. Współczesne ujęcia języka wobec esencjalizmu i problemu referencji, Kraków 2007.

Borowczyk, Powszechna iluminacja - "Ślepcy". (Oświetlenie w pasażach Benjamina), „Podteksty”, 1 (7) / 2007, tekst dostępny na stronie: http://podteksty.amu.edu.pl/podteksty/?action=dynamic&nr=8&dzial=5&id=17

Chmielnicki, Antropologia nowej wizualności jako refleksja nad „cyfrową” i „globalną” kulturą wizualną, „Przegląd kulturoznawczy” 2007 nr 3.

2010. Ciapara, A. Zuchowa, Między „Incepcją” a „The Social Network”, „Film”, grudzień (12) 2010.
2011. Deleuze, Obraz-ruch. Obraz-czas, przeł. J. Margański, Gdańsk 2008.
2012. Eco, Światło i barwa w średniowieczu, w: Tenże, Historia piękna, Poznań 2005.
2013. Gwóźdź, Dekonstrukcje widzenia, w: Nowe media w komunikacji społecznej w XX wieku, po red. M. Hopfinger, Warszawa 2002.
2014. Hendrykowski, Film w perspektywie audiowizualności, w: Nowe media w komunikacji społecznej w XX w., pod red. M. Hopfinger, Warszawa 2002.
2015. Van Heuckelom, „Patrzeć w promień odbity”. Wizualność w poezji Czesława Miłosza, Warszawa 2004.
2016. Frąc, Świat – obrazem?, w: Nowa audiowizualność – nowy paradygmat kultury, pod red. E. Wilka, I. Kolasińskiej-Pasterczyk, Kraków 2008.
2017. Grosseteste, O świetle, czyli o pochodzeniu form, tłum. M. Boczar, „Studia Filozoficzne” 1981.

Hopfinger, Kultura audiowizualna u progu XXI w., Warszawa 1997.

1971. Kwiatkowski, Świat-światło w poezji Przybosia, „Pamiętnik Literacki” 62/1, 3-29, 1971.

Kulturowe wizualizacje doświadczenia, pod red. W. Boleckiego i A. Dziadka, t. 89, Warszawa 2010.

Ł. Laskowski, Symbolika światła w literaturze dydaktycznej Starego Testamentu, „Verbum Vitae” 29 (2016).

1999. Loska, Maszyny widzenia i estetyka obrazów cyfrowych, w: Piękno w sieci. Estetyka a nowe media, pod red. K. Wilkoszewskiej, Kraków 1999.
2000. Mamzer, Zabawa w demiurga – symulowanie, symulakra, klony, w: Karnawalizacja. Tendencje ludyczne w kulturze współczesnej, pod red. J. Grada i H. Mamzer, Poznań 2004.
2001. Michera, Piękna jako bestia. Przyczynek do teorii obrazu, Warszawa 2010.
2002. Pluciński, Prywatne, publiczne i to co naoczne, w: Wizualność miasta. Wytwarzanie miejskiej ikonosfery, pod red. M Krajewskiego, Poznań 2005.
2003. Porczak, Grawitacja wyparowała, w: Piękno w sieci. Estetyka a nowe media, pod red. K. Wilkoszewskiej, Kraków 1999.
2004. Schopenhauer, Świat jako wola i przedstawienie, t.1, przeł. J. Garewicz, Warszawa 1994.
2005. Strzemiński, Teoria widzenia, Kraków 1958.
2006. Thomson, Ajschylos i Ateny. Studium nad społeczną genezą dramatu, przeł. A. Dębnicki, Warszawa 1956.
2007. Tendera, Od filozofii światła do sztuki światła, Kraków 2014.

 

2008. Wiesing, Widzialność obrazu. Historia i perspektywy estetyki formalnej, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2008.
2009. Wilk, Technologia wobec nowoczesności. Na marginesie pytań Heideggera, w: Nowe media w komunikacji społecznej w XX wieku, pod red. M. Hopfinger,

Warszawa 2002.

 

2012. Wlazło-Malinowska, Światło jako element budujący wymiar duchowy przestrzeni sakralnych w krajobrazach naturalnych i kulturowych, „Sacrum w krajobrazie. Prace komisji Krajobrazu Kulturowego”, nr 17, Sosnowiec 2012.

http://www.polskieradio.pl/9/396/Artykul/227000, Rozmowy-o-swietle, dostęp z dnia 26.12.2013 r.

Przestrzeń w literaturze i kulturze

1. Assman, Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, w: Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, pod red. M. Saryusz-Wolskiej, Kraków 2009
2. Bachelard, Dom rodzinny, dom oniryczny, w: Tegoż, Wyobraźnia poetycka. wybór pism, wyboru dokonał H. Chudak, Warszawa 1975.
3. Barthes, The Eiffel Tower, w: Barthes: Selected Writings, red. S. Sontag, London 1989.
4. Cembrzyńska, Wieża Babel. Nowoczesny projekt porządkowania świat i jego dekonstrukcja, Kraków 2012.
5. Eliade, Mit wiecznego powrotu, wyd. KR.
6. Eliade, Sacrum a profanum. O istocie sfery religijnej, przeł. B Baran, Warszawa 2008.

Eliade, Sacrum, mit, historia. Wybór esejów, wybór Marcin Czerwiński, przeł. Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1974.

1977. Eliade, W poszukiwaniu historii i znaczenia religii, Warszawa 1977.
1978. Foucault, Inne przestrzenie, przeł. Agnieszka Rejniak-Majewska, „Teksty Drugie” nr 6, 2005.
1979. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, przeł. H. Kęszycka, wstęp M. Czerwiński, Warszawa 1987.
1980. Foucault, Narodziny kliniki, przeł. P. Pieniążek, Warszawa 2005.
1981. Gęsina,Co było przed geopoetyką?: kategoria przestrzeni w literaturoznawstwie polskim – rekonesans, „Postscriptum Polonistyczne” nr 1(17) 2016.
1982. Gołąb, Ukryte ogrody, nieobecne przestrzenie. Literackie i kulturowe metafory współczesności, Kraków 2012.
1983. Keller, Piranesi i mit spiralnych schodów, „Pamiętnik Literacki” 67/1, 1976.
1984. Korżyk, Mit przestrzeni, „Autoportret” 2[41] 2013.

 

1996. Markiewicz, Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych, w: Tegoż, Prace wybrane, t. 4, Wymiary dzieła literackiego, Kraków 1996.
1997. Olszewska, O przestrzeni. Na progu doświadczenia, „Anthropos” nr 1415/2010.

Perfect panopticon: Rainer Werner Fassbinder's „Welt am Draht” - na stronie: www.//muse.jhw.edu/journals/sff/summary/v0002/22.leitner.html, (dostęp z dnia 11 sierpnia 2013 roku).

1978. Płachecki, Przestrzenny kontekst fabuły, w: Przestrzeń i literatura, Studia pod red. M. Głowińskiego i A. Okopień-Sławińskiej, Wrocław 1978.

Podział przestrzeni w religii i magii. w: Dzieła, oprac. N. Assorodobraj i S. Ossowski, T. 3 Warszawa 1956.

2015. Rosiński, Geopoetyka (?), „Forum poetyki”, lato 2015.
2016. Sennet, Ciało i kamień. Człowiek i miasto w cywilizacji zachodu, przeł. M. Konikowska, Gdańsk 1996.
2017. Simmel, Most i drzwi. Wybór esejów, tłum. M. Łukasiewicz, Warszawa 2006.
2018. Sławek, Być z przestrzenią, „Autoportret” Nr 2[41] 2013.

 

J Sławiński, Przestrzeń w literaturze: elementarne rozróżnienia i wstępne oczywistości, w: Przestrzeń i literatura, pod red. M. Głowińskiego i M. Okopień-Sławińskiej, Wrocław 1978.

2014. Rybicka, Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, Kraków 2014.
2015. Waśko, Powrót do "centrum polszczyzny": o przestrzeni symbolicznej w "Panu Tadeuszu", „Pamiętnik Literacki” 78/1/1987.
2016. White, Geopoetyki, przeł. K. Brakoniecki, Olsztyn 2014.
2017. White, Zarys geopoetyki, tłum. Agata Czarnacka, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2/2011.

Ł. Zaremba, Władza nie patrzy, władza wizualizuje, recenzja: Nicholas Mirzoeff, The Right to Look, London 2011.

 

Inne konteksty: literatura, antropologia kulturowa, filozofia, teoria literatury

Apokalipsa św. Jana 20,15, w: Pismo Święte Nowego Testamentu, tłum. ks. S. Kowalski, Warszawa 1990.

4. J. Aarseth, Cybertekst: Perspektywy literatury ergodycznej, Tekst dostępny na: http://www.techsty.art.pl/magazyn2/artykuly/aarseth_cybertekst4.html – dostęp z dnia 25.12.2013 r.

 

2004. Barthes, Imperium znaków, przeł. A. Dziadek, wstęp M. P. Markowski, Warszawa 2004.

 

2012. Bachmann-Medick, Cultural turns. Nowe kierunki w naukach o kulturze, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2012.
2013. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000.
2014. Białostocki, Myśl o sztuce i sztuka XVII i XVIII wieku, Warszawa 1970.
2015. Błocian, Jung i Bachelard : problem wyobraźni i mitu, „Analiza i Egzystencja 1”
2016. L. Borges Kula Pascala, „Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja”, 1976, nr 2 (26).

 

2006. Burzyńska, M.P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2006.
2007. Cikała-Kaszowska, Konsumowanie podmiotu. Ponowoczesne ujęcie przedmiotu w myśli Zygmunta Baumana, „Maska” Magazyn AntropologicznoSpołeczno-Kulturowy, 31/2016.
2008. Danek, Przestrzeń jako ciało – archetyp geografii sakralnej, „Teoria i metodologia geopolityki”, 15/05/2013 na http://geopolityka.net/przestrzenjako-cialo-archetyp-geografii-sakralnej/
2009. Graaf, Homo futurus. Analiza współczesnej science fiction, przeł. Zbigniew Fonferko, Warszawa 1975.
2010. Grandin, Mózg autystyczny. Podróż w głąb niezwykłych umysłów, tłum.
2011. Mazurek, Kraków 2016.
2012. Jaeger, Paideia, t. I, przeł. M. Plezia, Warszawa 1962.
2013. Janion, Projekt krytyki fantazmatycznej. Szkice o egzystencjach ludzi i duchów, Warszawa 1991.
2014. Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie, Lublin 1991.
2015. Kamińska, Gaston Bachelard: Rzeczywistość wyobraźni, Lublin 2003.
2016. Kłosowicz, Na „Balkonie”, „Literatura” nr 6, 1972/03/23. Artykuł ze strony: jerzygrzegorzewski.pl/artykul=na-balkonie. Dostęp z dnia 11 sierpnia 2013.

Andrzej Korczak, Porządek wśród mitów według Mircei Eliadego, „Idea – studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych”, XXVI, Białystok 2014.

1968. Lévi-Strauss, Struktura mitów, „Pamiętnik Literacki” 59/4/1968.
1969. Łotman, Struktura tekstu artystycznego, przeł. A. Tanalska, Warszawa 1984.

 

Wykład ks. prof. Janusza Mączki pt. Współczesne modele kosmologiczne, 23 marca 2013, wykład w formie dźwiękowej dostępny na: http://upjp2.edu.pl/strona/6fty874w7o, dostęp z dnia: 26.12.2013 r.

1995. McLuhan, Wybór tekstów, przeł. E. Różalska, J. M. Stokłosa, Poznań 1995.
1996. Mickiewicz, Dziady, oprac. S. Pigoń, Warszawa 1974.
1997. Mroczkowska, Macewy bezdomne. Społeczne losy nagrobków żydowskich ich znaczenie, „Maska” Magazyn Antropologiczno-Społeczno-Kulturowy, 31/2016.
1998. Niewiadomski, A. Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, Poznań 1990.

 

1. Nycz, Michała Głowińskiego poetyka nowoczesna: strukturalizm, teoria komunikacji literackiej, historyczna poetyka kulturowa, wprowadzenie do:
2. Głowiński, Powieść młodopolska. Studium z poetyki historycznej, Kraków 1997.

Palingeneza mitu w literaturze XX i XXI wieku, pod red. Marcina Klika i Justyny Zych, Warszawa 2014.

Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, Kęty 2003.

1997. Popper, Mit schematu pojęciowego. W obronie nauki i racjonalności, przeł. B. Chwadeńczuk, Warszawa 1997.
1998. Poulet,, Metamorfozy czasu, przeł. W. Błońska i inni, Warszawa 1977.
1999. Oramus, O pomieszaniu gatunków. Science-fiction a postmodernizm, Warszawa 2010.
2000. Raube, Implozja ludzkości. Katastrofizm biologiczny panromantyzmu w ujęciu Maxa Schelera, „Idea – studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych”, XXV, Białystok 2013.
2001. Scheler, Stanowisko człowieka w kosmosie, przeł. A. Węgrzecki, w: Tenże, Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy, Warszawa 1987.
2002. Skrzeczkowski, Głos w dyskusji wstępnej – O sztuce i zmianie społecznej, „Kultura współczesna” 5(71)2011.
2003. Smuszkiewicz, Droga do cyberpunku, „Postscriptum” 2006 (1)51.

Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław 2009.

1. Spengler, Człowiek i technika. Przyczynek do filozofii życia, „Kronos” 3

(30)/2014.

5. Stala, Poza Ziemią Ulro, „Teksty” 1981, nr 4-5.

 

1974. Toffler, Szok przyszłości, przeł. E. Ryszka, W. Osiatyński, Warszawa 1974.
1975. Trybuś, Stary poeta. Studia o Norwidzie, Poznań 2000.

 

1999. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm, Warszawa 1999.

 

2017. Woźny, Archeologia i społeczeństwo. Wędrówki śladami wzajemnych relacji, Bydgoszcz 2017.

 

2014. Woźny, Archeologia kamieni symbolicznych. Od skały macierzystej do dziedzictwa przodków, Bydgoszcz 2014.

 

1996. Woźny, Symbolika wody w pradziejach Polski, Bydgoszcz 1996.
1997. Żyłko, Semiotyka kultury, Gdańsk 2009.
1998. Żyłko, Symbol w ujęciu grupy Tartu-Moskwa, Przedmowa do: B. Uspienski, Krzyż i koło. Z symboliki chrześcijańskiej, Gdańsk 2010

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Spis treści

Wprowadzenie. Podstawowe konteksty podejmowanego problemu 1

WSPÓŁCZESNE REFLEKSJE 11

NAD WIZUALNOŚCIĄ W KONTEKŚCIE 11

TEKSTÓW STANISŁAWA LEMA 11

I 1. Światło 12

I 2. Przestrzeń 22

I 3. Zarastające zwrotki. Wizualne struktury liryki Stanisława Lema 30

I 4. Początek „czasu okrutnych cudów”. 34

„Ogród ciemności” Stanisława Lema jako literacki obrzęd inicjacyjny 34

ŚWIĘTE SŁUPY 48

II 1. Wertykalizm i koncentryczność 49

II 2. Post tenebrarum lux 63

II 3. Otwieranie kuli 65

II 4. Figury labiryntowe 67

II 5. Terra Incognita – góry 71

II 6. W jądrze ciemności 88

II 7. Przestrzeń progowa 90

HOLOGRAFIA W POWROCIE Z GWIAZD 94

III 1. 3 D według Lema i Baudrillarda 95

III 2. Prometeusz przezwyciężony prawami fizyki 98

III 3. Marzenia surrealistów 99

III 4. Od światła mediów do plemiennego mroku 101

III 5. Wirtualny karnawał 104

PANOPTICON 109

IV 1. Lustrzany mur 110

IV 2. Więzienia luster 114

IV 3. Zwierciadlane misteria 115

IV 4. Ruch dośrodkowy 121

IV 5. Strażnik panopticonu 123

ŚWIAT NA KRAWĘDZI 126

V 1. Światła snu 127

V 2. Chwile liminalne – wejście w mrok 133

V 3. Granice świata 136

V 4. Mapy mózgu 139

V 5. Liminalne wariacje 142

V 6. Lemowe inkarnacje 146

V 7. Wizualne modele metaliterackie 147

V 8. Stasiek odrabia lekcje 149

Konkluzja: mózg myślący wzorcami 150

BIBLIOGRAFIA 157

SPIS TREŚCI 169

 

1Efektem takiego zainteresowania jest chociażby antologia Głos Lema, pod red. Michała Cetnarowskiego (Warszawa 2011). W ciągu ostatniej dekady ukazały się dwa wydania wszystkich dzieł Lema – wydawnictwa Agora oraz Wydawnictwa Literackiego. Jeśli chodzi o książki naukowe poświęcone pisarzowi w ostatnim dziesięcioleciu, na uwagę zasługuje z pewnością książka Agnieszki Gajewskiej z 2016 roku Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema (Poznań 2016). Nieco wcześniej obrazowości powieści autora wizji lokalnej książkę poświęcił Maciej Dajnowski (Lem – pejzażysta. Szkice z motywiki, Gdańsk 2010),w podobnym duchu, choć bardziej eseistycznie ujął temat Wojciech Michera: Piękna jako bestia. Przyczynek do teorii obrazu, Warszawa 2010. W tym samym roku wizualnym aspektom przekładów powieści poświęcono książkę Elżbiety Skibińskiej - Kolory Solaris we francuskim przekładzie, w: Lem i tłumacze, pod red. E. Skibińskiej i J. Rzeszotnika, (Kraków 2010). Ciekawą próbę spojrzenia na twórczość Lema z perspektywy mitopoetyki podjęła również Marta Kładź-Kocot: Dwa bieguny mitopoetyki. Archetypowe narracje w twórczości Johna Ronalda Reula Tolkiena i Stanisława Lema (Bydgoszcz 2012). Z pewnością znaczący wpływ na doprecyzowanie badań poświęconych Lemowi w ostatnich latach wywarło opublikowanie korespondencji pisarza ze Sławomirem Mrożkiem (Stanisław Lem. Sławomir Mrożek. Listy 1956-1978, Kraków 2011) oraz tłumaczem Michaelem Kandelem (Sława i fortuna. Listy Stanisława Lema do Michaela Kandla 1972-1987, Kraków 2013); w pracach naukowych z ostatnich lat cytuje się też często książkę syna Stanisława Lema (T. Lem, Awantury na tle powszechnego ciążenia, Kraków 2009). W 2017 roku Andrzej Wasilewski książkę pt. Teoria literatury Stanisława Lema poświęcił tylko eseistyce, w której Lem wyraża poglądy na temat twórczości literackiej. Swoistym podsumowaniem stanu obecnej lemologii jest wydana w sierpniu 2017 roku biografia autorstwa Wojciecha Orlińskiego (W. Orliński, Lem. Życie nie z tej Ziemi, Wołowiec 2017). W tym samym roku (2017) ukazał się też zbiór tekstów sytuujący Lema w recepcji współczesnych twórców science fiction – Nie tylko Lem. Fantastyka współczesna, pod red. M. Wróblewskiego, Toruń 2017. To oczywiście wybór książek o autorze Edenu od roku 2010. Wraz z ujętą na końcu bibliografią pozwala jednak ów wybór umieścić niniejsze rozważania w szerszym kontekście.

2W Krakowie funkcjonuje konwent skupiony tylko na postaci Lema – Lemcon.

3 W. Frąc, Świat – obrazem?, w: Nowa audiowizualność – nowy paradygmat kultury, pod red. E. Wilka, I. Kolasińskiej-Pasterczyk, Kraków 2008, s. 38.

4 E. Wilk, Technologia wobec nowoczesności. Na marginesie pytań Heideggera, w: Nowa audiowizualność…, dz. cyt., s. 31.

5Niestety w bardzo nikłym stopniu pojawia się Lem w podstawie programowej języka polskiego w szkołach średnich. Fakultatywnie wspomina się w klasach trzecich liceum o Solaris lub o Wizji lokalnej. Na drugim i trzecim i czwartym etapie edukacyjnym (klasy 4-6, gimnazjum, a obecnie klasy 7-8) zdarza się polonistom wspomnieć o Bajkach robotów, Kongresie futurologicznym, czy krótkich fragmentach wybranych opowiadań. W kontekście jednak całej podstawy refleksja o najpopularniejszym polskim pisarzu na świecie jest znikoma. Nie poprawiła tego stanu obecna reforma edukacji.

6M. Głowiński, Powieść młodopolska. Studium z poetyki historycznej. Prace wybrane, t.1, Kraków 1997, s. 36.

7P. Tendera, Od filozofii światła do sztuki światła, Kraków 2014.

8K. Van Heuckelom, „Patrzeć w promień odbity”. Wizualność w poezji Czesława Miłosza, Warszawa 2004.

9Tamże, .s. 12.

10Tamże, s. 13.

11Tamże, s. 14.

12K. Wlazło-Malinowska, Światło jako element budujący wymiar duchowy przestrzeni sakralnych w krajobrazach naturalnych i kulturowych, „Sacrum w krajobrazie. Prace komisji Krajobrazu Kulturowego”, nr 17, Sosnowiec 2012, s. 151.

13J. L. Borges Kula Pascala, „Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja”, 1976, nr 2 (26), s. 177.

14Tamże.

15Tamże, s. 179.

16S. Lem, Golem XIV, Kraków 1981, s. 61.

17Z. Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie, Lublin 1991, s. 7.

18 K. Van Heuckelom dzieł. cyt., , s. 74.

19Tamże., s. 38.

20Tamże, s. 25.

21M. Stala, Poza Ziemią Ulro, „Teksty” 1981, nr. 4-5.

22Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, Kęty 2003.

23P. Tendera, dzieł. cyt., s. 44.

24Analogicznie, Miłosz zwraca uwagę na istnienie „światła palącego” (brevis lux przechodzi w „wieczną noc” – czarną rzekę – motyw spotykany również u Lema, np. w Kongresie futurologicznym).

25I. Błocian, Jung i Bachelard : problem wyobraźni i mitu, „Analiza i Egzystencja 1”, 2005, s. 97.

26Tamże, s. 99.

27Tamże, s. 101.

28 W. Jaeger, Paideia, t. I, przeł. M. Plezia, Warszawa 1962, (przypis) s.484.

29 G. Thomson, Ajschylos i Ateny. Studium nad społeczną genezą dramatu, przeł. A. Dębnicki, Warszawa 1956, s. 326-327.

30Tamże, s. 201

31W. Stróżewski dodaje jeszcze do tej typologii: luciditas, nitor, ignitas. Por. W. Stróżewski, Claritas, "Estetyka", r. II 1961, s. 126-144.

32J. Białostocki, Myśl o sztuce i sztuka XVII i XVIII wieku, Warszawa 1970, s. 25.

33P. Tendera, dzieł. cyt., s. 143.

34Tamże, s. 107.

35 R. Grosseteste, O świetle, czyli o pochodzeniu form, tłum. M. Boczar, „Studia Filozoficzne” 1981, nr 11, s. 18–22.

36P. Tendera, dzieł. cyt., s. 93-94.

37Fabuły niektórych powieści realizują też schemat tradycyjnego mitu bohaterskiego, jednak bohater zamiast pokonać potwora, ulega jego czarowi – tak dzieje się np. w Niezwyciężonym. Por. M. Kładź-Kocot, Dwa bieguny mitopoetyki. Archetypowe narracje w twórczości Johna Ronalda Reuela Tolkiena i Stanisława Lema, Bydgoszcz 2012, s. 262.

38M. Kładź-Kocot, Dwa bieguny mitopoetyki. Archetypowe narracje w twórczości Johna Ronalda Reuela Tolkiena i Stanisława Lema, Bydgoszcz 2012, s. 29.

39Tamże, s. 31.

40Tamże.

41S. Lem, Przyjaciel, w: Tenże, Opowiadania wybrane, Kraków 1973, s. 56-57.

42M. Kładź-Kocot, dzieł. cyt., s. 173.

43Na fakt, że pisarstwo Lema również rozpoczynało się od tego typu literatury („z makulatury i na makulaturę”) zwrócił już uwagę Wojciech Orliński w: Co to są sepulki? Wszystko o Lemie, Kraków 2007, s. 264.

44A. Stoff, Metody i wzorce obrazowania w science fiction, Filologia Polska XIII, z. 81, Toruń 1977.

45S. Lem, Summa technologiae, Kraków 1967, s. 5.

46A. Niewiadomski, A. Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, Poznań 1990.

47I nie zmienia tego fakt, iż w Posłowiu do Niesamowitych opowieści Lem wypowiedział się o fabułach Grabińskiego dość krytycznie.

48A. Niewiadomski, A. Smuszkiewicz , dzieł. cyt., 77-238.

49S. Lem, List miłosny, w: Tenże, Człowiek z Marsa..., s. 464.

50M. Foucault, Narodziny kliniki, przeł. P. Pieniążek, Warszawa 1999, s. 9-11, cyt za: W. Michera, Piękna jako bestia, Warszawa 2010, s. 306.

51Por. Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, tom 3, Warszawa 2003, hasło: patrzeć, s. 392-393, tom 5, hasło: widzieć, s. 92-93.

52A. Stoff, Struktura myśli – ekspresja obrazu. O warunkach ekspozycji idei w twórczości Stanisława Lema, w: Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, pod red. J. Jarzębskiego i A. Sulikowskiego, Kraków 2003, s. 23.

53Por. I. Pięta, Mimetyzm w obrazowaniu a literatura fantastyczno-naukowa na przykładzie prozy Stanisława Lema, w: Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, dz. cyt., pod red. J. Jarzębskiego i A. Sulikowskiego, Kraków 2003, s. 188-207.

54 E. Balcerzak, Stanisław Lem, Warszawa 1973, s. 49.

55J. Jarzębski, Diariusz filozoficzny łgarza, „Fantastyka” 1986, nr 5, s. 59, cyt za: Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, dzieł cyt., s. 105.

56 L. Wiesing, Widzialność obrazu. Historia i perspektywy estetyki formalnej, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2008, s. XX.

57 Tamże, s. XIV.

58Por. D. Bachmann-Medick, Cultural turns. Nowe kierunki w naukach o kulturze, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2012.

59 Pojęcie paradygmatu zostało spopularyzowane w filozofii przez Thomasa Kuhna. Oznacza ono schemat, model, wzór – grec. paradeigma – model.

60 M. Eliade, Sacrum a profanum. O istocie sfery religijnej, przeł. B Baran, Warszawa 2008, s. 102. Eliade tworzy też siatkę pojąć, z których wiele będzie w tej rozprawie stosowanych: „mity kosmogoniczne, mity Wielkiego Czasu, mity pochodzenia, mity kosmicznego jaja, mity kosmicznych zaślubin, mity kosmicznego drzewa, mity płodności, mity coincidentia oppositorum, mity osi świata, mity kosmicznej góry, mity kolumny niebios, mity boskiej i ludzkiej androgynii, mity ofiary (śmierci i zmartwychwstania), mity renovatio, mity upadku w czas, mity deus otiosus, mity eschatologiczne,mity soteriologiczne, mity wstępowania do nieba (mostu do nieba, sznura łączącego ziemię z niebem, lotu do nieba, schodów i drabiny do nieba), mity zejścia do piekła, mity zejścia w głąb morza, mity inicjacyjne, mity szamanów, mity bohaterskie, mity światłości mistycznej, mity orfickie, mity żywiołów, mity Ziemi, mity konkretnych rzeczy jak np. mity żelaza, mity perły, mity roślin (np. mity mandragory), mity zwierząt, mity współczesne, hipisowski mit świętości natury. Do tej liczby mitów, która może zostać rozszerzona o kilka lub kilkanaście szczególnych rzadkich mitów należałoby jeszcze dodać wyróżnione przez uczonego struktury mityczne. Należą do nich: mityczna struktura świątyń, mityczna struktura miasta, domu i czasu, mityczna struktura i sens ruchów średniowiecznych, mityczna struktura opisów Ameryki przez pierwszych osadników amerykańskich, mityczny sens mód kulturowych, mityczny sens różnego rodzaju praktyk (np. praktyk orgiastycznych, okultystycznych i ezoterycznych), mityczny sens pewnych kierunków filozoficznych, np. heglizmu czy marksizmu, mityczne aspekty literatury i sztuki, oraz mityzacja historii. - fragment z: Andrzej Korczak, Porządek wśród mitów według Mircei Eliadego, „Idea – studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych”, XXVI, Białystok 2014, s. 279-280.

61 J. Borowczyk, Powszechna iluminacja - "Ślepcy". (Oświetlenie w pasażach Benjamina), „Podteksty”, 1 (7) / 2007, tekst dostępny na stronie: http://podteksty.amu.edu.pl/podteksty/?

action=dynamic&nr=8&dzial=5&id=177

62O transcendencji w powieściach Lema pisze chociażby Maciej Płaza w książce O poznaniu w twórczości Lema, Andrzej Sulikowski zajmuje się tropieniem myślenia teologicznego autora Filozofii przypadku w artykule p.t. Stanisław Lem a myślenie teologiczne, zaś Barbara Zielińska patrzy na światy Lema z perspektywy teodycei w tekście Oskarżenie bez oskarżonego. Pytania teodycei w twórczości Stanisława Lema.

63Dowodem na to, że świat ukazany w Solaris otwiera płaszczyznę transcendentną jest znakomita – choć krytykowana przez samego Lema – ekranizacja powieści w reż. A. Tarkowskiego.

64A. Gwóźdź, Dekonstrukcje widzenia, w: Nowe media w komunikacji społecznej w XX wieku, pod red. M. Hopfinger, Warszawa 2002, s. 244.

65Tamże.

66Cyt. za: E. Bińczyk, Obraz, który nas zniewala. Współczesne ujęcia języka wobec esencjalizmu i problemu referencji, Kraków 2007, s. 30.

67A. Sulikowski, Stanisław Lem a myślenie teologiczne, w: Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, dz.

cyt., s. 168.

68J. Rothfork, Cybernetyka a humanistyczna proza fabularna. „Cyberiada” Stanisława Lema, w: Lem w oczach krytyki światowej, wybór i oprac. J. Jarzębski, Kraków 1989, s. 248.

69E. Bińczyk, dz. cyt., s. 53.

70K. Loska, Maszyny widzenia i estetyka obrazów cyfrowych, w: Piękno w sieci. Estetyka a nowe media, pod red. K. Wilkoszewskiej, Kraków 1999, s. 155.

71Tamże, s. 157.

72J. Rotfork, dz. cyt., s. 267.

73Por. B. Knosala, Koncepcja mitu jako zapisu reakcji społecznej na zmianę technologiczną u Giambatisty Vico i Marshalla McLuhana, „Przegląd filozoficzno-literacki” nr 1(22) 2009 (Lem i technika), s. 293-306.

74 Tamże, s. 293.

75Tamże.

76A. Stoff, Struktura myśli – ekspresja obrazu. O warunkach ekspozycji idei w twórczości Stanisława Lema, w: Stanisław Lem. Pisarz…, dz. cyt. s. 27.

77K. Banaszkiewicz, Audiowizualność i mimetyki przestrzeni, Warszawa 2011, s. 130.

78I. Pięta, Mimetyzm w obrazowaniu…, dz. cyt., s. 199.

79Określenie wirtualne pochodzi z żargonu technicznego i odnosi się do obiektu symulowanego, czyli takiego, który nie istnieje realnie, ale zachowuje się tak jakby istniał. Por.: P. Sitarski, Czy rzeczywistość wirtualna to odkrycie nowego świata?, w: Nowe media…, dz. cyt., s. 392.

80L. Wiesing, Widzialnosć obrazu, dz. cyt., s. 259.

81A. Porczak, Grawitacja wyparowała, w: Piękno w sieci…, dz. cyt., s. 229.

82Tamże.

83L. Wiesing, Widzialnosć obrazu, dz. cyt., s. 263.

84Tamże.

85Por. O. Spengler, Człowiek i technika. Przyczynek do filozofii życia, „Kronos” 3 (30)/2014.

86W. Michera, dz. cyt., s. 280.

87 A. Stoff, dz. cyt., s. 27.

88Por. Nowa audiowizualność – nowy paradygmat kultury, pod red. E. Wilka, I. Kolasińskiej-Pasterczyk, Kraków 2008.

89E. Wilk, dz. cyt., s. 32.

90Na to podobieństwo zwrócił uwagę P. Michera .

91 L. Wiesing, Widzialnosć obrazu, dz. cyt., s. XXII.

92Tamże, s. XVII.

93Wiadomo np., że neutrina słoneczne mogą być emitowane przez słońce.

94Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, dz. cyt., s. 197.

95 Tamże, s. 200.

96J. Jarzębski, dz. cyt., s. 95.

97Por. przypis 11.

98Por. J. Rorhfolk, Cybernetyka a humanistyczna proza fabularna: „Cyberiada” Stanisława Lema, w: Lem w oczach krytyki światowej, wybór i oprac. J. Jarzębski, Kraków 1989, s. 249.

99 M. Płaza, O poznaniu w twórczości Stanisława Lema, Wrocław 2006, s. 367-408.

100 I. Csicsery-Ronay, Jr., Modelowanie chaosfery: Stanisława Lema rozmowy z Obcymi, „Teksty drugie” 1992/3, s. 30-53.

101Tamże.

102 S. Lem, Głos Pana, w: Głos Pana; Kongres futurologiczny, Kraków 1973, s. 36, cytat za: I. Csicsery-Ronay, Jr., dz. cyt., s. 31.

103 Tamże, s. 30-52.

104 Znakomicie zobrazował to Andrzej Tarkowski w Solaris.

105 J. Jarzębski, Wszechświat Lema, Kraków 2002, s. 72-74.

106 N. Katherine Hayles, Chaos jako dialektyka, „Teksty drugie”, dz.cyt.., s. 6.

107 J. Jarzębski,Wszechświat Lema, Kraków 2003, s. 70.

108K. R. Popper, Mit schematu pojęciowego. W obronie nauki i racjonalności, przeł. B. Chwadeńczuk, Warszawa 1997, s. 185-186. Tu: „Model składa się z pewnych elementów usytuowanych względem siebie w typowych relacjach oraz z pewnych ogólnych praw mówiących o wzajemnym oddziaływaniu elementów”.

Cyt za: M. Dajnowski, Pejzażysta Lem. Szkice z motywiki, Gdańsk 2010, s.12.

109A. Burzyńska, M.P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2006, s. 33.

110K. Korżyk, Mit przestrzeni, „Autoportret” 2[41] 2013, s. 48-53.

111Por. T. Grandin, Mózg autystyczny. Podróż w głąb niezwykłych umysłów, tłum. K. Mazurek, Kraków 2016.

112J. Jarzębski, dz. cyt., s. 69.

113A. Stoff, Semantyzacja przestrzeni w powieści Stanisława Lema „Solaris”, „Postscriptum” 2006 1(51), s. 102-116.

114Por. T. Gęsina, Co było przed geopoetyką?: kategoria przestrzeni w literaturoznawstwie polskim – rekonesans, „Postscriptum Polonistyczne” nr 1(17) 2016, 167-178.

115J Sławiński, Przestrzeń w literaturze: elementarne rozróżnienia i wstępne oczywistości, w: Przestrzeń i literatura, pod red. M. Głowińskiego i M.Okopień-Sławińskiej, Wrocław 1978, s. 9.

116E. Rybicka, Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, Kraków 2014.

117Przestrzeń i literatura, dz. cyt.

118H. Markiewicz, Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych, w: Tegoż, Prace wybrane, t. 4, Wymiary dzieła literackiego, Kraków 1996.

119Por. C. Rosiński, Geopoetyka (?), „Forum poetyki”, lato 2015.

120K. White, Geopoetyki, przeł. K. Brakoniecki, Olsztyn 2014.

121 E. Rybicka, dz. cyt., s.9.

122Tamże, s. 25.

123Tamże, s. 45.

124Tamże, s. 46.

125 J. Łotman, Struktura tekstu artystycznego, przeł. A. Tanalska, Warszawa 1984.

126 G Poulet,, Metamorfozy czasu, przeł. W. Błońska i inni, Warszawa 1977.

127G.Bachelard, Wyobraźnia poetycka. Wybór pism, wyb. H.Chudak, przeł. H.Chudak, A.Tatarkiewicz, Warszawa 1975.

128 M. Foucault, Inne przestrzenie, przeł. Agnieszka Rejniak-Majewska, „Teksty Drugie” nr 6, 2005, s. 119.

129 Tamże, s. 121.

130Por. T. Sławek, Być z przestrzenią, „Autoportret” Nr 2 [41] 2013.

131M. Foucault, dz. cyt., s. 123.

132Tamże.

133O statku pisze także w kontekście średniowiecznej metafory stultifera navis (statek głupców). Wrócimy jeszcze do tego tematu. Por.: M. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, przeł. H. Kęszycka, wstęp M. Czerwiński, Warszawa 1987, s. 26.

134Tamże, s. 121.

135W niektórych przypadkach – np. w Kongresie futurologicznym - heterotopia wiąże się z heterochtonią: prezentowane tam miejsce (kanały pod wieżowcem), na skutek działania narkotycznych substancji chemicznych – stają się inną przestrzenią i innym – bardzo realnie odczuwanym – czasem.

136S. Lem, [Nie wiem...], w: Tenże, Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze, Dzieła, tom XX, Warszawa 2009, s. 462. Wszystkie cytowane w tej pracy fragmenty dzieł Lema pochodzić będą z serii

Biblioteki Gazety Wyborczej. Seria pod red. D. Fedora i P. Gożlińskiego z posłowiami J. Jarzębskiego.

137Tamże, s. 474.

138 S. Lem, Ćma, w: Tenże, Człowiek z Marsa..., dz. cyt., s. 467.

139 A. Gajewska, Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema, Poznań 2016.

140 S. Lem, Cmentarz polny, w: Tenże, Człowiek z Marsa..., s. 470.

141 S. Raube, Implozja ludzkości. Katastrofizm biologiczny panromantyzmu w ujęciu Maxa Schelera, „Idea – studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych”, XXV, Białystok 2013, s. 107.

142 Por. M. Scheler, Stanowisko człowieka w kosmosie, przeł. A. Węgrzecki, w: tenże, Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy, Warszawa 1987, s. 135.

143 S. Raube, dz. cyt. s. 109.

144S. Lem, Pamiętnik, w: Tenże, Maska, Dzieła, tom XXIX, s. 213.

145 Tamże, s. 222.

146S. Lem, Ogród ciemności i inne opowiadania, wybór T. Lem, Kraków 2017. Cytowane fragmenty opowiadania (s.5-23) pochodzić będą z tej książki.

147Tamże, s. 655.

148Tamże, s. 654.

149Tamże, s. 651.

150W. Orliński, Lem. Życie nie z tej ziemi, Wołowiec 2017, s. 72.

151W tłumaczeniu Adama Pomorskiego fragment wiersza Rilkego brzmi:

Miłej, ani domu, o którym śnię

Niczego w życiu nie posiadam.

Wszystko do czego się przykładam,

bogaci się na mnie

i trwoni mnie.

152Cyt. za: J. Woźny, Archeologia i społeczeństwo. Wędrówki śladami wzajemnych relacji, Bydgoszcz 2017, s. 21.

153Słów tych użył jako komentarza do swojej powieści Maciej Płaza. Chodzi o książkę Robinson w Bolechowie, W.A.B., Warszawa 2017.

154Ów motyw śledziła Agnieszka Gajewska, utożsamiając go ze wspomnieniem ojca Lema, por. A. Gajewska, Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema, s. 134-155.

155Tamże.

156M. Eliade, W poszukiwaniu historii i znaczenia religii, Warszawa 1997, s. 171.

157Tamże, s. 63.

158Tamże, s. 64.

159Tamże, s. 170.

160J. Woźny, Archeologia kamieni symbolicznych. Od skały macierzystej do dziedzictwa przodków, Bydgoszcz 2014, s.63.

161Tamże, s. 79.

162Tamże, s. 78.

163M. Eliade, dzieł. cyt., s. 173.

164 Przejście z terenu poezji na teren nauki zapewne było związane u Lema z poznaniem Mieczysława Choynowskiego i praca w charakterze asystenta uniwersyteckiego.

165 S. Lem Mój pogląd na świat, [w:] Tegoż, Bomba megabitowa, s.22.

166 S. Lem, Summa technologiae, s. 244. Próbę zebrania wątków filozoficznych pojawiających się w twórczości Lema – z uwzględnieniem również aspektów, o których powiedzieliśmy w tych zdaniach - zaproponował w swej pracy magisterskiej (Stanisław Lem jako filozof) Janusz Jesiółkowski. Praca została udostępniona na solaris.lem.pl

167Jerzy Kwiatkowski, Świat-światło w poezji Przybosia, „Pamiętnik Literacki” 62/1, 1971, s. 4-5.

168Tamże, s. 7.

169Tamże, s. 21.

170M. Eliade, Mit wiecznego powrotu, s. 95.

171Tamże.

172Tamże, s. 96.

173Tamże, s. 98.

174Tamże.

175Tamże, s. 100.

176Tamże, s. 103.

177Cytaty z: S. Lem, Szpital Przemienienia, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2017.

178Wiersz, który zacytowano na początku rozprawy pochodzi z tego samego roku, w którym napisano Szpital Przemienienia – 1948.

179M. Eliade, Sacrum, mil, historia. Wybór esejów, wybór Marcin Czerwiński, przeł. Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1974 (wyd. 2), s. 149..

180S. Lem, [Gołębie wpisywały...], w: Tenże, Maska..., dz. cyt., s. 469.

181 Tamże, wiersz: Piątką przez Kraków, s. 473.

182S. Lem, Szpital Przemienienia, dz. cyt., s. 17.

183 Tenże, Solaris, Kraków 1968, s. 64.

184Cytat za: M. Olszewska, O przestrzeni. Na progu doświadczenia, „Anthropos” nr 14-15/2010, s. 12.

185 M. Eliade, dz. cyt., s. 79.

186Słownik Terminologiczny Sztuk Pięknych, Warszawa 1969, hasło: macewa.

187Por. Alicja Mroczkowska, Macewy bezdomne. Społeczne losy nagrobków żydowskich i ich znaczenie, „Maska” Magazyn Antropologiczno-Społeczno-Kulturowy, 31/2016, s. 43-55.

188K. Trybuś, Stary poeta. Studia o Norwidzie, Poznań 2000, s. 68.

189Tamże.

190R. Sennet, Ciało i kamień. Człowiek i miasto w cywilizacji zachodu, przeł. M. Konikowska, Gdańsk 1996, s. 92.

191S. Lem, Niezwyciężony, Kraków 1968. Cytowane tu fragmenty pochodzą z tego wydania.

192K. Trybuś, dz. cyt., s. 73.

193Tamże, s. 75.

194M. Gołąb, Ukryte ogrody, nieobecne przestrzenie. Literackie i kulturowe metafory współczesności, Kraków 2012, s. 22.

195Tamże, s. 40.

196Por. K. Cikała-Kaszowska, Konsumowanie podmiotu. Ponowoczesne ujęcie przedmiotu w myśli Zygmunta Baumana, „Maska” Magazyn Antropologiczno-Społeczno-Kulturowy, 31/2016, s.33-43.

197Por. H. Belting, Antropologia obrazu. Szkice do nauki o obrazie, Kraków 2007.

198 Por. M. Dajnowski, Pejzażysta Lem. Szkice z motywiki, Gdańsk 2010, s. 76.

199Na podobieństwo Szpitala Przemienienia i Czarodziejskiej Góry zwróciła uwagę – K. Bałżewska Czarny, Wariant "Bildung" : o relacjach między "Czarodziejską gorą" Thomasa Manna a "Szpitalem Przemienienia" Stanisława Lema, „Pamiętnik Literacki” 103/1/2012, s. 111-128.

200M. Eliade, Sacrum. Mit. Historia. Wybór esejów, Warszawa 1993, s. 64. Eliade wspomina tu o roli świętych słupów m.in. u Celtów i Germanów.

201Tamże, s. 54.

202L. Wiśniewska, Świat Lema między paradygmatami, w: Stanisław Lem. Pisarz. Myśliciel. Człowiek, pod red.

1. Jarzębskiego i A. Sulikowskiego, s. 56

203C. Lévi-Strauss, Struktura mitów, „Pamiętnik Literacki” 59/4/1968, s. 243.

204Górskie wędrówki pojawiają się u Lema kilkakrotnie. Orliński wskazał pięć (Por.: W. Orliński, Co to są sepulki?, Kraków 2007, s. 21 – przy haśle „Astronauci”). Być może związane jest to z faktem, że Lem wielokrotnie przebywał w Tatrach. Co do biegu – doskonały obraz fizycznych zmagań maratończyka przedstawił Lem w Obłoku Magellana. Jest to niewątpliwie ciekawy temat na osobny artykuł.

205Motyw wędrówki górskiej robota spotkać można z kolei w Polowaniu oraz w Masce.

206W. Michera, Piękna jako bestia. Przyczynek do teorii obrazu, Warszawa 2010, s. 290.

207Tamże, s. 290.

208Ciekawe studium znaczenia kamieni w dawnych kulturach zaproponował Jacek Woźny – Archeologia kamieni symbolicznych. Od skały macierzystej do dziedzictwa przodków, Bydgoszcz 2014.

209Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, s. 114.

210Tamże, s. 115.

211Tamże.

212Tamże.

213S. Lem, Beethoven. Symfonia piąta, w: Tenże, Człowiek z Marsa..., dz. cyt., s. 463.

214M. Eliade, dz.cyt., 71.

215Por. N. Katherine Hayles, Chaos jako dialektyka: Stanisław Lem i przestrzeń pisania, „Teksty drugie” 1992/3 lub J. Jarzębski, Racjonalista i zmysły. O twórczości literackiej Stanisława Lema, „Ruch literacki” 1977 z. 2, s. 99.

216M. Dajnowski, dz. cyt., s. 88.

217M. Dajnowski mówi o wykopaliskowej wyobraźni Lema w odniesieniu do częstych obrazów rozmaitych nekrosfer.

218I. Csicsery-Ronay, Jr., dz. cyt., s. 34.

219Hilton pojawia się też w Katarze - „Pusty chodnik przed Hiltonem zalewało rzęsiste światło” (Katar).

220O pojęciu heterotopii jako miejsc-antytez w twórczości Lema: M. Dajnowski, Pejzażysta Lem. Szkice z motywiki, Gdańsk 2010, s. 76.

221L. Keller, Piranesi i mit spiralnych schodów, „Pamiętnik Literacki” 67/1, 1976, s. 260.

222 Tamże, s. 265.

223Por.: Espen J. Aarseth, Cybertekst: Perspektywy literatury ergodycznej, Tekst dostępny na:

http://www.techsty.art.pl/magazyn2/artykuly/aarseth_cybertekst4.html – dostęp z dnia 25.12.2013 r.

224H. Mamzer, Zabawa w demiurga – symulowanie, symulakra, klony, w: Karnawalizacja. Tendencje ludyczne w kulturze współczesnej, pod red. J. Grada i H. Mamzer, Poznań 2004, s. 37.

225A. Smuszkiewicz, Droga do cyberpunku, „Postscriptum” 2006 (1)51, s. 125-141.

226M. Skrzeczkowski, Głos w dyskusji wstępnej – O sztuce i zmianie społecznej, „Kultura współczesna” 5(71)2011, s. 10.

227To częste punkty odniesień, szczególnie w eseistyce S. Lema.

228A. Stoff, Semantyzacja przetrzeni w powieści Stanisława Lema „Solaris”, „Postscriptum” 2006 (1)51, s. 110.

229 Por.: J. Sławiński, Przestrzeń w literaturze,w: Przestrzeń i literatura, red. J. Sławiński, A. Okopień-Sławińska. Wrocław 1978, s. 12.

230A. Stoff, dz. cyt., s. 112.

231A. Burzyńska, M.P. Markowski, dz. cyt., s. 2

232 S. Lem, Solaris, dz. cyt., s. 139-141.

233Opowiadanie to zostało również dołączone do antologii Najlepsze polskie opowieści o górach i wspinaniu, pod red. J. Gondowicza i in., STAPSIS, 1993.

234S. Lem, [W ścieżkach orlich...], w: Tenże, Maska, dz. cyt., s. 468.

235Praca Teoria pracy mózgu znajduje się w archiwum tekstów Stanisława Lema, a pieczę nad nią ma sekretarz – Wojciech Zemek. Wolą Lema było nie upublicznianie całości pracy z uwagi na jej słaby poziom. Istnieje również studencka praca przyszłego pisarza pt. Etiologia nowotworów z 1947 roku. Na epizodzie medycznym w życiu Lema skupia się m.in. Agnieszka Gajewska, por.: A. Gajewska, Zagłada i gwiazdy, Poznań 2016.

Lem wielokrotnie w fabułach wraca do fascynacji mózgiem – jeden z ciekawszych opisów (również pod względem literackiego ujęcia światła) pojawia się w Obłoku Magellana. Jednocześnie jest to jedno ciekawa prognoza dotycząca możliwości zobaczenia myśli w postaci wyładowań elektrycznych w mózgu: „W przejrzystej głębi globusa zajaśniało. Mknęły w niej uwięzione w szkle tysięczne iskry tak szybko, że widać było tylko drgające spirale i kręgi, fantastyczną koronkę świetlną, rozwieszoną w przestrzeni, pozębioną w cieniutkie, ostre zygzaki; gdzieniegdzie zagęstwłone włókna blasku stapiały poszczególne wyładowania w mżące, perliste pasma; cała kula wypełniała się powoli głębokim, liliowym pałaniem i przypominała małe niebo przeszywane torami gwiazd spadających. Milionowe rozdrzewienia świetlistych torów splatały się i rozplatały nieprzerwanie, tworząc rysunek nieporównanej regularności i piękna.(…) Choć do tej pory niewiele razy asystowałem przy tak dokładnym badaniu, przypomniałem sobie szczegóły znane jeszcze ze studiów: te iskry, jak gdyby uwięzione na orbitach nieustannego krążenia, były odzwierciedleniem samych tylko czynności odżywczych, wegetacyjnych mózgu. Ich rytmiki i symetrii nie zakłócały nieregularne, wijące się wyładowania, sprawiające na laiku wrażenie chaosu, choć to one są właśnie obrazem myśli. Jako student niełatwo pogodziłem się z tym, że odbiciem krystalicznego ładu rozumowania są miotające się w pozornym bezładzie błyskawice.” - S Lem, Obłok Magellana, Kraków 2010, s. 98.

236Tenże, Szpital Przemienienia, dz. cyt., s. 119.

237K. White, Zarys geopoetyki, tłum. Agata Czarnacka, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2/2011, s.15.

238Tamże, s. 15.

239S. Lem, Sława i fortuna. Listy Stanisława Lema do Michaela Kandla 1972-1987, Kraków 2013.

240M. Dajnowski, Pejzażysta Lem. Szkice z motywiki, Gdańsk 2010, s. 75.

241A. Danek, Przestrzeń jako ciało – archetyp geografii sakralnej, „Teoria i metodologia geopolityki”,

242 /05/2013 na http://geopolityka.net/przestrzen-jako-cialo-archetyp-geografii-sakralnej/

243Tamże.

244W. Orliński, Co to są sepulki? Wszystko o Lemie, Kraków 2007, s. 21 (hasło: Astronauci).

245 Por. A. Gajewska, dz. cyt., s. 55-62.

246Por. Ł. Laskowski, Symbolika światła w literaturze dydaktycznej Starego Testamentu, „Verbum Vitae” 29 (2016), s. 67-98.

247 Tamże.

248S. Lem, Dwaj młodzi ludzie, w: Tenże, Polowanie, Kraków 1965.

249R. Barthes, The Eiffel Tower, w: Barthes: Selected Writings, red. S. Sontag, London 1989, s. 237-240.

250P. Cembrzyńska, Wieża Babel. Nowoczesny projekt porądkowania świat i jego dekonstrukcja, s. 16-17.

251Tamże, s. 11.

252S. Lem, Podróż trzynasta, w: Fantastyczny Lem. Antologia opowiadań wg czytelników, Kraków 2017, s. 372.

253Tygodnik Powszechny 1 lutego 2017 roku umożliwił dostęp do swych archiwów od 2003 roku. Wśród tekstów znalazło się napisane w 1976 roku opowiadanie Pan F. Stanisława Lema.W Niemczech wydane zostało w 1977 w tłumaczeniu Jensa Reutera, razem z Maską, w serii Bibliothek Suhrkamp. Oryginał zaginął, przekładu z wersji niemieckiej dokonał syn pisarza - Tomasz Lem. Zostało ono udostępnione przez TP w wersji on-line: https://www.tygodnikpowszechny.pl/pan-f-123527 (dostęp z dnia 08.07.2017).

 

 

254 R. Barthes, Imperium znaków, przeł. A. Dziadek, wstęp M. P. Markowski, Warszawa 2004, s. 148.

255 Por. P. Cembrzyńska, dz. cyt., s. 9.

256 J. Jarzębski, posłowie do: S. Lem, Pamiętnik znaleziony w wannie, Warszawa 2010.

257Tamże.

258Zarówno cytat jak i rysunek w: S. Lem, Astronauci, Warszawa 2009.

259S. Lem, Solaris, dz. cyt.

260B. Żyłko, Symbol w ujęciu grupy Tartu-Moskwa, Przedmowa do: B. Uspienski, Krzyż i koło. Z symboliki chrześcijańskiej, Gdańsk 2010, s. 6.

261Tamże, s. 10.

262 Tamże, s. 11.

263S. Lem, Fantastyka i futurologia, t. I, Kraków 1970, s. 201.

264M. Geier, Fantastyczny ocean Stanisława Lema. Przyczynek do semantycznej interpretacji powieści Science Fiction „Solaris”, w: Lem w oczach krytyki światowej, wybór i oprac. J. Jarzębski, Kraków 1989, s. 156.

265 Tamże, s. 161.

266Tamże, s. 161.

267S. Lem, Solaris, dz. cyt., s. 139.

268Tamże.

269S. Lem, Miłość, w: Tenże, Człowiek z Marsa..., dz. cyt., s. 474.

270Nawiasem mówiąc, w słowach tych pobrzmiewa wypowiedź Chrystusa: „Czy widzisz te wielkie budowle? Nie zostanie kamień na kamieniu, który by nie został rozwalony” (Marek, 13:2)

271Jurij Andruchowycz, Chłopiec z Wysokiego Zamku - posłowie do: S. Lem, Wysoki Zamek, przeł. Katarzyna Kotyńska. Dzieła, t. XIV, Kraków 2009. W tym komentarzu do Wysokiego Zamku do czynienia mamy z podróżą lekturową i próbą wyobrażeniowej rekonstrukcji Lwowa znanego przez Lema. Widać wyraźnie, że Lwów – jako miasto stracone, do którego już nigdy Lem nie wrócił, stanowiło podstawę przestrzennego modelowania prozy – mocno zauważa się to w Powrocie z gwiazd. Być może dlatego właśnie Lem nie żywił sympatii do tej powieści, gdyż zbyt płytko był kontekst biograficzny. W 2016 do pomysłu podobnej podróży lekturowej wróciła Agnieszka Gajewska. Autorka wspomina, iż stojąc na balkonie kamienicy, w której mieszkał Lem dostrzegała charakterystyczne ukształtowanie terenu i budynek dworca. Topografia miasta przyszłości w Powrocie... jest bardzo podobna.

272Zdaniem Agnieszki Gajewskiej starzec nosi cechy ojca Stanisława Lema, por. A. Gajewska, dz. cyt., s. 134-155.

273Przypomnijmy: motyw starca spotykanego w parku obecny był już bardzo wczesnym – analizowanym w tej pracy – opowiadaniu Ogród ciemności.

274Cytaty za: S. Lem, Powrót z gwiazd, Warszawa 2010.

275Cytaty za: S. Lem, Fiasko, Warszawa 2011.

276Por. P. Michałowski, Babel XXI wieku. Biblioteka Stanisława Lema i Jorge Luisa Borgesa, w: Stanisław Lem.

Pisarz..., dz. cyt., s. 332.

277J.L. Borges, Biblioteka Babel, s.69, za: P. Michałowski, Babel XXI wieku, dz. cyt., s. 347.

278S. Lem, Solaris, dz.cyt.

279Por. A. Stoff, Semantyzacja przestrzeni w powieści Stanisława Lema „Solaris”, dz. cyt., s. 110.

280W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Kraków 1991, hasło: Cyklop, s. 170.

281Ciekawe rozważania na temat współczesnych przekształceń mitów znaleźć można m.in. w książce:

Palingeneza mitu w literaturze XX i XXI wieku, pod red. Marcina Klika i Justyny Zych, Warszawa 2014.

282S. Lem, wiersz Miłość, dz. cyt, s. 475.

283A. Mickiewicz, Dziady, Warszawa 1974, s. 47.

284A. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm, Warszawa 1999, s. 255.

285A. Kamińska, Gaston Bachelard: Rzeczywistość wyobraźni, Lublin 2003, s. 106.

286Tamże, s. 111.

287 J. Sławiński, Przestrzeń w literaturze, dz. cyt., s. 12.

288Por. M. Janion, Projekt krytyki fantazmatycznej. Szkice o egzystencjach ludzi i duchów, Warszawa 1991, s. 159.

289A. Baranowa, Metafora „statku głupców” oraz inne inspiracje Boschowskie w pismach Stanisława Lema, „Quart” / Lem / Numer specjalny 3–4 (37–38) / 2015. Autorka dodaje także, iż to właśnie twórczość Hieronima Boscha w głównej mierze inspirowała Lema-rysownika. Pisarz doczekał się nawet wystawy swoich rysunków w krakowskiej galerii „Dyląg” w r. 2008.

290 Tamże, s. 107.

291Por. I. Grodź, Solaris Stanisława Lema – perspektywa filmoznawcza (wybór zagadnień, rekapitulacja), w: Nie tylko Stanisław Lem. Fantastyka współczesna, pod red. M. Wróblewskiego, Toruń 2017, s. 141-159.

292M. Janion, dz. cyt., s. 163.

293 Tamże, s. 166.

294A. Smuszkiewicz, Stanisław Lem, Poznań 1995, s. 5.

295J. Jarzębski, Wszechświat Lema, Kraków 2003, s. 123.

296E. Ciapara, A. Zuchowa, Między „Incepcją” a „The Social Network”, „Film”, grudzień (12) 2010, s. 32-33.

297 Powołując się na tartusko-moskiewską szkołę semiotyczną można stwierdzić, że kreowanie obrazu 3D trudno przyporządkować zarówno do semantycznych, jak i i syntaktycznych, asemantycznych i asyntaktycznych kodów kultury. Por. B. Żyłko, Semiotyka kultury, Gdańsk 2009, s. 107.

298H. Książek-Konicka, Semiotyka i film, Warszawa 1980, s. 169.

299M. Hendrykowski, Film w perspektywie audiowizualności, w: Nowe media w komunikacji społecznej w XX w., pod red. M. Hopfinger, Warszawa 2002, s. 228.

300J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, przeł. S. Królak, Warszawa 2005, s. 132.

301R. Arnheim, Perspektywy telewizji, w: Nowe media…, dz. cyt.

302S. Lem, Powrót z gwiazd, Dzieła. Tom XI, Warszawa 2008, s. 39.

303M. McLuhan, Wybór tekstów, przeł. E. Różalska, J. M. Stokłosa, Poznań 1995, s. 487.

304 A. Toffler, Szok przyszłości, przeł. E. Ryszka, W. Osiatyński, Warszawa 1974, s. 7.

305J. Baudrillard, dz. cyt., s. 132.

306 S. Lem, dz. cyt., s. 88.

307J. Baudrillard, dz. cyt., s. 134.

308S. Lem, Summa technologiae, Dzieła. Tom XXVIII, Warszawa 2010, s. 206-207.

309S. Lem, Powrót z gwiazd, dz. cyt., s. 98.

310 Tamże, s. 17-18.

311V. Graaf, Homo futurus. Analiza współczesnej science fiction, przeł. Zbigniew Fonferko, Warszawa 1975, s. 79.

312 J. Jarzębski, Wszechświat Lema, Kraków 2003, s. 107.

313S. Lem, Powrót z gwiazd, dz. cyt., s. 12.

314Tamże, s. 17.

315W. Welsch, O świecie mediów elektronicznych, w: Nowe media…, dz. cyt., s. 466.

316Apokalipsa św. Jana 20,15, w: Pismo Święte Nowego Testamentu, tłum. ks. S. Kowalski, Warszawa 1990, s. 467.

317M. Hopfinger, Kultura audiowizualna u progu XXI w., Warszawa 1997, s. 10-17.

318Por. M. McLuhan, dz. cyt., s. 136-149.

319W. Welsch, dz. cyt., s. 466.

320Fakt ten w ciekawy sposób został rozwinięty w myśli Giambattisty Vico i Marshalla McLuhana. Por. B. Knosala, Koncepcja mitu jako zapisu reakcji społecznej na zmianę techniczną u Gimabattisty Vico i Marshalla McLuhana, „Przegląd filozoficzno-literacki,” nr 1 (22) 2009.

321Betryzacja – zabieg usuwający z ludzkiej psychiki zdolność do agresji. Pełna definicja w: W. Orliński, Słownik terminów Lemowskich, w: S. Lem, Powrót z gwiazd, dz. cyt., s. 227.

322S. Lem, dz. cyt., s. 19.

323J. Jarzębski, Wszechświat…, dz. cyt., s. 105.

324Tamże, s. 107.

325M. Hopfinger, Sztuka i komunikacja. Sygnały zmian całej kultury, w: Nowe media…, dz. cyt., s. 449.

326S. Lem, dz. cyt., s. 42.

327J. Baudrillard, dz. cyt., s. 7.

328S. Lem, Biała śmierć, w: tegoż, Bajki robotów, Wrocław 1996, s. 33.

329S. Lem, Powrót z gwiazd, dz. cyt., s. 24.

330Tamże, s. 37.

331Tamże, s. 29.

332Tamże, s. 44.

333S. Lem, Kongres futurologiczny, Dzieła. Tom II, Warszawa 2008, s. 42.

334J. Baudrillard, dz. cyt., s. 18.

335S. Lem, Powrót z gwiazd, dz. cyt., s. 80.

336S. Lem, Powrót z gwiazd, dz. cyt., s. 80.

337Tamże, s. 85-86.

338A. Toffler, dz. cyt., s.21.

339S. Lem, Powrót z gwiazd, dz. cyt., s. 219.

340A. Bełkot, Karnawalizacja jako pojęcie ludyczne, w: Karnawalizacja. Tendencje ludyczne w kulturze współczesnej, pod red. J. Grada i H. Mamzer, Poznań 2004.

341P. Pluciński, Prywatne, publiczne i to co naoczne, w: Wizualność miasta. Wytwarzanie miejskiej ikonosfery, pod red. M. Krajewskiego, Poznań 2005, s. 257.

342K Olechnicki., Obraz i wizualność w naukach społecznych, „Kultura i Społeczeństwo” 3/1999, s. 33.

343Ciekawe analizy najnowszych zwrotów kulturowych, w tym tzw. Iconic Turn, przynosi cytowana już książka: D. Bachman-Medick, Cultural Turns. Nowe kierunki w naukach o kulturze, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2012.

344M. Eliade, Sacrum. Mit. Historia, przeł. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1993, s. 55-56.

345J. Sławiński, dz. cyt., s.12.

346R. Handke, Unaocznianie przestrzeni w epice a jej percepcja w dramacie, w: Przestrzeń i literatura, dz.

cyt., s. 46.

347E. Rybicka, Geopoetyka, dz. cyt., s. 48.

348Katarzyna Bielewicz, Mała Zagłada jako wyraz przestrzennego aspektu postpamięci, w: „Literaturoznawstwo” nr 8-9, 2014-2015, s. 8.

349A. Assman, Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, w: Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, pod red. M. Saryusz-Wolskiej, Kraków 2009, s. 114.

350S. Lem, wiersz Coda, w: Tenże, Człowiek z Marsa...,, dz. cyt., s. 467.

351O filmie: K. Kajot, Marzenie Benthama stoi w Toruniu, tekst dostępny na: http://ioh.pl/artykuly/pokaz/marzenie-benthama-stoi-w-toruniu,1122/, dostęp z dnia: 26.12.2013 r.

352J. Bentham, Panopticon or the inspection house, Londyn 1995, wersja online:

http://cartome.org/panopticon2.htm

353M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Warszawa 1993, s. 247.

354 K. Kajot, dz. cyt.

355K. Banaszkiewicz, Audiowizualność i mimetyki przestrzeni, Warszawa 20011, s. 180.

356S. Lem, Filozofia przypadku. Literatura w świetle empirii,Warszawa 2010, s. 32.

357J. Słowacki, Kordian, Wirtualna Biblioteka Literatury Polskiej, s. 28.

358M. Płachecki, Przestrzenny kontekst fabuły, w: Przestrzeń i literatura, Studia pod red. M. Głowińskiego i A.

Okopień-Sławińskiej, Wrocław 1978, s. 56.

359D. Oramus, O pomieszaniu gatunków. Science-fiction a postmodernizm, Warszawa 2010, s. 109.

360 J.L. Borges, Biblioteka Babel, s.69, za: P. Michałowski, Babel XXI wieku, dz. cyt., s. 347.

361Por., s. 56.

362Por. Wykład ks. prof. Janusza Mączki pt. Współczesne modele kosmologiczne, 23 marca 2013, wykład w formie dźwiękowej dostępny na: http://upjp2.edu.pl/strona/6fty874w7o, dostęp z dnia: 26.12.2013 r.

363Dla porównania cytat z Powrotu z gwiazd: „Na piętrze było pięć pokoi. Wybrałem nie najlepiej położony, wschodni, bo w innych, a zwłaszcza w tym z widokiem na góry, było zbyt wiele złota i srebra, ten zaś miał tylko smużki zieleni, jak pomięte listki na kremowym tle.”

W przypadku tej powieści także mamy do czynienia w pewnym stopniu z zamkniętą przestrzenią, bowiem na niebie znajdują się ekrany. Ponadto Andrzej Stoff w artykule Dialog z Powrotem z gwiazd broni tezy, iż główny bohater i całe przedstawione wokół niego społeczeństwo są obserwowani prze bliżej nieokreślona instytucję.

364L. Wiśniewska, Świat Lema między paradygmatami, w: Stanisław Lem. Pisarz..., dz. cyt., s. 64.

365Lem odwróci ten motyw w Masce, gdzie to cyborg w ostatniej scenie wyrazi miłość do człowieka, który początkowo miał być zgładzony. Kris również początkowo pragnie pozbyć się Harey.

366Ciekawą rozmowę na temat światła w kulturze przeprowadzono na antenie Programu Trzeciego Polskiego Radia w audycji Klub Trójki. Dźwiękowy zapis tej rozmowy znaleźć można na stronie:

http://www.polskieradio.pl/9/396/Artykul/227000,Rozmowy-o-swietle, dostęp z dnia 26.12.2013 r.

367Dla Janeta Murraya „zanurzenie” to uczucie bycia otoczonym przez inne rzeczywistości, które przejmują nasz aparat percepcyjny. Por.: Perfect panopticon: Rainer Werner Fassbinder's „Welt am Draht” - na stronie: www.//muse.jhw.edu/journals/sff/summary/v0002/22.leitner.html, dostęp z dnia 11 sierpnia 2013 roku.

368E. Skibińska, Kolory Solaris we francuskim przekładzie, w: Lem i tłumacze, pod red. E. Skibińskiej i J. Rzeszotnika, Kraków 2010, s. 179-191.

369Por. U. Eco, Światło i barwa w średniowieczu, w: Tenże, Historia piękna, Poznań 2005, s. 102.

370J. Kłosowicz, Na „Balkonie”, „Literatura” nr 6, 1972/03/23. Artykuł ze strony: jerzygrzegorzewski.pl/artykul=na-balkonie. Dostęp z dnia 11 sierpnia 2013.

371J. Jarzębski, Przygody Rycerzy św. Kontaktu, w: Tenże, Wszechświat Lema, dz. cyt., s. 210. Najczęściej chyba słowo to pada w Fiasku i jest oznaczeniem portu.

372Wizualizowanie egzystencji jest „wyjątkową, strukturalną właściwością ponowoczesności”: Por.: Ł. Zaremba, Władza nie patrzy, władza wizualizuje, recenzja: Nicholas Mirzoeff, The Right to Look, london 2011.

373K. Chmielnicki, Antropologia nowej wizualności jako refleksja nad „cyfrową” i „globalną” kulturą wizualną, „Przegląd kulturoznawczy” 2007 nr 3, s. 110.

374Tamże, s. 108.

375T. Fijałkowski, Świat na krawędzi, Kraków 2000, s. 75.

376S. Lem, Materac, w: Tenże, Maska, Dzieła, tom XXIX, Kraków 2010, s. 333.

377T. Fiałkowski, dz. cyt., s. 100.

378Klasyfikację taką sugerowałby dokonany przez D. Oramus podział . Inner space to literatura o kosmosie wewnętrznym, symulakrach, o świecie, który jest fikcją. Por. D. Oramus, dz. cyt. s. 168.

379Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław 2009, hasło:

sobowtór, s. 884.

380Na szczegół ten zwrócił też uwagę A. Stoff. Por.: A. Stoff, Semantyzacja przestrzeni..., dz. cyt., s. 106.

381Ciekawie modyfikuje symbol klucza Steven Soderbergh w filmowej adaptacji Solaris. Retrospekcyjnie ukazane zostaje pierwsze spotkanie Krisa z przyszłą żoną. Dzieje się to w metrze. Kamera skupia się na detalu w dłoniach kobiety – jest nim zamek do drzwi. Interpretację sugeruje przy tym zmiana imienia bohaterki. Z Harey staje się Rheyą, co jednoznacznie kojarzy się z Ziemią i boginią płodności. Kluczem do wydarzeń na Solaris są więc ziemskie wspomnienia.

382G. Bachelard, Dom rodzinny, dom oniryczny, w: Tegoż, Wyobraźnia poetycka. wybór pism, wyboru dokonał H. Chudak, Warszawa 1975, s. 3.

383O Pandorze w Theogonii Hezjoda w odniesieniu do Maski S. Lema: W. Michera, Piękna jako bestia, dz. cyt., s.296.

384Pomijając oczywiście fakt, że dysponował niestety niezbyt dobrym i ocenzurowanym tłumaczeniem Solaris.

385G. Bachelard, Dom..., dz. cyt., s. 302.

386T. Fijałkowski, dz. cyt., s. 70.

387Por. W. Benjamin, Mała historia fotografii, w: Tegoż, Twórca jako wytwórca, Poznań 1971.

388S. Lem, wiersz Miłość, dz. cyt., s. 475.

389Można by nawet pokusić się o graficzne przedstawienie miejsc przyspieszenia i zwolnienia akcji w Kongresie.

390O symbolice zstąpienia przeczytać można m.in. w książce Piranesi i mit spiralnych schodów. Wskazanie na źródło za M. Dajnowski, op. cit, s. 26.

391A. Schopenhauer, Świat jako wola i przedstawienie, t.1, przeł. J. Garewicz, Warszawa 1994, s. 30.

392P. Pluciński, Prywatne, publiczne i to co naoczne, w: Wizualność miasta. Wytwarzanie miejskiej ikonosfery, pod red. M Krajewskiego, Poznań 2005, s. 94.

393A. Schopenhauer, dz. cyt. s. 30.

394Cytat za: A. Smuszkiewicz, Droga do cyberpunku, „Postscriptum”, dz. cyt., s. 131.

395M. Janion, dz. cyt., s. 168.

396Tamże, s. 102.

397Podział przestrzeni w religii i magii. W: Dzieła, oprac. N. Assorodobraj i S. Ossowski, T. 3 Warszawa 1956, s. 225—226.

398G. Simmel, Most i drzwi, w: G. Simmel, Most i drzwi. Wybór esejów. Tłum. M. Łukasiewicz, Warszawa 2006, s. 251-252.

399Rysynki znajdują się w każdym wydaniu Golema XIV Stanisława Lema – tutaj: Warszawa 2010.

400S. Lem, Fantastyka i futurologia, Warszawa 2010, s. 156.

401M. Eliade, Mity, sny i misteria, 1957, tłum. Krzysztof Kocjan.

402M. Głowiński, Przestrzenne tematy i wariacje, w: Przestrzeń i literatura, dz. cyt., s. 91.

403 H. Belting, Antropologia obrazu. Szkice do nauki o obrazie, Kraków 2007, s. 173.

404J. Woźny, Symbolika wody w pradziejach Polski, Bydgoszcz 1996, s. 9.

405M. Dajnowski, Lem-pejzażysta, dz. cyt., s. 62.

406A. Gajewska, dz. cyt., s. 85.

407 Tamże, s. 159.

408M. Głowiński, dz. cyt., s. 86.

409Por. H. Belting, Obraz i kult, tłum. T. Zatorski, Warszawa 2010.

410Tamże, s. 213.

411Tamże, s. 215.

412S. Lem, Czy Pan istnieje, Mr. Johns?, w: Tenże, Przekładaniec, Dzieła t. XXXIII, Warszawa 2010, s. 5-13.

413Por. www.orlan.eu . Tak daleko posunięta ingerencja we własne ciało wykracza już poza body art i określane jest jako carnal art.

414J. Jarzębski, Futurologia i chichot diabła, Posłowie do Kongresu futurologicznego. Tekst dostępny na: http://solaris.lem.pl/ksiazki/beletrystyka/kongres-futurologiczny/93-poslowie-kongres?start=1

415 D. Oramus, dz. cyt., s. 215.

416Wykorzystanie podobnego konceptu można było ostatnio zaobserwować w oscarowym filmie Życie Pi.

417D. Oramus, dz. cyt., s. 215-225.

418J. Jarzębski, Widma literackie i widmowe myśli, Posłowie do Doskonałej próżni, Warszawa 2008, 191-214.

419 S. Lem, Gruppenfuhrer Louis XVI, w: Tenże, Doskonała próżnia, Warszawa 2010, s. 43.

420T. Fijałkowski, dz. cyt., s.11.

421S. Lem, Cyberiada, Kraków 2010, s. 30.

422Topologiczny model geometryczny powstający np. poprzez sklejenie końców wstążki przy odwróceniu jednego z nich o 180 stopni.

423S. Lem, wiersz Beethoven, Symfonia piąta, w: Tenże, Maska…, dz. cyt., s. 463.

424T. Grandin, Mózg autystyczny. Podróż w głąb niezwykłych umysłów, tłum. K. Mazurek, Kraków 2016, s. 197.

425S. Lem, Czas nieutracony, Kraków 1996.

426E. Balcerzan, Literackość. Modele, gradacje, eksperymenty, Poznań 2013.

427Tamże, s. 91.

428S. Lem, Obłok Magellana, Warszawa 2010, s. 115.

429To forma „umysłoskopu”, który umożliwia odpowiedź na pytanie, na ile mózg autystyczny wygląda inaczej niż neurotypowy.

430S. Lem, T.Fiałkowski, Świat na krawędzi. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Tomasz Fiałkowski, Kraków 2000.

431Por. Generalized Voice-Leading Spaces, „Science” 2008/320, s. 346-248.

432T. Grandin, dz. cyt., s. 194.

433Przy okazji warto wspomnieć, że na półkach Stanisława Lema były książki poświęcone wielkim ekscentrykom, np. - o czym wspominaliśmy – Hieronimowi Boschowi. Por. A. Baranowa, Metafora „statku głupców” oraz inne inspiracje Boschowskie w pismach Stanisława Lema, „Quart” / Lem / Numer specjalny 3–4 (37–38) / 2015.

434J. Jarzębski, Narodziny lemologii, w: Stanisław Lem: pisarz, myśliciel, człowiek, dz. cyt., s. 6.

435W. Orliński, Lemanipulacje, zapowiedź biografii – w: „Książki”, lipiec 2017, s. 18-30.

436 Mowa o biograficznym dokumencie Borysa Lankosza pt. Autor Solaris (2016).

 

437A. Mazurkiewicz, Przestrzeń jako obraz świadomości w powieści Stanisława Lema Pamiętnik znaleziony w wannie, ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA LITTERARIA POLONICA 4(22) 2013, s. 180.

438E. Szczepkowska, Gra z autobiografią w „Wysokim zamku” Stanisława Lema, w: Stanisław Lem: pisarz..., dz. cyt., s. 368.

439Por. Paweł Okołowski, Materia i wartości. Neolukrecjanizm Stanisława Lema, Warszawa 2010.

440S. Lem, Okamgnienie, Kraków 2000, s. 69.

441Bliski jest Lem niektórym teoriom Władysława Strzemińskiego (twórcy tw. unizmu, który starał się dowieść, że w „procesie widzenia nie to jest ważne, co mechanicznie chwyta oko, lecz to co człowiek uświadamia sobie ze swego wiedzenia. (W. Strzemiński, Teoria widzenia, Kraków 1958 ) ” W kontekście owej „świadomości wrokowej” można by spojrzeć np. na kontakt Krisa Kelvina z Harey w Solaris – narzeczona jest dla mężczyzny jego „powidokiem” - śladem, który pozostał w oku, ale na skutek regeneracji oka i działania słońca (słońc?) zmienia barwy, nie zmieniając kształtu. (s. 51) Zjawiska powidokowe wiąże Strzemiński z figurami geometrycznymi – trójkątem i kwadratem (s. 60) (we wczesnych fazach rozwoju sztuki, potem np. bryłami); to one, będąc formą dla wzrokowych odbić stanowią „uniwersalny klucz kompozycyjny” sprzyjający tzw. architektonizacji, czy też rytmizacji kreowanej twórczo rzeczywistości.

442R. Nycz, Michała Głowińskiego poetyka nowoczesna: strukturalizm, teoria komuniskkacji literackiej, historyczna poetyka kulturowa, wprowadzenie do: M. Głowiński, Powieść młodopolska. Studium z poetyki historycznej, Kraków 1997, s. 36.

443S. Lem, Młot, w: Tenże, Ratujmy kosmos i inne opowiadania, Kraków 1966, s. 173.

 

Praca w formacie pdf

SPIS TREŚCI:

Wstęp.

      Rozdział I: Terminologia.

1. 1. 1.1Obcy w ujęciu naukowym 

   2. 1.2Obcy w kulturze fantastyczno-naukowej 

Rozdział II: Bariery ontologiczne – byt, istota i przyczyna.

1. 1. 2.1Mechaniczna ewolucja jako spór poznawczo-etyczny (Niezwyciężony) 

2.2 Nauka w obliczu inności (Solaris)

Rozdział III: Bariery aksjologiczne – etyka, moralność i wartościowanie pojęć.

3.1 Konflikty etyczno-moralne w obliczu kontaktu (Fiasko)

3.2 Neutrinowy list z kosmosu i jego następstwa (Głos Pana)

Rozdział IV: Bariery epistemologiczne – poznanie, prawda, oczekiwania.

4.1 Obcy i ich obce systemy społeczne (Eden)

4.2 Bariery porozumienia z oceanem homeostatycznym (Solaris)

Rozdział V: Podsumowanie

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

WSTĘP:

 

Celem niniejszej pracy jest opis, analiza i klasyfikacja barier kontaktu z obcą cywilizacją w wybranych powieściach Stanisława Lema. Układ i tematyka rozdziałów odzwierciedla poruszany rodzaj problematyki kontaktu, nie oznaczając jednocześnie, że każda z powieści reprezentuje tylko jeden typ problemów poznawczych. Przeciwnie, powieści Lema są zazwyczaj całym konglomeratem nakładających się na siebie barier kontaktu z obcymi, a wyodrębnienie i klasyfikacja każdego z nich w niniejszej pracy ma na celu mikroskopowe przyjrzenie się jego strukturze, przy jednoczesnej pamięci o tym, że nie pozostaje on w swoistej autonomii i wchodzi w relacje z innymi problemami badawczymi. Tematyka jest bardzo obszerna, a w omówieniu przydatne było przekrojowe ujęcie kilku najważniejszych utworów Stanisława Lema. Z powodu ograniczeń rozmiaru pracy, wzięto pod uwagę tylko wybrane powieści traktujące o problemie kontaktu – celowo natomiast zrezygnowano z utworów zabarwionych satyrą.

Rozdział II poświęcony jest barierom ontologicznym. Budowa i aparycja obcych zostają skonfrontowane zarówno z nauką, jak i światopoglądem bohaterów powieści.

Rozdział III to przede wszystkim mikroskopowe ujęcie problematyki etycznej, moralnej i aksjologicznej, ale również konsekwencji kontaktu z nieznanym.

Rozdział IV traktuje o poznaniu, które nie zawsze ma wymiar naukowy. Większy nacisk położono na problem samej interakcji, chociaż tematyka rozdziałów II i IV nie ma wyraźnej granicy i często nachodzi na siebie.

 

 

 

 

 

 

 

 

Rozdział I – Terminologia.

Druga definicja jest jednak bardziej kłopotliwa – zakłada bowiem istnienie jakiejś cywilizacji, a co za tym idzie: kultury, społeczeństwa, zorganizowania zbiorowości w ramach pewnej administracji czy wytwarzania tzw. artefaktów kulturowych. Spojrzenie na obcych, które proponują Niewiadomski i Smuszkiewicz eliminuje zatem pewien typ obcych, którzy są jeszcze na takim poziomie rozwoju technologicznego, że nie jest możliwe, aby wytworzyli własną kulturę. Jest to założenie o tyle problematyczne, że w twórczości Stanisława Lema pojawiają się istoty pozaziemskie, które wymykają się tej definicji – należy tu wspomnieć chociażby o ryboidalnych istotach z oceanów w Niezwyciężonym, ale nie tylko, albowiem w Solaris tytułowy ocean homeostatyczny jest (prawdopodobnie) obdarzony bliżej niesprecyzowanym rodzajem świadomości, jakąś właściwością pozwalającą mu na komplementację wszechświata, ale także powoływanie do życia istot personaidalnych na wzór ludzi niegdyś żyjących, mimo że z całą pewnością Solaris nie reprezentuje żadnego rodzaju cywilizacji. Kolejnym kłopotliwym kryterium, które pojawia się w słownikach i leksykonach, w tym w Słowniku współczesnego języka polskiego jest rozumność.

Argument ten obala Eugeniusz Rybka, który stwierdza:

Wydaje się, że problem definicyjny można sformułować jako arcus nimium tensus rumpitur – zbyt naciągnięta, szeroka definicja „pęka” w zderzeniu z przypadkami hipotetycznymi, które można mnożyć w nieskończoność. Na płaszczyźnie twórczości Lema definicja nie sprawdza się niemalże w żadnym z analizowanych przypadków, a w najlepszym razie rozumność jest kategorią, którą można przypisać Lemowskim obcym z dużą dawką sceptycyzmu. Czy można nazwać Kwintan rozumnymi w ludzkim znaczeniu? Czy słynna „nekrosfera” z Niezwyciężonego daje się zamknąć w kategorii rozumności, skoro mamy do czynienia z istotami mechanicznymi?

Sama rozbieżność w definiowaniu kategorii „obcy” może być związana z punktem odniesienia, który wybiera autor. Encyklopedia fantastyki odwołuje się do zjawisk związanych z literaturą, filmem i szeroko pojętą kulturą, gdzie przybysze z innych planet są niemal zawsze albo istotami wyższymi w stosunku do ludzi, albo przynajmniej równymi ludziom. Niełatwe byłoby znalezienie pozycji spod szyldu fantastyki naukowej, gdzie obcy jest, przykładowo, bakterią, wirusem lub istotą „niższą” od człowieka pod względem rozwoju, a co za tym idzie, pojęcie obcości zaproponowane przez Niewiadomskiego i Smuszkiewicza nie jest sprzeczne z większością wizerunków pozaziemian w literaturze science fiction. Odchodząc jednak od płaszczyzny fantastyki naukowej, a wchodząc na tereny zarezerwowane dla naukowców, astrobiologów i badaczy kosmosu, można zobaczyć, że dlań (w opozycji do przeciętnego czytelnika science fiction) główną nadzieją na spotkanie obcych są właśnie formy niższego rzędu, w tym między innymi bakterie i ich skamieniałości. Summa summarum: badacze literatury widzą w pozaziemskich formach życia niemal zawsze istoty równe lub wyższe człowiekowi (stąd „definicja cywilizacyjna”), naukowcy zaś są świadomi, że obcy istnieć mogą na dowolnym szczeblu rozwoju biologicznego i cywilizacyjnego.

Na potrzeby interpretacji utworów Stanisława Lema najbardziej odpowiednia wydaje się być definicja możliwie najprostsza: obcy to pozaziemska forma egzystencji. Z dalszych rozważań zatem usunięty został czynnik cywilizacyjny i kategoria rozumu. Co zatem pozostaje wyznacznikiem obcości? Kluczowy wydaje się właśnie pozaziemski rodowód potencjalnego kosmity. Domniemanym życiem w kosmosie zajmuje się astrobiologia, nazywana też egzobiologią lub ksenobiologią. Na oficjalnej stronie NASA znajduje się mikroartykuł dotyczący tej dziedziny, w którym zawarte jest:

Już sama definicja astrobiologii – z stgr. „astron” gwiezdny, „bios” – życie, „logia” – nauka – wskazuje na jedyną permanentną cechę obcych, jaką jest biogeneza, która dokonała się poza Ziemią. Paradoksalnie, uczeni wymieniają całą gamę warunków i okoliczności, w jakich życie pozaziemskie mogłoby się pojawić, jednocześnie niemal w ogóle nie zawężając hipotetycznego modelu mieszkańca innej planety. Dla twórczości Stanisława Lema pozaziemskość będzie więc kryterium definicyjnie kluczowym, bowiem bogactwo form, które wykreował autor – humanoidalni mieszkańcy Edenu, „nekrosfera” Regis III, bliżej niezidentyfikowani ontologicznie Kwintanie czy wreszcie tajemniczy list z kosmosu – dają się zamknąć tylko w jednym wspólnym mianowniku – pozaziemskim pochodzeniu.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rozdział II: Bariery ontologiczne – byt, istota i przyczyna.

2.1 Mechaniczna ewolucja jako spór poznawczo-etyczny.

Wydany po raz pierwszy w  1964 roku Niezwyciężony należy – nawiązując do podziału Andrzeja Stoffa – do kategorii tzw. „fantastyki wszechmożliwości”.

W powieściach Lema ludzkość z jednej strony marzy o ziszczeniu swoich wyobrażeń o antropomorficznych i geomorficznych braciach w rozumie, np. w Fiasku, gdzie pokłada się wiarę w stypizowany kontakt międzyrasowy, a z drugiej tym, co najbardziej fascynuje naukowców jest właśnie niezwykłość. Niezwykłość, którą w Niezwyciężonym reprezentują artefakty kultury lyrańskiej – automaty z wykształconym instynktem przetrwania. Co ciekawe, wśród nekrosfery doszło do pewnego atawizmu, uwstecznienia i selekcji naturalnej:

Drobne automaty jednakże w reakcji obronnej potrafią łączyć się w masywne skupiska, które emitując potężny impuls elektromagnetyczny, potrafią wyzerować pamięć, a zatem stanowią olbrzymie zagrożenie dla załogi Niezwyciężonego. Kontakt z mechatronami jest więc bardzo ograniczony, a każda interakcja skazana na militarny finał. Etyczny problem kontaktu w powieści sprowadza się do działań, jakie podejmuje strona ziemska. Interakcja obustronna jest niemożliwa, ponieważ ontologiczne predyspozycje nekrosfery wykluczają jakąkolwiek komunikację. Należy przy tym jednak bardzo ostrożnie używać słowa „atawizm”, które nieuchronnie konotuje prymitywizm i prostotę, gdyż – jak pisze Jarzębski – w Niezwyciężonym Lem również docieka, czy faktycznie skomplikowane i zawiłe formy wyższe (np. ludzie) są lepiej przystosowane do środowiska, niźli formy proste.

Kontakt w Niezwyciężonym nie polega na obustronnym podaniu sobie ręki, wymianie kulturowej i nawiązaniu jakiejś nici komunikacji lecz na uszanowaniu odmienności i zrezygnowaniu z siłowego narzucania porządku i etyki homo sapiens istotom, które przez swoje ograniczenia ontologiczne nie są w stanie odpowiedzieć na ziemskie wezwanie pokoju.

2.2 Nauka w obliczu inności.

Jerzy Jarzębski w posłowiu o tytule „Lustro” ujmuje problem następująco:

Jest to bardzo istotna uwaga, science fiction Stanisława Lema jest bardzo science a mało fiction. Lem niemalże nigdy nie wychodzi poza widnokrąg wyznaczany przez naukę i futurologię. Metodologie badań w jego powieściach są zazwyczaj po prostu bardziej rozwiniętą wiedzą i techniką niźli ta, która istniała w czasach mu współczesnych. Oznacza to, że w utworach Lema nigdy nie pojawi się magiczna różdżka, której ludzie będą mogli zawdzięczać porozumienie z obcymi – przeciwnie. Ludzkość ma do dyspozycji tylko własny intelekt. Problem solarystyki jest więc taki, że przedmiot jej badań jest empirycznie nieprzystępny i racjonalnie niezrozumiały.

Nie ma przeto żadnej litości dla naukowców – projekt solarystyczny poniósł klęskę i jest to stwierdzenie niepodważalne. Kevin uświadamia to sobie już przy pobieżnym oglądzie biblioteki na stacji badawczej:

Szczątkowe sukcesy nauki – między innymi odkrycie, jakoby Twory F składały się z siatki neutrinowej zamiast atomowej – nie prowadzi do żadnych klarownych wniosków. Nie jest nawet wiadome, jaka siła wiąże te neutrina, ale przede wszystkim najbardziej bolesny dla ludzkości jest brak odpowiedzi nie na pytania naukowe, a na filozoficzne. Po co? Dlaczego? W jaki sposób? Wszystkie te kwestie pozostają otwarte.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rozdział III: Bariery aksjologiczne – etyka, moralność i wartościowanie pojęć.

3.1 Konflikty etyczno-moralne w obliczu kontaktu.

Ostatnia powieść Stanisława Lema jest prawdziwą mozaiką problemów i barier kontaktu z obcymi cywilizacjami. Jerzy Jarzębski zaczyna posłowie do „Fiaska” w następujący sposób:

W powieści znajdziemy bariery czysto logistyczne – horrendalnie duże kosmiczne odległości, niezwykle mało cywilizacji będących w zasięgu ludzkiej techniki czy przedział czasowy komunikacji z kosmitami (tzw. „okno kontaktu”), bariery kulturowe – systemy religijne i filozoficzne modyfikowane pod wpływem świadomości, że ludzkość nie jest sama we wszechświecie, problem antropocentryzmu czy zrozumienia działań obcych. W „Fiasku” jednak jednym z najważniejszych i najbardziej eksploatowanych przez autora problemów, jest problematyka moralno-etyczna – już same tytuły rozdziałów: „Zwiastowanie”, „Demonstracja siły” czy „Sodoma i Gomora” będące w większości aluzjami do historii ze Starego Testamentu, pozwalają sądzić, że kwestia moralności szczególnie interesowała autora.

Ludzkość poczyniła ogromne inwestycje w sieci teleskopowe, których jedynym zadaniem było odbieranie i analizowanie sygnałów, mogących wskazywać na to, że ich nadawcami są istoty rozumne. Mimo kilku osobliwych transmisji wychwyconych przez ziemskie odbiorniki, nie udało się jednak odnaleźć wystarczająco regularnego sygnału, by mówić o nadawcy inteligentnym. Sama astrofizyka rozwinęła się na tyle, że była w stanie wytłumaczyć niemal każdy „symptom” kontaktu poprzez odwołanie do praw współczesnej fizyki i kosmologii:

Zestaw przykazań – jak je nazywa autor – które muszą zostać spełnione, by można mówić o komunikacji pozaziemskiej, dezaktualizował i aktualizował się przez ponad stulecie, aby w końcu przyjąć finalną formę, w której kluczowe jest zjawisko nazwane „oknem kontaktu”:

Nawet bez wnikania w rozważania fizyków, którzy nie są jednomyślni co do powodów „zamknięcia” okna, wiadome jest, że, biorąc pod uwagę kosmiczne odległości, czasu na kontakt z cywilizacją, która się ukaże, jest niewiele. W pewnym sensie jest to granie na kosmicznej loterii – nic więc dziwnego, że ludzkość inwestuje horrendalne ilości pieniędzy w projekt kontaktu z obcymi. Takie zaangażowanie nauki i inwestycji finansowych mogło skutkować tylko jednym – już przed misją na barkach załogi ciążyła ogromna odpowiedzialność i presja. Presja, która być może finalnie przełożyła się na niechęć do odwrotu z Dzety Harpii i zakończenia wyprawy porażką poznawczą i moralną.

Warto dodać, że „Fiasko” w odróżnieniu od większości utworów fantastyczno-naukowych przedstawia rasę ludzką jako bardziej rozwiniętą technologicznie od swoich potencjalnych rozmówców z innej galaktyki. Technologia singularna daje ludziom przewagę militarną, a kwantowy superkumputer – ironicznie ochrzczony imieniem: „GOD” – zapewnia szybką, wnikliwą i kontekstową analizę aktualnej sytuacji. Wraz z postępami powieści załoga zdaje się coraz bardziej przychylać do decyzji i analiz podejmowanych przez GOD-a, a coraz bardziej wątpić we własne siły i możliwości odpowiedniego reagowania wobec zachowań Kwintan.

Nie można jednak powiedzieć, że samo ludobójstwo Kwintan – czyli kwintesencja degeneracji moralnej załogi – było działaniem z całkowitą i niezaprzeczalną premedytacją już od samego początku wyprawy. Odejście od etyki kontaktu miało charakter procesowy, a nie skokowy. Przede wszystkim załoganci „Hermesa” przybywają jako ambasadorzy, dyplomaci, rzecznicy porozumienia. Chcąc nawiązać kontakt z Kwintanami, używają w pierwszej kolejności przesyłania informacji w sposób uniwersalny o takiej kodyfikacji danych, która powinna być zrozumiała dla każdej rasy na odpowiednim poziomie technologicznym. Jednak, ku rozpaczy załogi, Kwintanie milczą – na statku rodzą się więc hipotezy dotyczące samej natury obcych i ich techniki:

Etap drugi, w którym, determinacja ludzi staje się siłą przewyższającą podejście etyczne i moralność w próbach porozumienia, rozpoczyna rozdział „Demonstracja siły”. Następuje przy tym podział załogi na frakcje, z których każda zakłada inny scenariusz rozmowy z obcymi, nawet poddaje w wątpliwość, czy sam atak Kwintan był celowy.

W rozdziale pojawia się również model teoretyczny polityki planetarnej Kwintan, według którego planeta jest pogrążona w stanie wojny, a dokładniej panuje tam militarny „pat” pomiędzy supermocarstwami, a kontakt strony trzeciej (Ziemian) może zburzyć delikatny system dyplomatyczny. Fizycy „Hermesa” tym samym dochodzą do wniosku, że każdy nadesłany wysłannik-dyplomata zostanie uznany przez walczące frakcje za wrogi, jako niezidentyfikowany obiekt latający w strefie wojennej – podczas tej dyskusji rodzi się nowy pomysł kontaktu – demonstracja siły:

Załoganci podczas narady zdecydowali, że dokonają kawitacji księżyca Kwinty. W założeniu miało być to przedsięwzięcie całkowicie bezpiecznie – na podstawie komputerowych analiz stwierdzono, że Kwinta nie wypadnie z orbity, a samo zniszczenie księżyca będzie czytelnym sygnałem dla obcych – sygnałem, że ambasadorowie ludzkości są coraz bardziej zdeterminowani. Pojawia się ultimatum – zniszczenie naturalnego satelity Kwinty lub kontakt. Na tym etapie część załogi wciąż zachowuje się zachowawczo, troszcząc się o to, aby wśród obcych nie było żadnych ofiar.

Kawitacyjnego roztrzaskania księżyca miało dokonać osiemnaście pocisków, jednak Kwintanie zastosowali kontratak, który sprawił, że torpedy eksplodowały przed czasem, co finalnie skutkowało katastrofą:

Ludobójstwo jednak nie osłabia w ludziach chęci do nawiązania kontaktu. W ostatnim etapie, kiedy zawiodła dyplomacja, lądowanie i ostrzeżenie, które doprowadziło do nieumyślnego ludobójstwa, załoga „Hermesa” powzięła zamiar kolejnego ultimatum – kontakt lub zniszczenie. Bardzo wymowne jest ostatnie zdanie powieści:

„Fiasko” kończy się zdaniem, w którym bardzo widoczne są dwa człony. Pierwszym są skutki, jakie wywołał orbitalny ostrzał „Hermesa” – od wyparowującej hydrosfery zaczynając, a na fali uderzeniowej przechodzącej przez wyżynne zbocza kończąc. Drugim członem jest spotkanie głównego bohatera z Kwintanami. To zdanie wydaje się być podsumowaniem całej fabuły: oto finalnie widzimy destrukcję wywołaną przez ludzi (po raz pierwszy z perspektywy jej uczestnika) oraz jej bardzo wątpliwy rezultat – spotkanie obcych. Spotkanie, które miało wartość tylko dla pojedynczej jednostki (głównego bohatera), bowiem wraz z destrukcją planety, „Hermes” pozostaje z pustymi rękoma.

We „Fiasku” uderza przede wszystkim pesymistyczna diagnoza rasy ludzkiej. Ludzie w powieściach Lema są obłąkani swoją wizją eksploracji, a pod płaszczem dyplomacji kryją działo sideralne gotowe do unicestwienia każdej formy życia, która nie spełnia „wymagań” ziemskich dyplomatów. Jeden z najwybitniejszych twórców fantastyki naukowej – Kurt Vonnegut – pisał o tym następująco:

Załoga „Hermesa” w wyniku stopniowego, fazowego procesu „uwalnia” się od etyki i moralności, jako działań nieskutecznych w kontakcie z obcymi, a sam autor zdecydował się zakończyć powieść w sposób tyleż tragiczny, ile komiczny. Komiczny paradoks całej sytuacji widoczny jest w momencie, kiedy spojrzymy na fabułę „Fiaska” z pewnego dystansu. Celem wyprawy było nawiązanie komunikacji z obcą rasą, wymiana gestów dyplomatycznych, a w najlepszym wypadku nawiązanie czegoś na wzór handlu (wymiana technologii i zderzenie kultur), tymczasem finalnym skutkiem kontaktu okazało się ludobójstwo, destrukcja i obrócenie Kwinty w ruinę. Niektórzy z bohaterów powieści dostrzegli irracjonalność swojego położenia:

Autor uwypuklił ludzką krótkowzroczność aż do absurdu – wydaje się jednak, że Lem nie jest krytykiem, który uważa całą ludzkość – co do jednego człowieka – za skalaną imperialistyczną, geocentryczną i amoralną postawą. Darko Suvin w artykule „Trzy paradygmaty świata science fiction: Asimov, Jefriemov, Lem” zamieścił interesujący wniosek:

Nakładając te spostrzeżenia na obszary powieści, można dostrzec, że głos autora pobrzmiewa wyraźnie w ustach jednej z postaci – ojca Arago. Ojca Arago, który jest postacią oscylują pomiędzy głównym nurtem fabuły a jej marginesem. Duchowny cieszy się szacunkiem na pokładzie, chociaż jego zdanie w praktyce okazuje się drugorzędne, a nawet niemile widziane. Autor daje tym do zrozumienia, że głos moralności brany jest pod uwagę o tyle, o ile nie przeszkadza on w podejmowaniu skutecznych działań. Smutną konkluzją „Fiaska” jest niedostatek „człowieka w człowieku”, a główną barierą kontaktu z obcymi chwiejna moralność, która – patrząc na zachowania poszczególnych postaci – zdaje się działać w sterylnych, cywilizowanych warunkach ziemskich, ale nie w odległej galaktyce.

3.2 Neutrinowy list z kosmosu i jego następstwa.

Droga do wiedzy wiedzie Hogartha przez projekt Master’s Voice – najpotężniejsze naukowe przedsięwzięcie w historii ludzkości.

Wydaje się, że Lem przeciwstawia się optymizmowi i uproszczeniom soft science fiction, jakie propagowali m.in. Arthur Clarke czy Carl Sagan. Zbyt pochopne i prowizoryczne scenariusze kontaktu zakładają istnienie jakiegoś kosmicznego paradygmatu komunikacji i motywów działania wszystkich istot rozumnych we wszechświecie. W „Głosie Pana” ewidentnie pojawia się barykada – bombardująca Ziemię nawałnica neutrin nie jest klasyczną, wypracowaną w konwencji fantastyki naukowej formą komunikacji. Co więcej, można zanegować, czy jest w ogóle jakąkolwiek formą komunikacji, skoro ostateczna teoria Hogartha prowadzi go do wniosku, że list jest promieniem „życiodajnym”, zwiększającym szansę na biogenezę, a nie sterylnym i logicznym komunikatem dla ziemskich „braci w rozumie”.

Hogarth jest podmiotem, który z powodu dystansu i relatywizacji systemów etycznych i kulturowych jest dobrym kandydatem do zrozumienia innoplanetarnego przekazu. Warto przy tym zacytować Iwonę Krupecką:

„Nietakt” Hogartha polega w dużej mierze na wynikach prowadzonych przezeń badań, które są negujące wobec wcześniejszego stanu nauki, a więc karkołomne dla środowisk naukowców oczekujących wyników konstruktywnych i rozszerzających powstałe już schematy. Za Hogarthem ciągnie się czarny PR badacza negatywnego, to właśnie w burzeniu dogmatycznych murów wyspecjalizował się główny bohater. Problemem całego projektu Master’s Voice jest przesyt. Dlatego też Hogarth – aksjologicznie „pusty”, dyskredytujący osiągnięcia swych poprzedników matematyczny geniusz – jest idealnym kandydatem, by w toku selekcji danych i własnej refleksji zbliżyć się do istoty komunikatu. Oczywiście, nie jest przy tym wiadome, kto jest rzeczoną rasą „Panów” ani nawet czy domniemani nadawcy w ogóle istnieją.

„Głos Pana” jest też jedną z nielicznych powieści Lema, która pokazuje konsekwencje porozumienia –

 

 

 

 

 

 

Rozdział IV: Bariery epistemologiczne – poznanie, prawda, oczekiwania.

4.1 Obcy i ich obce systemy społeczne.

„Eden” – w odróżnieniu od „Fiaska” –  nie kończy się spektakularną eksplozją planety, niemniej bohaterowie jednej, jak i drugiej powieści stają przed dokładnie tym samym dylematem – ingerować w życie obcych, czy może zawrócić na Ziemię?

„Eden” zaczyna się od katastrofy ziemskiej rakiety na obcej planecie. Statek prawdopodobnie wpadł w ogon grawitacyjny, przez co urządzenia, które nie mogły wytrzymać przeciążenia, spaliły się, a lądowanie zakończyło się kolizją. Bohaterowie powieści zatem nie są stricte rzecznikami kontaktu, a jedynie małą grupą rozbitków, która – z braku innych możliwości – stara się skontaktować z mieszkańcami planety. O Edenie nie wiadomo wiele, lecz sami bohaterowie są świadomi, że na planecie istnieje życie, czemu sprzyja też utleniona atmosfera.

Słowa te, padłszy podczas narady powypadkowej, wzmagają w rozbitkach zarówno ciekawość, jak i napięcie. Dość powiedzieć, że na pierwszą pieszą ekspedycję w głąb planety załoganci decydują się zabrać gaz nasenny. Załoga nie dysponuje jednak środkami obrony z prawdziwego zdarzenia, ponieważ agregaty prądotwórcze zostały uszkodzone podczas lądowania, w dodatku na statku jest też bardzo mało zapasów. Koordynator inicjuje pomysł wysłania drużyny ekspolracyjno-zwiadowczej w celu uzupełnienia zapasów oraz zapoznania się ze specyfiką tutejszego środowiska.

Pierwsze spotkanie z obcą egzystencją następuje podczas wyprawy na północ, gdzie rozbitkowie spotykają się z przedstawicielami – jak sami sądzą – flory Edenu. Podczas tego krótkiego epizodu jednak nie następuje żadna bardziej złożona interakcja z życiem biologicznym na planecie. Pierwszym istotnym miejscem, w którym pojawia się bariera poznawcza, jest „fabryka”. Fabryka nie bez kozery została umieszczona w cudzysłowie, bowiem jest to po prostu wielokilometrowy kompleks hal i pomieszczeń, w którym postępuje jakaś produkcja. Członkowie ekspedycji – mimo swoich licznych specjalizacji naukowych – są zdezorientowani i zagubieni. Nie jest wiadome, jakiego typu produktu są tutaj wytwarzane ani nawet jaki rodzaj energii zasila mechaniczną pracę urządzeń.

Jednak reakcja samego Inżyniera, który znalazłszy gotowy produkt, nie potrafi usystematyzować procesu produkcyjnego w żadne ramy logiczno-praktyczne, gwałtownie się zmienia. Wszyscy członkowie ekspedycji są w szoku – zlokalizowano finalny produkt, który jednak nie daje się w żaden sposób opisać, nie daje się także przypisać mu żadnej funkcji  mechanicznej ani praktycznej. Manfred Geier pisze o tym następująco:

Jednak to nie fabryka jest pierwszym miejscem spotkania ludzi z obcą cywilizacją. Paradoksalnie pierwszy mieszkaniec Edenu zjawia się na rozbitym ziemskim statku. Status ontologiczny obcego jest kolejną zagadką, z którą muszą zmierzyć się rozbitkowie. Nie jest wiadome nawet, czy znaleziony humanoid jest pojedynczym stworzeniem, czy może współpracuje na zasadzie symbiozy z pomniejszym obcym, którego zwłoki również znaleziono na pokładzie. Ciało poddane zostaje sekcji, a zabieg dostarcza niespodziewanych wyników:

Sekcja zwłok przyniosła więcej pytań niż odpowiedzi. Dla Ziemian jedna rzecz jest pewna – mimo humanoidalnych kształtów, cywilizacja Dubeltów jest dla badaczy biologiczną zagadką.

Kontakt z dubeltem-naukowcem, który finalnie umiera na skutek promieniowania, jest obarczony podobnymi trudnościami w komunikacji, co zrozumienie „fabryki nonsensu”.

Maciej Płaza poddał klasyfikacji cały akt porozumienia, gdzie wydzielił:

1. 1.Ustanowienie wspólnego mianownika – wytyczenie pozycji planety na gwiezdnych mapach. 

2. 2.Uformowanie metodologii – dotyczy poszczególnych dziedzin nauki, ale przede wszystkim języka i spójnego systemu gramatycznego. 

Jako podsumowanie warto wtrącić uwagę Jerzego Jarzębskiego, która jest nie tylko doskonałym – i ironicznym - mikrostreszczeniem całego wątku powieści, ale też autor posłowia zadaje niebywale istotne w kontekście całej lektury:

„I cóż stąd?” – jest to pytanie, które nieuchronnie pojawia się po przeczytaniu ostatniej strony z powieści. Ziemianie zastosowali całą gamę działań i forteli, by zrozumieć system społeczno-kulturowy planety Eden – jednakże scena finalna nie kończy się ani spektakularnym nawiązaniem kontaktu, ani nawet efektowną katastrofą, jak choćby w „Fiasku”. Zdaniem Dariusza Kiszczaka, w powieści cały czas da się odczuć atmosferę bezradności. W zasadzie już od pierwszych stronic, gdzie przedstawiciele ziemskiej nauki zostają zdegradowani do roli „koczowników”, widoczna jest pewna ślamazarność, nieporadność zarówno przy próbach kontaktu jaki i podczas eksploracji planety. Przy czym „Eden” reprezentuje coś, co można nazwać w twórczości Lema pesymizmem umiarkowanym. Ludzie opuszczają obcą planetę, nie osiągając co prawda żadnego istotnego poziomu zrozumienia ani interakcji z obcą kulturą, ale przy tym odwrót z Edenu jest oddaniem obcym pewnej autonomii – pewnego prawa do istnienia we własny sposób.

4.2 Bariery porozumienia z oceanem homeostatycznym.

Zasadniczą różnicą pomiędzy „Solaris” rozpatrywaną w sensie ontologicznym, a interpretacją poznawczą jest zmiana podmiotu. W niniejszej pracy ontologiczną formę poznania reprezentuje solarystyka, czyli istniejąca w uniwersum powieści nauka – a raczej zbiór nauk – dążących do racjonalnego i empirycznego opisu i klasyfikacji samego oceanu. Jednak poza tym podejściem, kładącym nacisk na kwantyfikatory i próbę opisu pojedynczych zjawisk w duchu przyjętych metodologii, w „Solaris” występuje także poznanie jednostkowe. Stanisław Lem w swoich utworach kilkukrotnie oddawał palmę pierwszeństwa w poznaniu podmiotom jednostkowym. Rohan – wyzbyty z wszelkiej technologii i broni – wyrusza na spotkanie z nekrosferą i zdaje się, że właśnie jego jednostkowe poznanie empiryczne daje mu przewagę nad całymi zastępami technologicznych środków kontaktu. Do tejże sytuacji z „Niezwyciężonego” można również dodać indywidualne poznanie – a raczej próbę poznania – z końcowych stronic „Fiaska”. I w tej powieści wymiar technologiczny (nauka) reprezentowany przez super-komputer (GOD) nie podołał zadaniu, a spotkanie okazało się klęską. Wydaje się jednak, że główny bohater lepiej zdawał sobie z tego sprawę, niźli jego koledzy obserwujący wszystko gdzieś z dalekiej orbity Dzeta Harpii.

Nie można nie zauważyć pewnego szablonu – figury polegającej na tym, iż wybrany jednostkowy podmiot (Rohan, Kevin, Hogarth etc.) doznaje czegoś w rodzaju oświecenia indywidualnego, wypływając ponad horyzont nauki i technologii, a czasem i ponad systemy kulturowe oraz etyczne, by zrozumieć, a przynajmniej zrozumieć więcej niż frakcja naukowa i kulturowa. Nawet jeżeli jest to poznanie niepełne, cząstkowe, czy nawet irracjonalne. Może to być zachwyt Rohana nad mechanicznym spektaklem chmury minirobotów, może być bolesny bilans rachunków i strat moralnych („Fiasko”), może być wreszcie zerwanie łańcuchów antropomorfizacji i akceptacja osobliwości („Solaris”). Na temat tego, dlaczego nauka jest narzędziem niepełnym w poznaniu mówi sam Lem w jednym ze swoich esejów:

Mimo wszystko jednak, ludzie – w tym Kevin – zdają sobie sprawę z tego ograniczenia, co już jest pewnym sukcesem. Racjonalizacja bytów solarystycznych, słynnych Tworów F, jest bezcelowa – są one niedostępne, sensy ich egzystencji są ponad możliwości ludzkiej percepcji, a ich badanie naukowe ograniczać się może właśnie do „stukania białą laską”. Jedynym mikrozwycięstwem nauki jest częściowe poznanie budowy sobowtórów (neutrina), jednakże przetworzenie tej informacji i znalezienie motywów działania oceanu, jego spiritus movens, pozostaje ponad zdolnościami naszego mózgu. Można to stwierdzenie wyprowadzić z nurtu ewolucjonizmu, twierdząc, że możliwości poznawcze mózgu są zaadaptowane eonami pobytu na Ziemi i „napisane” pod dyktando Darwinowskiego regulaminu przetrwania. Biogeneza dokonana na Ziemi pozwala na zrozumienie tylko środowisk i ekosystemów, w których gatunek (homo sapiens) rezyduje, a zatem innoplanetarne novum (Solaris) jest niedostępne przez ograniczoną ewolucyjnie zdolność do rozumienia zjawisk, które są dla mózgu niestandardowe, nieludzkie, niekompatybilne z duchem geocentrycznym. Ocean Lema jest jednakże czymś więcej, gdyż tam, gdzie nie sięga ludzka percepcja, wkracza chemia, fizyka i inne nauki ścisłe, które matematycznie – w deskrypcji liczbowej – dają jako takie pojęcie o badanym obiekcie. Czytając jednak o ontologicznej stronie Solaris, badacze powieści Lema przekonali się, że również nauka nie jest stosownym medium poznawczym.

Czy Solaris jest zombie? Z pewnością ma ku temu odpowiednie predyspozycje. Delikatne smaganie „wodami” ziemskich urządzeń pomiarowych czy powołanie do życia Tworów F może wskazywać na celowe działanie, ale czy istnieje przekonywujący dowód na to, że zachowanie oceanu mogłoby być czymkolwiek bardziej świadomym niż choćby odruch warunkowy Pawłowa? Intrygujące jest przy tym zakończenie utworu:

Możliwych interpretacji tylko tych dwóch cytatów jest całe mrowie. „Dotyk bezdotykowy” może oznaczać zarówno porozumienie, jak i jego brak, co jest w sumie celną konkluzją całej powieści. Jest to interpretacja literacka, stworzona jako wniosek, wskazówka dla czytelnika. Można jednakże odczytać przywołane fragmenty w rozumieniu nauk ścisłych. Otóż ocean wchodził w interakcję z urządzeniami pomiarowymi, po czym porzucał je bez słowa – mógł być to odruch bezwarunkowy, który później przeszedł w warunkowy (ocean już nie chce się „dotykać”). Również powyższe cytaty są bardzo wymowne: wahanie, cofnięcie, oblanie. „Teoria zombie”, zakładająca brak świadomości Solaris, zyskała tu solidne argumenty – ocean reaguje na bodźce nie będąc ich świadomym. Co prawda w powieści nazywany jest często „mędrcem” pogrążonym w jakimś vita complentativa, ale nie wiadomo, na ile realne są te hipotezy, a na ile jest to desire thinking spragnionych kontaktu ludzi.

Jeżeli „teoria zombie” jest prawdziwa to wyjaśnienie bariery kontaktu jest trywialnie proste – zaawansowana komunikacja bez świadomości jednego z podmiotów dyskusji jest niemożliwa. Należy do tego nałożyć płaszczyznę personalną, gdyż również bohaterowie powieści zdają się nie być gotowi na kontakt.

Solaris istnieje pour soi i to jest główny problem, jaki trapi solarystów. Brak zainteresowania? Świadomości? Chęci? Możliwości? Prawdziwa bariera poznania pozostaje w sferze zagadek.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BIBLIOGRAFIA:

Jarzębski J., Cały ten złom (posłowie) [w:] Niezwyciężony, S. Lem,

Jarzębski J., Czarny Scenariusz (posłowie) [w:] Fiasko, S. Lem

Jarzębski J., Bóg, diabeł i list z kosmosu (posłowie) [w:] Głos Pana, S. Lem, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2002.

Jarzębski J., Smutek Edenu (posłowie) [w:] Eden, S. Lem, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2016.

Jarzębski J., Lustro (posłowie) [w:] Solaris, S. Lem, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2016.

Csicsery-Ronay Jr. I., Książka jest obcym: o pewnych i niepewnych interpretacjach „Solaris” Stanisława Lema [w:] Lem w oczach krytyki światowej, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1989.

Csicsery-Ronay Jr. I., Modelowanie Chaosfery : Stanisława Lema rozmowy z Obcymi, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 1992, nr 3, s. 30-52

Geier M., Eden: elementy semiologii „pozaziemskiej” [w:] Lem w oczach krytyki światowej, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1989.

Geier M. Fantastyczny ocean Stanisława Lema (Przyczynek do semantycznej interpretacji powieści Science Fiction „Solaris”) [w:] Lem w oczach krytyki światowej, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1989.

Steinmuller K., Personoidy u Lema [w:] Lem w oczach krytyki światowej, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1989.

Krupecka I., Ustanowić wartości. Problematyka aksjologiczna w Głosie Pana Stanisława Lema, „Przestrzenie Teorii” 2006, nr 6.

Kiszczak. D., Problematyka cywilizacji i kultury w „fantastyce wszechmożliwości” Stanisława Lema, dostęp [25.12.17], dostępny na stronie: http://www.lscdn.pl/pl/informacja-pedagogiczn/publikacje/662,Problematyka-cywilizacji-i-kultury-w-fantastyce-wszechmozliwosci-Stanislawa-Lema.html

Gajewska. A., Zagłada i gwiazdy – przeszłość w prozie Stanisława Lema, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2017.

Majewski. P., Gdzie jest zagadka? O Głosie Pana Stanisława Lema, Kultura liberalna 2013, nr 226.

Piasecka. A., Ety(lem)izacja czyli etyka w globie globalizacji. Z krytycznym Głosem Pana Lema w tle,  Kultura – historia – globalizacja 2010, nr 6

Kruszyńska. K. (red.), Przygody nierozumu: szaleństwo – myśl – kultura, Katowice: Uniwersytet Śląski, 2012.

 

1 Hasło: „obcy”, w: https://pl.wiktionary.org/wiki/kosmita, dostęp: 22.11.17.

2 Hasło: „obcy”, w: http://encyklopediafantastyki.pl/index.php/Kosmici, dostęp: 22.11.17.

3 Hasło: „obcy”, w: Słownik współczesnego języka polskiego (red. E. Wierzbicka), „Przegląd Reader’s Digest”, Warszawa, 1998, s 416.

4 E. Rybka, Astronomia ogólna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Kraków 1983, s. 579.

5 https://astrobiology.nasa.gov/about/history-of-astrobiology/

6 K. Koćma, Solaris od innej strony…, „Smokopolitan” 2017, nr 9, s.19-22.

7 J. Jarzębski, Cały ten złom (posłowie), w: S. Lem, Niezwyciężony, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

8 M. Płaza, O poznaniu w twórczości Stanisława Lema, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 306.

9 S. Lem, Niezwyciężony, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 29.

10 Mechaniczna rasa obcych, która pojawia się w „Niezwyciężonym” w literaturze przedmiotu ma kilka nazw: mechatrony, automaty, nekrosfera itd. W niniejszej pracy wszystkie te nazwy są stosowane zamiennie i odnoszą się do tego samego zjawiska.

11 S. Lem, Niezwyciężony, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 129.

12 J. Jarzębski, Cały ten złom (posłowie), w: S. Lem, Niezwyciężony, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

13 S. Lem, Niezwyciężony, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 133.

14 D. Kiszczak, Problematyka cywilizacji i kultury w „fantastyce wszechmożliwości” Stanisława Lema, Lubelskie Samorządowe Centrum Kształcenia Nauczycieli,  s 10.

15 J. Jarzębski, Cały ten złom (posłowie), w: S. Lem, Niezwyciężony, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

16 J. Jarzębski, Cały ten złom (posłowie), w: S. Lem, Niezwyciężony, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

17 J. Jarzębski, Cały ten złom (posłowie), w: S. Lem, Niezwyciężony, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

18 Określenie „personoidy” zapożyczone zostało od niemieckiego badacza literatury – Karlheinza Steinmullera. Posługuje się nim w artykule „Personoidy u Lema” jako pewnym definicyjnym kompromisem na nazwanie humanoidalnych projekcji wytwarzanych przez Solaris. W niniejszej pracy określenie „personoidy” będzie stosowane zamiennie z określeniami: „twory F” i „sobowtóry”.

Zob. K. Steinmuller, Personoidy u Lema, w: Lem w oczach krytyki światowej (red. I. Smorąg), Wydawnictwo Literackie,  Kraków 1989, s. 89.

19 S. Lem, Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 22.

20 K. Steinmuller, Personoidy u Lema, w: Lem w oczach krytyki światowej (red. I. Smorąg), Wydawnictwo Literackie,  Kraków 1989, s. 153.

21 S. Lem, Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 29.

22 Odkrycie Solaris nastąpiło sto lat przed narodzinami głównego bohatera.

Zob. S. Lem, Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 30.

23 Łukasz Gomułka, Semantyczna skala języków a „hierarchia” sposobów myślenia. Rozważania w świetle myśli Stanisława Lema, „HYBRIS” 2016, nr 35B, s. 90.

24 P. Krywak, Fantastyka Lema: droga do „Fiaska”, Wydawnictwo Naukowe ESP, Kraków 1994, s. 99.

25 S. Lem, Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 44.

26 S. Lem, Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 177.

27 J. Jarzębski, Lustro (posłowie), w: S. Lem, Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

28 K. Koćma, Solaris od innej strony…, „Smokopolitan” 2017, nr 9, s.20.

29 P. Krywak, Fantastyka Lema: droga do „Fiaska”, Wydawnictwo Naukowe ESP, Kraków 1994, s. 146.

30 Istvan. Csicsery-Ronay, Modelowanie chaosfery: Stanisława Lema rozmowy z obcymi, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 1992, nr. 3, s. 224.

31 S. Wigienka, Wiara i nauka u Stanisława Lema, 20.12.17, http://splotnieskonczonosci.pl/wiara-i-nauka-u-stanislawa-lema/  (dostęp: 11.04.2018).

32 J. Jarzębski, Lustro (posłowie), w: S. Lem, Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 330.

33 K. Banicki, Filozofia a mechanizmy obronne filozofów, w: S. Wróbel, Utajone funkcje umysłu, Wydział Pedagogiczno-Artystyczny UAM w Kaliszu, Kalisz 2008, s. 123.

34 S. Lem, Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 37-38.

35 J. Jarzębski, Czarny scenariusz (posłowie), w: S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987.

36 J. Jarzębski, Czarny scenariusz (posłowie), w: S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987.

37 S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 108.

38 S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 109.

39 S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 113-114.

40 Istvan. Csicsery-Ronay, Modelowanie chaosfery: Stanisława Lema rozmowy z obcymi, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 1992, nr 3, s. 22.

41 P. Czapliński, Stanisław Lem – spirala pesymizmu, „Teksty drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 2001, nr 6, s. 59-75.

42 P. Czapliński, Stanisław Lem – spirala pesymizmu, „Teksty drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 2001, nr 6, s. 67.

43 J. Jarzębski, Czarny scenariusz (posłowie), w: S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987.

44 S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 206.

45 S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 244.

46 S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 248.

47 S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 261.

48 S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 266.

49 S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 266.

50 S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 378.

51 K. Vonnegut, Ludzie, czy to tylko żarty?, w: Lem w oczach krytyki światowej (red. I. Smorąg), Wydawnictwo Literackie,  Kraków 1989, s. 24.

 

 

52 S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 366.

53 D. Suvin, Trzy paradygmaty świata science fiction: Asimov, Jefriemov, Lem, w: Lem w oczach krytyki światowej (red. I. Smorąg), Wydawnictwo Literackie,  Kraków 1989, s. 78.

54 J. Jarzębski, Czarny scenariusz (posłowie), w: S. Lem, Fiasko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987.

55 P. Czapliński, Stanisław Lem – spirala pesymizmu, „Teksty drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 2001, nr 6, s. 66.

56 P. Czapliński, Stanisław Lem – spirala pesymizmu, „Teksty drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 2001, nr 6, s. 68.

57 P. Czapliński, Stanisław Lem – spirala pesymizmu, „Teksty drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 2001, nr 6, s. 68.

58 P. Krywak, Fantastyka Lema: droga do „Fiaska”, Wydawnictwo Naukowe ESP, Kraków 1994, s. 10.

59 I. Krupecka, Ustanowić wartości. Problematyka aksjologiczna w Głosie Pana Stanisława Lema, „Przestrzenie teorii” 2006, nr 6, s. 231.

60 S. Lema, Głos Pana, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 35.

61 M. Brzóstwoicz-Klajn, Niewidzialna obecność Obcych w Głosie Pana Stanisława Lema i Córce łupieżcy Jacka Dukaja, „Quart” 2015, nr 3-4, s. 114.

62 S. Lema, Głos Pana, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 37.

63 S. Lema, Głos Pana, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 48.

64 J. Jarzębski, Bóg, diabeł i list z kosmosu (posłowie), w: S. Lem, Głos Pana, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

65 I. Krupecka, Ustanowić wartości. Problematyka aksjologiczna w Głosie Pana Stanisława Lema, „Przestrzenie teorii” 2006, nr 6, s. 233.

66 S. Lema, Głos Pana, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 128.

67 S. Lema, Głos Pana, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 129.

68 I. Krupecka, Ustanowić wartości. Problematyka aksjologiczna w Głosie Pana Stanisława Lema, „Przestrzenie teorii” 2006, nr 6, s. 234.

69 N. K. Hayles, Chaos jako dialektyka: Stanisław Lem i przestrzeń pisania, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, 1992, nr 3, s. 19.

70 N. K. Hayles, Chaos jako dialektyka: Stanisław Lem i przestrzeń pisania, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, 1992, nr 3, s. 13.

71 K. Czaja, Naukowcy słyszą głos(y). O uczonych w Głosie Pana Stanisława Lema Kamila, w: Przygody nie rozumu: szaleństwo, myśl, kultura (red. K. Kruszyńska), Uniwersytet Śląski, Katowice, 2012, s. 109.

72 N. K. Hayles, Chaos jako dialektyka: Stanisław Lem i przestrzeń pisania, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, 1992, nr 3, s. 13.

73 Istvan. Csicsery-Ronay, Modelowanie chaosfery: Stanisława Lema rozmowy z obcymi, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 1992, nr. 3, s. 45-46.

74 Istvan. Csicsery-Ronay, Modelowanie chaosfery: Stanisława Lema rozmowy z obcymi, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 1992, nr. 3, s. 44-48.

75 P. Czapliński, Stanisław Lem – spirala pesymizmu, „Teksty drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 2001, nr 6, s. 66.

76 P. Czapliński, Stanisław Lem – spirala pesymizmu, „Teksty drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja” 2001, nr 6, s. 67.

77 M. Geier, Eden: elementy semiologii „pozaziemskiej”, w: S. Lem, w: Lem w oczach krytyki światowej (red. I. Smorąg), Wydawnictwo Literackie,  Kraków 1989, s. 78.

78 S. Lem, Eden, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 43.

79 S. Lem, Eden, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 64.

80 M. Geier, Eden: elementy semiologii „pozaziemskiej”, w: S. Lem, w: Lem w oczach krytyki światowej (red. I. Smorąg), Wydawnictwo Literackie,  Kraków 1989, s. 111.

81 M. Geier, Eden: elementy semiologii „pozaziemskiej”, w: S. Lem, w: Lem w oczach krytyki światowej (red. I. Smorąg), Wydawnictwo Literackie,  Kraków 1989, s. 72.

82 Hasło: „fabryka”, w: Słownik współczesnego języka polskiego (red. E. Wierzbicka), „Przegląd Reader’s Digest”, Warszawa, 1998, s. 244.

83 M. Geier, Eden: elementy semiologii „pozaziemskiej”, w: S. Lem, w: Lem w oczach krytyki światowej (red. I. Smorąg), Wydawnictwo Literackie,  Kraków 1989, s. 144.

84 D. Kiszczak, Problematyka cywilizacji i kultury w „fantastyce wszechmożliwości” Stanisława Lema, Lubelskie Samorządowe Centrum Kształcenia Nauczycieli,  s 4.

85 J. Jarzębski, Smutek Edenu (posłowie) w: S. Lem, Eden, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

86 S. Lem, Eden, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 88-89.

87 M. Płaza, O poznaniu w twórczości Stanisława Lema, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 296.

88 J. Jarzębski, Smutek Edenu (posłowie) w: S. Lem, Eden, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

89 M. Płaza, O poznaniu w twórczości Stanisława Lema, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 320.

90 J. Jarzębski, Smutek Edenu (posłowie) w: S. Lem, Eden, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

91 S. Lem, Herezje, w: Tajemnica chińskiego pokoju, Universitas, Kraków 1996, s. 74.

92 A. Smurzyńska, Czy zombie są możliwe?, w: S. Wróbel, Utajone funkcje umysłu, Wydział Pedagogiczno-Artystyczny UAM w Kaliszu, Kalisz 2008, s. 74-75.

93 S. Lem, Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 325.

94 S. Lem, Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 326.

95 J. Jarzębski, Lustro (posłowie), w: S. Lem, Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY

im. Komisji Edukacji Narodowej

W KRAKOWIE

Wydział Humanistyczny

Instytut Filozofii i Socjologii

Kierunek: etyka

MAGDALENA ŚWIERCZEK

 

Problemy etyczne w literaturze fantastyczno-naukowej Stanisława Lema

Praca magisterska napisana pod kierunkiem
prof. dr hab. Tadeusza Gadacza

Kraków 2014

Spis treści

Wstęp .......................................................................................................................................... 4

Rozdział I: ................................................................................................................................... 6

Specyfika literatury science fiction ............................................................................................. 6

1. Literatura SF – czym jest, o czym mówi i co stanowi jej filozofię ......................... ….6

2. Zarys historyczny SF ................................................................................................ ..11

3. Problemy rewolucji naukowo-technicznej, które tworzą science fiction ................... 15

1) Proces rewolucji alienuje się względem człowieka i przejmuje nad nim kontrolę
18

2) Proces rewolucji wynosi ku władzy ludzi zarządzających techniką, czyniąc z nas niewolników ............................................................................................................ 19

4. Człowiek i społeczeństwo jako główny problem science fiction ............................... 20

5. Rewolucja egzystencjalna (przejaw rewolucji naukowo-technicznej) jako szczególna dziedzina zainteresowania SF............................................................................................ 23

Rozdział II................................................................................................................................. 28

Literatura SF Stanisława Lema - charakterystyka, wyodrębnienie problematyki etycznej ..... 28

1. Postać Stanisława Lema jako twórcy literatury SF.................................................. 28

2. Problematyka utworów Lema ................................................................................ 30

3. Problematyka etyczna: ........................................................................................... 33

1) Twory o atrybutach boskich ......................................................................... 33

2) Fenomen miłości .......................................................................................... 37

3) Kontakt z Innym .......................................................................................... 40

4) Indeterminizm, czyli rządy przypadku ........................................................ 44

5) Szok przyszłościowy i zanik wartości ......................................................... 46

6) Człowiek w oczach Obcego ......................................................................... 49

Rozdział III ............................................................................................................................... 58

Lemowskie przewidywania a czasy obecne i etyczny horyzont przyszłości............................ 58

1. Patologia kultury, destrukcja i autodestrukcja wartości ........................................ 58
2. Moloch informacyjny i obsesja przewidywania .................................................... 62

3. Totalna komputeryzacja ......................................................................................... 65

4. Literacki upadek .................................................................................................... 69

5. Świat bez wiary...................................................................................................... 74

6. Nowa miłość .......................................................................................................... 80

Zakończenie .............................................................................................................................. 85

Bibliografia: .............................................................................................................................. 87

Wstęp

Celem niniejszej pracy jest nie tylko wyodrębnienie i omówienie problemów etycznych w twórczości SF Stanisława Lema. Przede wszystkim kierowałam się pragnieniem przybliżenia osoby, twórczości i poglądów Stanisława Lema, jak i omówienia samej specyfiki uprawianego przez niego gatunku literackiego – opartego na analizowaniu etycznych konsekwencji rewolucji naukowo- technicznej. Postać Lema, podobnie jak istota fantastyki naukowej popadają w zapomnienie i oddalają się od świadomości dzisiejszych odbiorców literatury fantastycznej – w chwili obecnej jednej z najpopularniejszych. Sama do niedawna należałam do grona ignorantów, jeśli chodzi o SF i twórczość Lema, przytłoczona przez mierne, współczesne produkcje fantastyczno-naukowe. Kiedy już zapoznałam się z fenomenalnymi książkami Lema, jako początkujący twórca poczułam się zobowiązana do próby omówienia najważniejszych, a więc etycznych problemów, jakie pisarz starał się poruszać. Jako studentka etyki uznałam, że obranie za temat pracy literatury SF jest odpowiednie dla profilu moich studiów. Wybrałam Lema z podziwu dla niego, jak i troszcząc się o zachowanie jego wskazówek, przestróg i fenomenalnych przewidywań. Lektura jego dzieł dała mi pogłębienie coraz bardziej płytkiej, powierzchownej rzeczywistości, jaka mnie otacza.

Hipoteza, którą stawiam jako pierwszą oznajmia, że Stanisław Lem w swej twórczości był doskonałym futurologiem (choć nie utożsamiał się z futurologią). Po drugie, dotyczyło to zarówno kwestii rozwoju technologicznego, jak i problemów etycznych i moralnych. Po trzecie, przede wszystkim chodziło mu o istotę SF – a więc problematykę etyczną. Wynalazki i przewidywania na innych polach nie stanowiły rzeczy najważniejszej, choć były bardzo istotne. Po czwarte, Lem przejawiał ogromną wrażliwość etyczną i jego przewidywania oraz przestrogi dotyczące losów ludzkiej moralności okazały się nad podziw trafne.

Dodatkowymi sprawami, jakimi chciałabym się zająć, są: istota fantastyki naukowej, jej fałszywy obraz w świadomości dzisiejszych odbiorców, powody ziszczenia się moralnych upadków i etycznych niepowodzeń, o jakich pisał Lem, możliwe rozwiązania pogarszającej się sytuacji dotyczącej zarówno zaniku istoty omawianej literatury, jak i samego zmysłu etycznego i
świadomości etycznej (co jest z sobą powiązane).

Mam zamiar korzystać z dzieł Lema, książek i publikacji na temat jego osoby i twórczości, innych prac magisterskich, artykułów, wywiadów. Będzie to przede wszystkim analiza twórczości, zarówno samodzielna, jak i z pomocą badaczy i miłośników Lema, skierowana przeze mnie na
problematykę etyczną. W pierwszym rozdziale omówię specyfikę literatury fantastyczno-naukowej, z uwzględnieniem jej zarysu historycznego, przykładowo wybranymi problemami, omówieniem istoty i dziedzin zainteresowania SF, nakierowanych głównie na człowieka i społeczeństwo. W drugim rozdziale poświęcę całą uwagę osobie i twórczości Stanisława Lema, z uwzględnieniem wyróżniających się, powtarzających problemów etycznych w jego utworach. Rozdział stanowić będzie wnikliwe, choć (z racji wymogów technicznych pracy) wybiórcze spojrzenie w głąb światów i wnętrz bohaterów, gdzie tkwią ostrzeżenia Lema, dotyczące niebezpieczeństw rewolucji naukowo- technicznej. Rozdział trzeci złączy lemowskie przewidywania z dzisiejszym obrazem świata oraz prognozami dotyczącymi jego rozwoju. Pozostanie w zależności do rozdziału drugiego – to, co wydało mi się w nim ciekawe i intrygujące postaram się rozwinąć i przenieść na dzisiejsze realia. W ten sposób liczę na stworzenie pracy zarówno analitycznej, jak i refleksyjnej, dotyczącej płaszczyzny teoretycznej (literackiej) jak i praktycznej (współczesnej rzeczywistości).

Bardzo dużym wkładem mojej pracy okazały się książki i prace Zdzisława Lekiewicza, Marka Oramusa, Jerzego Jarzębskiego, Macieja Płazy; wszyscy, którzy pomogli mi zrozumieć twórczość Stanisława Lema, ujęci zostali w bibliografii. Osoby te bardzo wnikliwie analizowały fantastykę naukową, poznanie u Lema, jego samego jako filozofa, jego wiarę, a raczej brak takowej; starały się ująć jakże obszerną twórczość Lema w ramy, a tym samym przybliżyć jego niepowtarzalną postać.

Praca ma raczej charakter eseistyczny, niż ścisły, choć starałam się przede wszystkim opierać na wartościowych publikacjach, a swoje wnioski i przemyślenia wplatać w wyszukiwane fakty. Chciałabym, aby po jej lekturze naszła czytelnika refleksja nad kierunkiem, ku któremu zmierza rewolucja naukowo-techniczna oraz nad tym, czy odpowiednio radzimy sobie z jej pędem. Lem uważał, że zbaczamy ze ścieżki wartości dotąd niezachwianych, a zamiast zastępować je nowymi, stojącymi na tym samym poziomie, gubimy je lub podmieniamy mniej znaczącymi. Wyjaśnienie tego obrałam za esencję pracy.

Rozdział I:

Specyfika literatury science fiction

 

1. Literatura SF – czym jest, o czym mówi i co stanowi jej filozofię

Publikacji na temat filozofii science fiction jest niewielka ilość z racji tego, jak szerokim pojęciem musiałby zająć się człowiek chcący ją opisać choćby połowicznie i nakreślić zakres jej filozoficznego zainteresowania. Fantastykę czytam całe życie i z własnego doświadczenia, wiedzy filozoficznej oraz przewertowania wspomnianych publikacji wysnuwam wniosek, że fantastyka (nie tylko naukowa, ale w ogóle) nagminnie łamie brzytwę Ockhama. Nieustannie, bez żadnego usprawiedliwienia, gdyż ze swej istoty go nie potrzebuje, mnoży byty ponad potrzebę, wypełniając nimi krainy, planety bądź całe nowe uniwersa. Poprzez tę konkluzję pojmuję, jak ciężko określić filozofię science fiction, której przedmiotem jest nie tylko świat rzeczywisty, realne przeżycia, emocje i rozmyślania, ale i spekulacje pozbawione często realnego podłoża (wydarzenia mogłyby się zdarzyć, lecz na chwilę obecną to niemożliwe). Znając temat jedynie powierzchownie łatwo źle zrozumieć istotę fantastyki, zwłaszcza naukowej. Dlatego nim przejdę do sedna niniejszej pracy, zajmę się omówieniem głównych założeń i podstaw science fiction.

Fantastyka to dziedzina niemal dowolnej kreacji, kreowania istot i światów z wyobrażeń. Twory te na obecne czasy oraz poziom naszej wiedzy o świecie co najwyżej przypominają rzeczywiste; wyobraźnia twórców wykracza poza świat realny. Fantastyka jest interdyscyplinarna; fantastyczność, czyli kreowanie istot i światów, to cecha znajdująca się wewnątrz rodzajów i gatunków. Piotr Krywak uważa, że najlepiej uznać ją za kategorię estetyczną.1 Tak rozpatrywana fantastyka zdaje się nie mieć barier, zarówno gatunkowych, jak i narzuconych na tworzenie w jej ramach prócz tej jednej – nierealności. Pewne fakty ze świata realnego mogą zostać zachowane (np. historia, prawa natury). Te wnioski są powierzchowne; temat ten będzie rozwijany w kolejnych
podrozdziałach.

Fantastyka dzielona jest na trzy podstawowe gatunki (opiszę jedynie ich zależność od czasu): fantasy, czyli opowieść toczącą się w przeszłości lub alternatywnej teraźniejszości, horror, gdzie bohaterowi towarzyszy nierealne zagrożenie niezależnie od czasu oraz omawiane w niniejszej pracy
SF.

 

1 P. Krywak, Fantastyka Lema: droga do FIASKA, Wydawnictwo naukowe WSP, Kraków 1994, s. 14.
Fantastyka naukowa jako węższa odmiana fantastyki dzieje się najczęściej w przyszłości. Polskie tłumaczenie zwrotu science fiction (użyte pierwszy raz przez Hugo Gernsbacka w 1929 roku) nie do końca oddaje jego znaczenie. Każdy zauważy, że fantastyka, będąc zaprzeczeniem realizmu, jest tym samym w jakimś stopniu zaprzeczeniem nauki. Pierwiastek naukowości znika lub maleje w zestawieniu z fantastycznością. Nazwa jasno wskazuje na fikcję, nawet kłamstwo, a jednocześnie każe wierzyć w oparcie na naukowych dowodach. Tę antynomię, właściwą całej SF, trzeba dobrze zrozumieć. Autor tworzący SF musi mieć naukową wiedzę, powinien być wizjonerem, spekulować, opierając się na nauce, jednakże niezależnie od poziomu prawdopodobieństwa, jego świat w chwili obecnej nie ma szans na zaistnienie. I to jest właśnie science fiction, która miesza wszystko tak, że nieobyty z faktami naukowymi odbiorca może pomylić rzeczywistość z fikcją. Vera Graaf, autorka Homo Futurus, uważa, że SF należy uznać za spekulację imaginacyjną. Ta spekulacja musi zachowywać stały związek ze współczesnym obrazem
świata.2 Na przykład teza, niemożliwa do obalenia, jak i do udowodnienia, że w kosmosie żyją

istoty pozaziemskie – i już można stworzyć utwór fantastyczno-naukowy.

Ryszard Handke określił właściwości utworów SF, do których zalicza się: nieprawdopodobna lokalizacja, a więc w miejscu, do którego na dzień dzisiejszy nie sposób dotrzeć czy żyć; czas, który dla narratora jest przeszłością a dla czytelnika przyszłością; rzeczy spoza domeny rzeczywistości empirycznej. Ta ostatnia występuje nawet tam, gdzie brak czasowo przestrzennych zjawisk.3

W drugiej połowie XX wieku gwałtownie wzrosła liczba publikacji SF. Zmiany gatunku są tak nagłe, że wciąż wymykają się ustalanym dla niego definicjom. Krywak nie uważa, by SF stanowiło gatunek, bowiem science fiction może być opowiadaniem, powieścią, komiksem itp., a więc przynależy do gatunków. Fantastykę uważa za przeciwieństwo beletrystyki.4

Przyczyna, przez którą SF trwa i coraz prężniej się rozwija nie tkwi jedynie w skoku w rozwoju technologicznym współczesnego świata. Posłużę się spostrzeżeniem Lema, by ją wykazać. W Filozofii Przypadku Lem zadaje retoryczne pytanie: czym byłaby literatura bez zainteresowania cierpliwych i życzliwych czytelników? To ono ma sprawiać, że jedne dzieła żyją i nie znikają z powierzchni, a inne umierają gdzieś po kątach, wzgardzone i zapomniane. Ale to zainteresowanie
nie wynika tylko z fluktuacji mód. Wiele zależy od tego, co autorzy poumieszczali między

2 Tamże, s. 14-15.
3 R. Handke, Odruch warunkowy Stanisława Lema, [w:] Nowela, opowiadanie, gawęda, pr. zbior. pod red. K.
Bartoszyńskiego, M. Jasińskiej-Wojtkowskiej, S. Sawickiego, Warszawa 1974, s. 308-309.
4 P. Krywak, op. cit., s. 12-13.
okładkami. Jeśli treści tam zawarte wciąż współgrają z tym, czym żyje i w co wierzy świat, co pasjonuje ludzkość, dzieło takie ma więcej szans na długowieczność niż klecone w pośpiechu efemerydy, które Kisiel nazywał literaturą niekonieczną.5

SF pobudza wyobraźnię i poszerza postrzeganie, daje niejako wymówkę dla nawet najbardziej nieprawdopodobnych spekulacji. Jednocześnie pozostaje w związku ze światem współczesnym, nauką i technologią, co nie dotyczy fantasy ani nie musi dotyczyć horroru. Patrząc z punktu filozoficznego, istnienie literatury SF jest nieuniknione i niezbędne dla człowieka
świadomego miejsca ludzkości we Wszechświecie, wyobcowania żywej, świadomej istoty wobec ogromu kosmosu, niepewnej o jutro, słabej i śmiertelnej, której fantazjowanie o cywilizacjach pozaziemskich czy przyszłych wynalazkach przynosi ukojenie. Jednak dawanie upustu fantazji to nie istota fantastyki naukowej, jedynie jej nośnik. Ową istotą jest zmiana zachodząca w człowieku, tak nieunikniona, jak dalszy rozwój naukowo-techniczny świata. Temat ten zostanie omówiony dalej.

Filozofia odgrywa tak istotną rolę w SF, że jest wręcz wymagane od pozycji z fantastyki naukowej, by poruszały egzystencjalne oraz moralne problemy. Na przeróżnych planetach, statkach kosmicznych, przy podróżach w czasie oraz nawiązywaniu kontaktów z obcymi cywilizacjami, fabuła danej książki czy filmu wręcz domaga się bohaterów przeżywających wewnętrzne przemiany i szukających sensu zdarzeń. Science fiction zainteresowane są takie nauki jak socjologia i psychologia, co wskazuje na istniejące pole emocjonalnych i psychicznych przeżyć postaci oraz problemów natury porządku świata czy sensu istnienia.

Fantastyka naukowa stanowi spekulację na temat tego, co mogłoby się wydarzyć, opierając się na prognozowaniu i rozwoju nauki. Jak stwierdził Arthur C. Clarke, SF przedstawia rzeczy, które na szczęście się nie wydarzą, natomiast fantasy jest tym, co nie może się wydarzyć niestety. SF posiada dozę prawdopodobieństwa, zazwyczaj przerażającą, łamiącą dotychczasowe poglądy na
świat i porządek rzeczy w przeciwieństwie do fantasy, rozrysowującego przed odbiorcą kompletnie nieprawdopodobne, często idylliczne światy i udoskonalone stworzenia, jak te nieśmiertelne. Science fiction zawiera więcej wyrazu obaw i lęków dotyczących przyszłości, podczas gdy fantasy przepełnia tęsknota za niemożliwym, ziszczenie nierealnych marzeń.6 Niemożliwym także przez to,
że minionym – fantasy sięga ku przeszłości, mitologii i legendom, opowiadając o świecie bądź

stworzeniach, w które nikt z nas już nie wierzy (a przynajmniej nikt z naszego kręgu kulturowego).

 

5 M. Oramus, Bogowie Lema, Wydawnictwo Kurpisz, Warszawa 2006, s. 10.
6 Polemizuję, [w:] http://przekartkowane.wordpress.com/2012/01/14/polemizuje/, 18.11.2013.
Rozrysowuje się tu filozofia SF – stanowiąca przestrogę, zmuszająca do przemyśleń na temat postępu, kierunku, w którym zmierza ludzkość, granic rozwoju. Nie ma zapewnić rozrywki, a spojrzeć w kierunku przyszłości i zwrócić uwagę na ogromną przestrzeń możliwości, jakie, choć nie mogłyby się na chwilę obecną ziścić, zawierają w sobie przerażający pierwiastek prawdopodobieństwa.

Pozycje science fiction zawsze powinny nieść przesłanie, nawet jeśli nie w każdym wypadku głębokie, to nieodzownie niepokojące. Fantastyka naukowa to nieustannie otwarta dyskusja na temat tego, jaka jest i do czego może doprowadzić ludzka kondycja oraz gdzie zmierza ludzka ambicja. Książki Stanisława Lema mogłyby stanowić (i zresztą stanowiły) podręczniki obnażające ciąg przyszłych zdarzeń i zmian na podstawie współczesnego Lemowi obrazu ludzkości, który to wcale mu się nie podobał.

Pojawia się tu zasadnicze pytanie: czy SF ma niepokoić z natury swego gatunku, czy też dyktuje to sam rozwój ludzkości? Jeśli nie chodzi o naturę SF, a ludzką, to obraz współczesnych ludzi nabiera negatywnego wymiaru, kierunek ich zmian jest pozbawiony optymistycznych rokowań. Największym marzeniem Lema była inna ludzkość7; lecz ludzkość jest taka, a nie inna i pod tym względem odpowiedź na pytanie, skąd bierze się charakter przestrogi SF jest niezmiernie istotna. Stanowi bowiem rozwiązanie kwestii tego czy jesteśmy skazani na radykalne przeobrażenie, destrukcję tudzież autodestrukcję, niekoniecznie totalną, czy też fantastyczno- naukowe spekulacje są jedynie niepopartymi stanem faktycznym lękami.

Natchnieniem omawianego gatunku jest rozwój nauki i techniki.8 To inspiracja zrodzona z obaw, wyraz potrzeby przemyśleń, przestrzegania przed zagrożeniami i zatrzymania się na chwilę, by przyjrzeć się temu rozwojowi. Oczywiście nie w każdym przypadku – spotkać można SF wpasowujące się w literaturę popularną i rozrywkową, choć kanon gatunku domaga się od niej sięgania do głębi futurologicznych lęków.

Science fiction potrafi stworzyć kultowe pozycje, które są nieustannie powielane, kontynuowane, filmowane, pobudzając wyobraźnię milionów ludzi na całym świecie. Te pozycje tworzą pewne uniwersalne obrazy, które są powszechnie akceptowane i przyjmowane do
świadomości milionów odbiorców. Tak jak rozwój nauki i techniki buduje fantastykę naukową, tak jednocześnie ona konstruuje pewne oczekiwania wobec przyszłości czy Wszechświata.
Oprócz tego, że science fiction stanowi uzewnętrznienie obaw, to także ucieczka przed realizmem życia codziennego w teraźniejszości. Niepewność wobec przyszłości, gwałtowny rozwój technologiczny, ulotność ludzkiego życia i samotność we wszechświecie prowokują do fantazjowania i prognozowania. Ludzie tęsknią za inną, inteligentną formą życia w kosmosie, za posiadaniem pewności co do jutra, za możliwością zmiany przeszłości czy oszukania śmierci. Te tęsknoty, razem z obawami, budują SF. Zaznaczyć trzeba, że pomysł spełnienia owych tęsknot rodzi kolejne obawy – dlatego niepokój jest silniejszym budulcem fantastyki naukowej, niż marzenia.

Bardzo często podejmowanym tematem w SF jest zło. W literaturze spotkać można zło na płaszczyznach: zagadnienia racjonalności bytu, atrybutów Boga, stosunków egzystencjalnych, rozważań ontologicznych odnośnie negacji i negatywności, skończoności i doskonałości, racji logicznych, modalności bytu. Zło pojawia się przy fundamentalnych zagadnieniach dotyczących natury ludzkiej, woli i sprawczości.9 W fantastyce naukowej z ludzkiej istoty, ludzkich tworów, obcych cywilizacji czy samej koncepcji Wszechświata wyłania się zło, burząc dotychczasowy, znany ludzkości porządek rzeczy. Często miewa wymiar platoński, będąc efektem niedoskonałości istnienia jako stawania się w czasie, a także podziału materii. Mnożąc byty, fantastyka naukowa
mnoży także nowe ścieżki dla ich zachowania i przywar. Jedyna cywilizacja, jaką znamy, to ta na Ziemi, przejawiająca zło, lecz nim nie przesiąknięta; w literaturze SF występuje ogrom istot o całkowicie negatywnym wydźwięku czy wizji ludzkości pozbawionej utrzymujących się dziś zalet. Etyczny wymiar SF jest niemal zawsze obecny w jego hard wersji, a także występuje nawet w pozycjach czysto rozrywkowych, ponieważ zepsucie, jak i ulepszenie świata oraz człowieka to pole do snucia przejmujących i widowiskowych opowieści.

Fantastyka naukowa bywa naiwna z natury, ale jako gatunek ma swą naiwność w pełni uzasadnioną. Prawdopodobieństwo, które musi zawierać nie musi być uzależnione od realizmu przedstawionej rzeczywistości. Oto dla przykładu Cieplarnia Briana W. Aldissa, gdzie autor wybiega wyobraźnią kilka miliardów lat w przyszłość. Ziemia przestała się obracać, pogrążając swoją jedną połowę w mroku, podczas gdy na drugiej przekarmione światłem rośliny wyrosły w podobne zwierzętom organizmy. Ludzie skarłowacieli, lękając się teraz niemal każdego, gigantycznego owada. Olbrzymie pająki, które tak naprawdę są roślinami, utkały nici pomiędzy Ziemią a Księżycem, wędrując pomiędzy nimi bez najmniejszego problemu. Kompletna abstrakcja, ale – któż może stuprocentowo zaprzeczyć możliwości jej zaistnienia? Podobnie w kultowym filmie
Equilibrium, gdzie przyszłe społeczeństwo egzystuje wyleczone z emocji – zażywa na nie cudowny lek, dzięki czemu nie ma wojen, waśni, bólu, cierpienia, a jednocześnie miłości, bliskości ani poświęcenia. Trudno wyobrazić sobie wynalezienie takiego środka i zamianę znanego nam świata uczuć w beznamiętnego siewcę pokoju. A jednak nikt nie może zapewnić, że ten obraz nigdy się nie ziści. Usprawiedliwienie naiwności zapewnia SF próba wglądu w przyszłość w perspektywie dynamicznie rozwijającej się teraźniejszości.

2. Zarys historyczny SF

Fantastyka narodziła się wraz z pierwszymi kulturami w dziejach, aczkolwiek nie można utożsamiać tych początków z powstaniem fantastyki naukowej. Niewątpliwie razem z ludzkim umysłem rozwijała się także wyobraźnia; pierwsze, wykraczające poza rzeczywistość fantazje dotyczyły kreacji przeróżnych bóstw, a więc prób wyjaśnienia zachodzących, naturalnych zjawisk, których ludzkość nie pojmowała. Tworzenie fantastyki nie było ograniczone przez podążanie w parze z rozwojem nauki, w przeciwieństwie do SF. Nauka i technika musiały osiągnąć pewien wysoki poziom, zrobić skok, charakteryzujący ostatnie wieki, by wzbudzić ludzkie niepokoje, z których wyrosła fantastyka naukowa.

Zdzisław Lekiewicz (jego Filozofia Science fiction jest jedynym rzetelnym, obszernym opracowaniem tematu, jakie znalazłam w języku polskim) dostrzega ułomność teoretycznych rozważań na temat SF, ponieważ zajmują się nimi entuzjaści, a nie znawcy gatunku. Szwajcarski krytyk Pierr Versis wyprowadził rodowód fantastyki od Gilgamesza i Platona. Skłoniły go do tego pierwiastki utopijne, zawarte w dziełach takich jak Państwo. Szukanie naukowości w pierwszych tworach, wyprowadzonych z fantazji, zdaje się nieporozumieniem, jeśli mówimy o fantastyce
naukowej.10

Inni szukają źródeł SF w technologicznych podstawach lub przemianach społecznych. W odrodzenie moralne jako czynnik postępu cywilizacji wierzył jeszcze Schiller, a za nim utopiści XIX wieku. Utopijność poglądów przegrała w XX wieku na rzecz dystopijności. Wiek XIX i XX przyniosły rozczarowanie realizacją przyszłości, w której pokładały nadzieję wieki wcześniejsze (najpłodniejszy w utopie był wiek XVIII; w pewnym momencie wszystkie się załamały). Zrodziło się pytanie, czy człowiek jest zdolny tworzyć coraz lepszą rzeczywistość? Jakiej przemiany potrzebuje, moralnej, duchowej? W XIX wieku odpowiedzi były jeszcze bardzo naiwne, dopiero w
latach czterdziestych Marks i Engels dali pełną odpowiedź, którą podjęli kontynuatorzy. W

fantastyce pytanie o interpretację ludzkiego działania pojawiło się dopiero pod koniec XIX wieku.11

Gdyby chcieć koniecznie znaleźć prekursorów SF, Lekiewicz wskazuje na przełom XV i XVI wieku. Science fiction jest niezmiennie związana z dużymi odkryciami naukowymi. Pierwsze fantastyczne pomysły inspirowane rozwojem nauki przypadają na XVI wiek.12 Leonardo da Vinci szkicował wtedy swoje techniczne rozwiązania wyprzedzające skrajnie własną epokę. Pierwsze zdobycze naukowe były tak niezmiernie spektakularne, że w ludziach budziła się odwaga fantazjowania, wybiegania jeszcze dalej. Wtedy też nastąpił oświeceniowy przełom w myśleniu człowieka o sobie samym; wyzwolił się spod sztywnych doktryn religijnych średniowiecza i zobaczył samego siebie w oderwaniu od wszystkiego, nawet bardziej, jako centrum wszystkiego,
prekursora, epicentrum świata kształtującym go.

Dojrzewała wizja człowieka nie tylko jako dziedzica własnej kultury, a jako twórcy cywilizacji przyszłości. Przyszłość wydobyła się spod oków przeszłości i teraźniejszości i stała się jednym z najważniejszych elementów w filozofii. Bacon jako pierwszy z filozofów określił, że szansa przyszłości dla człowieka tkwi w dialogu prowadzonym za pomocą techniki między człowiekiem a przyrodą. Możliwe, że to on napisał pierwszą utopię osiągnięcia idealnego stanu społecznego za pomocą nauki i techniki (Nowa Atlantyda wydana pośmiertnie, inspiracja wielu późniejszych pisarzy). Bacon był optymistą odnośnie relacji i porozumienia człowieka z techniką
(człowiek tworzy labirynty, człowiek może z nich wyjść).13

Obok takiej utopii występuje inna, fantastyka dystopijna, mówiąca o negatywnym wpływie używania techniki i rozwoju nauki (swego rodzaju przestroga). Obecnie jest ona bardziej rozwinięta od naiwnych utopii, ukazując skutki tworów ludzkich, na które oni sami nie są przygotowani. To wyraz ludzkich wątpliwości wobec torów rozwoju naukowego i technicznego ludzkości. Pierwszy zdaje się Tomasz Campabella z Miastem Słońca, gdzie określił, że moralne odrodzenie ludzkości nie następuje dzięki zdobyczom techniki i nauki. „Dopiero w dobrze ukształtowanym moralnie
społeczeństwie można myśleć o przyszłości bez niepokoju.”14

W pierwszym okresie kształtowania się SF, pytań filozoficznych i społecznych jeszcze nie było, występowała czysta inspiracja zdobyczami nauki i techniki. Zyskawszy wymiar filozoficzny,

 

11 Tamże, s. 26-27.
12 Tamże, s. 22.
13 Tamże, s. 23.
14 Tamże, s. 25.
w XIX wieku zaczęła być czymś wyraźnie odrębnym od innych gatunków literackich. Fascynacja nauką i techniką, w połączeniu z refleksją nad kierunkiem zmian ludzkości i przyszłością zaowocowała stworzeniem dzisiejszej fantastyki naukowej, rodzącej pozycje otaczane wręcz kultem na całym świecie (choćby Star Wars). Wraz z XX wiekiem w fantastyce naukowej zaczyna być zawarta troska o to, by zdobycze nauki i techniki działały dla ludzkiego dobra. Przestroga zaczyna być wyraźna i dominująca.

Herbert George Wells, pierwszy wielki pisarz SF XX wieku w swych utworach ukazywał

moralną katastrofę społeczeństwa w momencie, gdy natrafia na silniejszego przeciwnika (Wojna

światów) czy możliwości obrócenia zdobyczy techniki przeciwko twórcom (Niewidzialny człowiek). Wizjami przyszłości pokazywał błędy współczesnej mu teraźniejszości, konsekwencje pozostania na złej drodze. Stał się prekursorem późniejszej antyutopijności. Głównym jej przedstawicielem był Aldous Huxley, wzór antyutopisty, którego do dziś trudno prześcignąć. Nie straszył, na co stawiają dzisiejsze pozycje SF, a przestrzegał (Nowy, wspaniały świat). Należy wspomnieć także o Karelu Capku, który, podobnie jak Wells, miał dar dostrzegania politycznej i społecznej rzeczywistości. Prócz ukazania złych konsekwencji technologicznego rozwoju cywilizacji, snuli historiozoficzne wizje odnośnie rozwoju społecznego i jego przyczyn. Zwracali uwagę na takie problemy socjologiczne, których brakuje już późniejszym pozycjom tego gatunku, stającym się w dużej
części literaturą popularno-rozrywkową.15

W latach dwudziestych pojawiło się pierwsze pismo poświęcone SF, za sprawą inżyniera Hugo Gernsbacka, nazwane Amazing Stories. Nakład w 1929 roku wynosił już 100 tysięcy egzemplarzy, a Gernsback zaczął uchodzić za ojca fantastyki naukowej. Kładł duży nacisk na prawdopodobieństwo powieści science fiction, ich techniczne wykonanie. SF miało być przewidywaniem cudownych wynalazków ludzkości i skutków ich zastosowania i do dziś fantastyka naukowa jest tak rozumiana przez niektórych pisarzy (co stanowi błędne czy też powierzchowne, naiwne rozumowanie). Taki afirmatywny stosunek wobec technologicznego
postępu wciąż określa się mianem Złudzenia Gernsbacka16. Wizja cudowności przyszłości nie

przetrwała. Lem również zdawał sobie sprawę z jej złudności. Nie pokazywał wspaniałości tworów przyszłości (może jedynie wspaniałość ludzkich możliwości), co ich straszność, ludzką ułomność czy ryzyko sięgania zbyt daleko lub w nieodpowiednim kierunku. Podkreślał ludzką pychę, która
sprowadzała katastrofy i zepsucie.

 

15 Tamże, s. 28-30.
16 Tamże, s. 30-31.
Po powstaniu pierwszego czasopisma szybko pojawiły się kolejne, a następnie lawinowo zaczęły ukazywać się komiksy i powieści z wątkami przygodowymi i kryminalnymi. Zapotrzebowanie komercyjnych materiałów napędzało rozwój gatunku, choć raczej przyczyniało się do spadku kunsztu SF niż wzrostu. Nie mniej pojawił się obraz tego, jak olbrzymi wpływ miała fantastyka naukowa na swych odbiorców. W wydawaniu literatury science fiction przodowały Stany Zjednoczone; w Związku Radzieckim każda książka Lema rozchodziła się natychmiast w nakładzie miliona lub więcej egzemplarzy. W Polsce nakłady po pięćdziesiąt do stu tysięcy egzemplarzy
schodziły w jeden dzień.17

Stara szkoła pisarzy SF uznaje, że fenomen tej literatury tkwi w myśli, jaką reprezentują jej pozycje – to nie tyle literatura bohaterów, fabuły ani nawet rozważań, a nowych konceptów naukowych, stanowiących swoisty, nieprzewidywalny eksperyment myślowy. Pisarz i naukowiec Konrad Fijałkowski w 1976 roku na Drugim Kongresie Europejskim SF stwierdził, że nie ma literatury fantastyczno-naukowej bez wytworzenia klimatu zaufania wobec nauki. Powiedział, że tylko w świecie, w którym to, co dziś pomyślano, jutro może stać się bytem naukowym lub
technicznym, stanowi przyjazne środowisko dla literatury science fiction.18

Istnieje także pogląd mówiący, że fantastka naukowa ma popularyzować osiągnięcia nauki wśród osób spoza kręgów naukowych. Jednakże oba te stanowiska nie oddają w pełni roli, jaką współcześnie odgrywa SF. Według Marka Mumpera dziś to już nie eksperyment naukowy, popularyzacja osiągnięć ani pożywka dla komercji, a przede wszystkim literatura humanizmu. Jak w czasach oświecenia, na pierwszy plan wysuwa się człowiek. SF ma dostarczać „niezliczonych obrazów człowieka jako spokrewnionego ze Wszechświatem”19, a więc filozoficznej refleksji na obszarze, którym filozofia zwykle się nie zajmuje – w skali astronomicznej.

Są to rozważania trafne, aczkolwiek rozmijające się z czasami współczesnymi o kilkadziesiąt lat (Filozofia Science fiction Lekiewicza, gdzie między innymi opisał powyższe dzieje SF, została wydana w 1985 roku). Mam pewne wątpliwości co do tego, czy dzisiejsza fantastyka naukowa stawia na refleksję nad człowiekiem. Powinna, według kanonu, aczkolwiek nie trzyma się go. Wydaje mi się, że teraz istnieje zezwolenie na, nazwałabym to, dzikość fantazji, a więc niczym nie skrępowane fantazjowanie. Choć SF powinien krępować przymus odnoszenia się do nauki i techniki, nawet ten prosty wymóg nie jest już tak oczywisty w pozycjach przypisywanych
fantastyce naukowej. Dzisiaj science fiction to najczęściej ucieczka i rozrywka, a niezmiernie

17 Tamże s. 32.
18 Cz. Chruszczewski, Konstruktywna rola fantastyki naukowej, [w:] Nowe Drogi Nr 10/76, s. 172.
19 Z. Lekiewicz, op. cit., s. 35.
rzadko przestroga. Ponadto fantastyka naukowa została nieco przyćmiona boomem, jaki w przeciągu ostatnich dziesięcioleci osiągnęło fantasy. Można by powiedzieć, że tęsknota za nierealnymi światami, długowiecznością i doskonałością próbuje wygrać tu i na pewnych polach wygrywa z refleksją nad tym, dokąd zmierza ludzkość.

3. Problemy rewolucji naukowo-technicznej, które tworzą science fiction

Rewolucja naukowo-techniczna nie mija, a nasila się – innowacje technologiczne i postęp naukowy nabierają tempa, im dalej docierają. Tym samym lawinowo ukazują się publikacje naukowe na jej temat; nie zaistniała zgoda na przyjęcie dla niej jakiejś konkretnej nazwy, choć zrodziły się dziesiątki propozycji. Trudność w określeniu danego procesu tkwi w jego ogromnej złożoności i wielorakim wpływie na człowieka i społeczeństwo. Rewolucja naukowo-techniczna nazywana jest dziś także trzecią rewolucją przemysłową; jej głównymi znamionami są nowe źródła energii, automatyzacja, robotyzacja, komputeryzacja, tworzywa sztuczne oraz szybkie przetwarzanie informacji. Cecha charakterystyczna rewolucji to skrócenie czasu pomiędzy
momentem powstania innowacji do jej wdrożenia.20 To niezmiernie ważne dla etycznego aspektu,

tak istotnego w klasycznym SF – w dzisiejszym świecie zabrakło czasu na refleksję, do czego doprowadzi dany wynalazek, zmiana, rozszerzenie, badanie, rozwianie złudzenia.

By nie zostać w tyle wobec rozwoju nauki, techniki i społecznego wymiaru egzystencji, omawiana rewolucja musi nie tylko opisywać i badać współczesne problemy, ale i przewidywać zjawiska czekające ludzkość w przyszłości. Inaczej analizy rewolucji byłyby bezużyteczne, mijające się z transformacjami naukowo-technicznymi. Rozstrzygnięcie wielu z problemów,
zwłaszcza tych przewidywalnych, w dużej mierze leży na barkach filozofów.21 Ponieważ interesuje

mnie aspekt dotyczący literatury fantastyczno-naukowej, zależy mi na przyjrzeniu się filozoficznym dywagacjom na temat trzeciej rewolucji przemysłowej w kontekście tejże literatury, a tym samym –
śmiałych, wybiegających często poza realizm przewidywań i spekulacji na temat przyszłości.

Dla filozofii najbardziej interesującą kwestią odnośnie omawianej rewolucji jest wpływ nauki i techniki na ludzi – zarówno na całe społeczeństwa, jak i jednostki. Ważny jest kontekst, w jakim rozpatruje się ten wpływ, bowiem dzisiejsza cywilizacja jest terenem całościowego istnienia ludzi; nie sposób oderwać jej naukowo-technicznych aspektów od niej samej. Człowiek, który by nie
uczestniczył w tej cywilizacji choć w małym stopniu musiałby zostać powity czy też porzucony w

 

20 Historia gospodarcza, rewolucja naukowo-techniczna, [w:]
http://biznes.pwn.pl/index.php?module=haslo&id=3967498, dostęp 10.01.2014.
dzikiej głuszy, nie eksplorowanej przez żadnych ludzi. Każdy uczestniczący we współczesnej cywilizacji ma do niej stosunek globalny, który przejawia się głównie w akceptacji bądź braku akceptacji swego stanu bytowania. Dzisiaj ten stosunek do wpisanej w cywilizację nauki i techniki jest niespotykanie we wcześniejszych wiekach spolaryzowany. Nie wiąże się to z fascynacją osiągnięciami naukowo-technicznymi – ta już dawno stopniała, a nasilenie osiągnęła już w nowożytności. Współcześnie wielu myślicieli sięga np. do Schopenhauera, by wyrazić swój
stosunek do własnej cywilizacji.22 W XXI wieku jesteśmy o wiele mocniej uzależnieni od

wytworów naukowo-technicznych, niż wcześniejsze pokolenia – odczuwamy niepokój i dyskomfort, gdy tylko zapomnimy telefonu komórkowego lub zostaniemy odcięci od Internetu. Bez stałego dostępu do sieci telefonicznej i internetowej człowiek jest w coraz większym stopniu bezradny; jednocześnie zaczyna być coraz bardziej samotny w świecie systematycznego zanikania bezpośrednich kontaktów międzyludzkich. Kanały informacyjne już kilka sekund po zdarzeniu mogą informować o nim cały glob – jadąc rano tramwajem do pracy można czytać w serwisach internetowych o tysiącach ofiar po drugiej stronie Ziemi. Błyskawiczny napływ mas informacji, które skraca się do statystyk czyni nas nieczułymi; ludzkość globalnie złączona kanałami informacyjnymi i masową rozrywką jest coraz mniej wrażliwa na rzeczywistość – zmiany, tragedie, wartości, realne zdarzenia. Im mocniej polega na środkach masowego przekazu, tym bardziej naraża się na manipulację swoim myśleniem.

Wiek XX rozczarował owocami rewolucji przemysłowej – ludzkość dowiedziała się, jak coś zrobić, lecz bez świadomości tego, czy trzeba to zrobić ani dlaczego. To, co miało budować i przekształcać świat, w wielkiej mierze zniszczyło go, nie tylko poprzez wojny, ale i kryzysy, które trwają i pogłębiają się po dziś dzień. Człowiek stracił dobre mniemanie o sobie samym, dostrzegając w swej naturze istotę skłonną do bezgranicznego zła. Po wojnach światowych zaistniała gwałtowna potrzeba odnalezienia źródeł moralnej odnowy. Wielu teoretyków, zwłaszcza zachodnich, doszło do wniosku, że kryzys moralny, w jaki popadła ludzkość, osiągnął taki stopień,
że nie ma z niego żadnych dróg wyjścia. Najbardziej dramatyczny wyraz tych obaw można odnaleźć w dziełach literackich; obawy skierowane ku rozwojowi nauki i techniki – w literaturze SF.

Dochodzą do tego inne kryzysy, lawinowo przybywające wraz z rozwojem współczesnej cywilizacji – naukowy (nauka więcej problemów stwarza, niż ich rozwiązuje), informacyjny (nawał
informacji blokuje informacyjne kanały), technologiczny (technologia obraca się przeciwko

 

22 Tamże, s. 50-51.
ludziom), demograficzny i surowcowo-energetyczny (dwie strony jednego medalu) oraz ekologiczny (brak kontroli zanieczyszczeń).23 W XXI wieku kryzysy te osiągnęły taki poziom, że zdaje mi się, że ludzie XX wieku nie mogliby w to uwierzyć, natomiast my niemal tego nie dostrzegamy. Nauka sięga już swą ingerencją we wszystko, nie uznając żadnych granic; postępuje manipulacja informacjami; technologia zastępuje pracę żywych organizmów i uzależnia je od siebie; postępuje przepaść pomiędzy Północą a Południem i wzrasta liczba ludności, a tym samym jej wykorzystanie surowców i produkowanie zanieczyszczeń. Człowiek, który umierał z ideami Lema w umyśle, jeszcze wtedy migającymi gdzieś daleko na horyzoncie przeżyłby szok,
umieszczony w dniu dzisiejszym, szok o stanowczo negatywnym wydźwięku. Stawianie na użyteczność i konsumpcyjny styl życia odbierają masom trzeźwy, obiektywny oraz moralny osąd dzisiejszego świata. Dziś niewiele nas szokuje i zaskakuje; normy etyczne, choć rozpaczliwie wołają o nie znawcy, nieuchronnie bledną. Upadek moralności powoduje wykwit różnego rodzaju etyk: bioetyki, etyki biznesu, środowiskowej, infoetyki; jak uważają niektórzy teoretycy, mają być jedynie zasłoną ukrywającą immanentną nieetyczność, rozrastającą się na wszystkie dziedziny
ludzkiego życia i działalności.24 Mimo to wciąż nie można stwierdzić jednoznacznie czy rozwój

naszego świata zmierza ku katastrofie, czy ku nowej, lepszej przyszłości – i dlatego może istnieć

literatura science fiction, prosperując bez żadnych przeszkód.

Filozofowie przedstawiają skrajnie odmienne poglądy na temat wpływu trzeciej rewolucji przemysłowej na człowieka, przede wszystkim dlatego, że zapewnia ona bardzo szeroki wachlarz domniemywań jej przyszłych skutków. Skrajni optymiści twierdzą, że rozwój nauki i techniki w końcu rozwiąże wszystkie problemy społeczne; skrajni pesymiści sądzą, że ten rozwój biegnie wprost w przepaść, ciągnąc za sobą nasz gatunek. Już na początku rewolucji naukowcy apelowali, nieraz rozpaczliwie, że ludzkość nie dorosła jeszcze do swych odkryć, bierze w ręce narzędzia zbyt potężne dla niej. Zauważano, że powstają naukowe teorie i odkrycia nie zabezpieczone żadnym systemem aksjologicznym, ponieważ etyka nie nadąża za rewolucją naukowo-techniczną. Problem ten podkreślali zwłaszcza teoretycy z ustrojów kapitalistycznych; ci z socjalistycznych dopatrywali się pozytywnych skutków skoku rozwojowego. Może to wynikać z racji tego, że państwa socjalistyczne osiągały wysokie szczeble rozwoju naukowo-technicznego później niż rozwinięte państwa kapitalistyczne. Te ostatnie szybciej przekonywały się o brakach i kłopotach
towarzyszących rewolucji.25 Osiągnęły dobrobyt, wpadły jednak w konsumpcjonizm, pogoń za

 

23 Tamże, s. 52-54.
24 J. Filek, Wstęp do etyki biznesu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001, s. 10.
25 Z. Lekiewicz, op. cit., s. 56-57.
zyskiem, ocenianie człowieka ze względu na jego przydatność. Zaczęły zanikać wartości i bliskość międzyludzka, pojawiła się rosnąca samotność w tłumie, trudności w zakładaniu i utrzymaniu rodzin, zachłanność, popadanie w depresje i choroby nerwowe. Nastąpiła kulminacja nierówności pomiędzy ludźmi i ich zarobkami. Tym samym zaczęła wzrastać nagonka na sam proces rewolucji.

Zarówno nie przekonuje kapitalistyczna wizja nieuchronnej katastrofy, jak i naiwny optymizm ustrojów socjalistycznych. Trzecia rewolucja była nieuchronną konsekwencją rozwoju ludzkiego i przyniosła doskonałe możliwości rozwoju społecznego, gospodarczego i kulturowego, ale on nie wynika z nich automatycznie. Ponieważ nigdzie nie uniknięto porażek, rozsądną zdała się teoretykom analiza błędów, jakie popełniono podczas procesu rewolucji. Zaistniała ideologiczna walka na płaszczyźnie analizy trzeciej rewolucji. Jedne ideologie są pełne obaw, inne pełne nadziei. SF przejęło ten pierwszy wyraz, dając swobodny upust lękom, jakie budzi w ludziach proces i następstwa rewolucji naukowo-technicznej. Wymienię kilka niebezpieczeństw, na jakie wskazują teoretycy, które z pewnością były i pozostają inspiracją dla fantastyki naukowej.

1) Proces rewolucji alienuje się względem człowieka i przejmuje nad nim kontrolę

Pisał o tym najpełniej Jacques Ellul, francuski filozof i socjolog; podkreślał, że technika, bez

żadnej dyskusji ani zawahania dobiera sobie środki i nie są one kwestią wyboru człowieka. Człowiek nie ma władzy nad postępem technicznym ani nie obiera najlepszych dla niego dróg. Istota ludzka została tu sprowadzona raczej do urządzenia rejestrującego.26 Człowiek jawi się przedmiotem, nie podmiotem techniki (rozumianej nie tylko jako produkcja dóbr materialnych, ale i propaganda, reklama, prawo itp.). Technika – amoralna, nie potrzebująca kultury, otoczek społecznych ani cywilizacyjnych, robi z człowieka niewiele znaczący trybik w swym mechanizmie. Trzeba tu wtrącić, że filozofowie i socjologowie państw socjalistycznych uważali, że nad rozwojem techniki można zapanować. Lekiewicz uznaje, że taka technofobia, negująca pozytywne wartości rewolucji jest bezzasadna27; z dzisiejszej perspektywy czasu nie wiemy, czy rozwój techniczny włada nami, czy my nim. Według mnie to raczej kwestia czegoś innego – człowiek posiada kontrolę nad swymi wynalazkami, ale systematycznie wyzbywa się lub przekształca dotychczasowe wartości, podważa ustanowiony porządek, budując nowy, w którym technika ma coraz więcej miejsca; tak splótł się z nią, że nazwałabym społeczeństwo rewolucji naukowo-technicznej zmechanizowaną istotą biologiczną (a więc stało się to, co przewidywał Lem). Człowiek i technika
według mnie nie walczą z sobą, a ze sobą się zrastają.

 

26 Tamże, s. 61.
27 Tamże, s. 65.
2) Proces rewolucji wynosi ku władzy ludzi zarządzających techniką, czyniąc z nas niewolników

Jako pierwszy tę przestrogę sformułował James Burnham w 1941 roku, widząc w przemianach społecznych XX wieku głęboki kryzys kapitalizmu. Stwierdził, że dawne podziały na społeczeństwa socjalistyczne i kapitalistyczne straciły rację bytu – na ich czele stanęli ludzie zarządzający techniką. Sam kapitalizm miał zniknąć z takich powodów, jak wzrost bezrobocia, długów publicznych i prywatnych, niemożność kierowania krajami trzeciego świata (to już niepoprawne określenie – mówi się kraje globalnego Południa) czy zanik prywatnych inwestycji (ciężko dziś zgodzić się z tym zarzutem – Unia Europejska wkłada gigantyczne fundusze w prywatne projekty). Diagnoza w dużej części była trafna. Burnham nie stawiał naprzeciw siebie kapitalizmu i socjalizmu – nie uznawał za możliwy ustrój bezklasowy, umiędzynarodowiony i demokratyczny (za taki uważał socjalizm). Tym samym odbierał głównemu budowniczemu socjalizmu – ZSRR – miano państwa socjalistycznego. Jego społeczeństwo określił jako menadżerskie, z nową klasą menadżerów na czele. Burnham wywarł swoimi poglądami duży wpływ na późniejsze antykomunistyczne koncepcje oraz wskazywanie na techników jako nową władzę. Takie myśli, a także poglądy Ellula posiadają charakterystyczną cechę – utożsamiają możliwość z koniecznością, co jest zasadniczym błędem. Zarysowany problem jest jednakże trafny
– sprzężenie rozwoju społeczeństwa z rozwojem rewolucji naukowo-technicznej jest konieczne, a często nie ma miejsca, prowadząc do kryzysów oraz pogłębiających się wypaczeń i antynomii. To częsty temat, zarówno bezpośredni jak i pośredni, w fantastyce naukowej. Społeczeństwo menadżerskie przyjmuje w niej przeróżne formy i dotyczy władzy nad najróżniejszymi dziedzinami
naukowo-technicznymi – np. manipulacją DNA.28

Z drugiej tezy wyłania się problem, jaki przede wszystkim możemy dziś zaobserwować, słysząc o nim i w nim uczestnicząc – doba Internetu, zwłaszcza portali społecznościowych sprawiła, że istnieją bazy szczegółowych informacji o niemal każdym człowieku, który ma do Internetu dostęp. Poza tym twórcy informacyjnych portali, programów radiowych i telewizyjnych, reklam i programów mają możliwość manipulowania opinią publiczną.

To jedne z licznych obaw, jakie napędzają machinę SF w ruch. Jednakże science fiction nie jest futurologią – nie ma za zadania prognozować ani przewidywać przyszłych torów, na jakie trafią
ludzkie dzieje. Czym w takim razie fantastyka naukowa zajmuje się w swej istocie?

 

 

28 Tamże, s. 66-75.
4. Człowiek i społeczeństwo jako główny problem science fiction

Ani nauka, ani technika, ani nawet przyszłość nie są głównym tematem SF, choć tak często zdaje się ludziom spoza kręgu znawców. To człowiek, zarówno w ujęciu jednostkowym, jak i zbiorowym, stanowi podstawowy problem poruszany w fantastyce naukowej. A konkretnie nieunikniona zmiana, jaka nieustannie w człowieku zachodzi. Zmieniającemu się człowiekowi towarzyszą wizje oparte na rozwoju naukowo-technicznym, a także osadzany jest w przyszłości. Ale to on stanowi podmiot dociekań SF, nawet jeśli pełno w niej obcych cywilizacji i nowych gatunków. W jakich kontekstach jawi się tu człowiek, co science fiction ma wnieść w życie ludzkie, jaką refleksję przynieść?

Teoretycy najczęściej wskazują na stworzenie jakiegoś modelu idealnej przyszłości, na jakiej można by się wzorować lub do której dążyć. To dążenie do nakreślenia odpowiedniego świata przyszłości przynosi jednak niebezpieczeństwo w postaci kreowania bezużytecznych utopii29 (a to można by bez przeszkód wybaczyć fantasy, w którym takie utopie nie stanowią żadnego lub niewielkie zagrożenie). Często autorzy ograniczają się do krótkiego wstępu, mówiącego o istnieniu od dawna idealnego, stabilnego ustroju, a w fabule skupiają się na losach bohaterów. Lem uciekał od analizowania ustroju sprawiedliwości społecznej ku eksperymentowaniu, często groteskowym, możliwych form społecznego ładu (pomijając komunizm, co do którego wyobraźnia socjologiczna była jeszcze zbyt mała, by opisywać jego realizację i funkcjonowanie).30

XVII i XVIII wieczne utopie miały być pociechą dla utraconych nadziei i złudzeń. XX wieczna literatura fantastyczna to już nawet nie pociecha – jak napisał Lem, na utopijnej bibliotece science fiction powinny widnieć słowa: „Było dobrze, jest źle, będzie gorzej”.31 Czas utopii minął, a to, co towarzyszy kreacji człowieka, to dystopijność – zwłaszcza w świecie kapitalizmu. I tutaj przodowali wspominani już Wells (Wojna Światów), Huxley czy George Orwell (1984). Wells w swej książce Podróżnik po Krainie Czasu zawiera swoje spostrzeżenia co do drogi rozwoju ludzkości, mówiąc, że marzenie o rozumie ludzkim było krótkotrwałe, a on sam zaczął działać na swoją zgubę. Rysuje tam także problem alienacji, dialektykę zniewolenia i panowania, odzywa się
w nim głos socjalisty wierzącego w możliwość osiągnięcia sprawiedliwości społecznej. Orwell ugodził w myślenie, wytoczywszy wizję absolutnie totalitarnego państwa kontrolującego nawet sny,
gdzie największa zbrodnia to samodzielne myśli (1984). To była jedna z najbardziej

 

29 Tamże, s. 78.
30 Tamże, s. 79.
31 S. Lem, Fantastyka i futurologia, tom 2, Kraków 1973, s. 425.
zaawansowanych wizji świata techników, zwłaszcza zajmujących się propagandą, inspirowana następstwami faszyzmu.32

Socjologiczna wyobraźnia Raya Bradbury w książce Fahrenheit 451° tworzy społeczeństwo o wartościach czysto instrumentalnych, nastawione na dobra materialne; dobra intelektualne, np. książki są zakazane i palone przez Straż Pożarną. Autor pozwala na nadzieję odrodzenia się kultury, a tym samym człowieczeństwa, poprzez ludzi – książki, którzy nauczyli się na pamięć literackich dzieł. Wizja ta jest naiwna i pełna psychologicznego nieprawdopodobieństwa postaci; Lem stwierdza, że nie dorównuje w żadnym stopniu Orwellowi, ponieważ Bradbury nie zdaje sobie sprawy z tego, w jakim stopniu gorszy jest ustrój, gdzie książek palić nie trzeba, bo zatraciły w
ludzkiej świadomości wszelką wartość.33

Tego typu socjologiczne pomysły były odpowiedzią na realne problemy społeczeństw, w jakich autorzy żyli lub jakie obserwowali, zwróceniem na nie uwagi, uwypukleniem, często karykaturalnym, obranej przez dany ustrój drogi. W wieku XX SF inspirowała się także problemem obecnym dziś jedynie w niektórych rejonach ziemskiego globu – przeludnieniem. Blish przedstawił wizję środka uzupełniającego regulację liczby narodzin – kontrolę zgonów. Społeczeństwo podlega statystykom, to od nich zależy życie i śmierć. Silverberg w opowiadaniu Szczęśliwy dzień w roku –
2381 kpił z teoretyków przeciwnych kontroli przyrostu naturalnego, zwłaszcza tych powołujących się na Boga. W społecznościach Silverberga (notabene żyjących w miastach-państwach nazwanych Monadami, hermetycznymi jak te Leibniza) płodzenie to najważniejsza, ludzka powinność, dla której wydaje się za mąż już dwunastolatki i wymienia partnerami, a kto nie jest w stanie sprostać wymaganiom struktury miasta, trafia do „zsypu”. To opowiadanie woła o poszukiwanie właściwych wyborów norm moralnych w rzeczywistości, w której zachowanie jednej owocuje złamaniem
innej.34

Inny jeszcze problem to możliwość zaniku norm moralnych wobec postępującej racjonalizacji

życia. SF i na to pytanie stara się odpowiadać; autorzy dostrzegają w postępującym racjonalizmie

świata ludzkiego duże niebezpieczeństwo. Między innymi obawiają się zaniku indywidualizmu i samodzielnego, a zwłaszcza odmiennego od kanonu myślenia. W opowiadaniu Harlana Ellisona Ukorz się pajacu – rzecze Tiktator panuje reżim bezwzględnego przestrzegania czasu. Dzięki temu społeczeństwo funkcjonuje w idealnym, bezpiecznym schemacie. Wystarczy jednak jeden człowiek z brakiem poczucia czasu, a całe społeczeństwo jest zagrożone. Na człowieka, który wszędzie się
spóźniał, wykorzystano wszelkie środki tropiące i nacisku, łącznie z torturami. Nie on sam w sobie był tu groźny, a jego poglądy. Takie podejście łączyło wszystkich autorów SF XX wieku, którzy poruszali ten problem – zracjonalizowana struktura społeczna wymaga bezwzględnego działania i myślenia ludzkiego w ten sam sposób. Żaden z pisarzy na taką rzeczywistość się nie godził. Ciekawą koncepcję przedstawił John Brunner w opowiadaniu Marnotrawstwo, gdzie w młodości można było szaleć, dostając kredyty na rzecz przyszłej pracy. Po przekroczeniu pewnego progu należało odpłacić czas, jaki przehandlowało się na przyjemności. Bohater opowiadania próbuje uniknąć zobowiązania trzystu lat pracy popełniając samobójstwo. Jednakże i na to był sposób – ocknął się jako sam mózg, świadomość, która przez trzysta kolejnych lat odpracuje swój kredyt, dowodząc statkiem kosmicznym. Konsumpcja wiąże się w tym społeczeństwie z odpracowaniem na
podstawie bezwzględnie ustanowionej równowagi.35

W fantastyce naukowej można też dostrzec wręcz karykaturalne powiększanie zjawisk współczesnych autorom, np. specjalizowania funkcji społecznych. W strukturach społecznych istnieją ścisłe zawody, a pracujący w nich ludzie nie mogą się wyłamywać ze swej specjalności – zaburzyłoby to funkcjonowanie społeczeństwa. W opowiadaniu McIntosha Zespół specjalizacja włada życiem społecznym – każdy jest badany w specjalnym ośrodku i przydzielany do odpowiedniej dla siebie funkcji. Ludzie spełniający tę samą funkcję zostają przydzieleni do zespołów, których bezwzględne, amoralne działanie dla ogólnie przyjętego dobra jest nie do pokonania przez nic.

Zwraca się także uwagę na gigantyczny rozwój reklamy, który sprowadza jednostki do słupków statystycznego oddziaływania danych bodźców. Niekiedy traktuje się temat jako zabawę, innym razem śmiertelnie poważnie. Powód występowania reklamy w SF w XX wieku jako problemu można tłumaczyć tym, że już wtedy zaczynała być nadużywana, co konsumenci z
łatwością dostrzegli. Dlatego też takie opowieści były opisem teraźniejszości, a nie przyszłości. Po przyszłości spodziewano się lepszych metod inżynierii społecznej, niż reklama.36

Pod koniec XX i w XXI wieku dochodzą inne tematy oraz przede wszystkim – wizje katastroficzne na coraz większą skalę (oceniłabym, że powodowane jest to na równi pesymizmem jak i wymogiem zniewalających efektów specjalnych kina). Istnieje moda na przewidywanie, co doprowadzi do końca świata lub ludzkości – spotkać można nurty wskazujące na ekologię, robotykę, najazdy kosmitów, lecących ku Ziemi obiektów, epidemie, mutacje genetyczne itd. Nie
jest to do końca w duchu fantastyki naukowej i nie mogłabym się zgodzić, że jest to jakieś jej przeobrażenie – zawsze będzie chodzić w science fiction o refleksję, nie efekciarstwo. Dlatego uważam za rzecz pożyteczną pisanie pracy na ten temat, przypominanie o istocie gatunku w oparciu o autorytety – zwłaszcza Lema. Łatwo zapomnieć o tym, ile SF przemyca refleksji, gdy coraz bardziej zmierza do taniej rozrywki. Stanisław Lem, razem z innymi najważniejszymi postaciami fantastyki naukowej ujmował w sposób wizjonerski problematykę społeczną – i ta problematyka nadal powinna być w pozycjach science fiction najważniejsza.

5. Rewolucja egzystencjalna (przejaw rewolucji naukowo-technicznej) jako szczególna dziedzina zainteresowania SF

Osiągnięcia trzeciej rewolucji przemysłowej nieuchronnie eliminują myślenie, w które uwikłany był jeszcze człowiek XX wieku – antropocentryczne i geocentryczne. Przede wszystkim przez to, że odkrycia kosmologiczne i astronomiczne gigantycznie poszerzyły ludzkie postrzeganie
świata. Przez to pojawiły się filozoficzne implikacje odkryć kosmologicznych, które jako problem natury antropologicznej znajdują wydźwięk w literaturze SF.37 Problematyka egzystencjalna jest tym, na czym opiera się istota science fiction – czyli rozwój człowieka jako jednostki, społeczeństwa, gatunku. Kondycja człowieka zyskuje coraz większe pole, w jakim należy ją rozpatrywać, im więcej pojawia się wynalazków i odkryć, tym bardziej mnożą się pytania o przyszłość ludzką.

Jednym z podstawowych zagadnień jest pytanie, czym jest świat i kim jest człowiek wobec możliwości istnienia we Wszechświecie innych istot rozumnych. Nasz świat z astronomicznego i fizykalnego punktu widzenia jest coraz lepiej zrozumiały, tym bardziej zracjonalizowane jest spojrzenie na niego, im więcej o nim wiemy. Określono ramy przestrzenne i czasowe Ziemi i gatunku ludzkiego. Zaczęto dostrzegać naszą zależność od Wszechświata i zjawisk w nim zachodzących. Pole filozoficznych rozważań nie tkwi już w pytaniu, dokąd zmierza człowiek i
świat, a nawet sam nasz Układ Słoneczny – pytanie to wybiegło tak daleko, jak sięga nasza naukowa świadomość, a więc ogarnia cały widzialny Wszechświat.

Analizując sytuację człowieka wobec rewolucji naukowo przemysłowej, najczęściej spotykanymi słowami są odpowiedzialność, odwaga i godność.38 Ludzkość coraz bardziej ważyć musi kroki naprzód, uważając, by nie zdeptać własnej godności. We wcześniejszych wiekach nie istniały czyny mające tak ogromną moc negatywnych konsekwencji, by w jednej chwili przekreślić
dorobek tysięcy lat etyki i moralności człowieka. Dziś możemy sięgnąć coraz głębiej w siebie, jak i dalej od nas, a rozwój etyki już od dawna za tym postępem nie nadąża. Dlatego tak ważne jest nieustanne rewidowanie poglądów na świat – a jako czynność nieustająca, dla człowieka, który potrzebuje zakotwiczenia w poglądach i poczucia stałości, jawi się niezwykle trudną.

Dla rewolucji egzystencjalnej najważniejszy okazał się rozwój i osiągnięcia biologii, chemii oraz medycyny. Ewolucja, proces dotąd chaotyczny, nie do opanowania, losowy zaczął być krok po kroku przejmowany przez celowe, ludzkie działanie. Stanisław Lem w 1966 roku w Summa technologiae posłużył się hasłem doścignąć i prześcignąć naturę – tak niezrozumiałym wówczas, że nawet nie zastanawiano się, czy jest możliwe.39 Dziś raczej można już tylko zastanawiać się, czy coś dla człowieka w tej dziedzinie okaże się niemożliwe. To, że człowiek przekształca samego siebie, staje się oczywistością, a nie fantazjami twórców SF. Tym samym przekształcania potrzebują systemy etyczne, które najczęściej po prostu rozprężają się, pozwalając na coraz więcej,
rzadko budując jakąś nową perspektywę, którą można by postawić naprzeciw wynalazków. Bomby atomowe i eksploracja kosmosu zdają się nie tak istotne jak rozwój medycyny i biologii – to, jak zbliżyliśmy się do kopiowania boskiego dzieła, jak to określił Victor C. Ferkins.40

Pod koniec XIX wieku Francis Galton wprowadził pojęcie eugeniki (choć selektywność rozmnażania postulował już Platon), wtedy jeszcze zdające się należeć do sfery SF, nie nauki. Dzisiaj eugenika coraz bardziej przechodzi z prawdopodobieństwa do faktu. Podnoszą się głosy zarówno za, jak i przeciw dobremu urodzeniu (sprzeciw dotyczy głównie możliwości nadużycia eugeniki oraz wątpliwości o charakterze religijnym), co ma swoje odzwierciedlenie w fantastyce naukowej. Powstało wiele fantastycznych odpowiedzi na podstawowe pytanie, związane z eugeniką: kto ma decydować o tym, jacy będą ludzie przyszłości? Olbrzymie możliwości nadużycia
takiej władzy wymagają przestrogi i refleksji – a więc stanowią idealny temat dla science fiction.41

Jednocześnie wraz z rozwojem inżynierii genetycznej powstaje coraz więcej odpowiedzi na odwieczne pytanie: kim jest człowiek? To nieustannie poszerzające się pole odpowiedzi wzbudza niepokój, a tym samym pobudza wyobraźnię twórców fantastyki. Możliwości ludzkie wchodzą w strefę, która przez tysiąc lat była zarezerwowana dla bogów. Odwoływanie się do kwestii boskiej,
czy to sięgania ku niej, czy tkwiącej w człowieku, jest częstym motywem przynajmniej XX

 

 

39 Tamże, s. 108.
40 Co jest, a co będzie. Rewolucja egzystencjalna i społeczny bezwład, [w:] Technika a społeczeństwo. Antologia,
Warszawa 1974, t. 2, s. 198.
wiecznego SF. W XXI wieku zdaje mi się, że bardziej niepokoi zaprzeczanie naturze, panowanie nad nią i prześciganie jej niż narażanie się siłom wyższym.

Istnieje poważny problem obok wszelkiej rewolucyjności, zwłaszcza egzystencjalnej. Człowiek nie wytrzymuje zmian w swym świecie, nie daje rady adaptować się do zmieniających się błyskawicznie warunków. Świadczy o tym chociażby problem uzależnień od alkoholu czy środków psychoaktywnych, powszechnych na olbrzymią skalę, które oszałamiają umysł i przytępiają postrzeganie. Alvin Toffler, amerykański socjolog nazwał to załamanie możliwości adaptacyjnych szokiem przyszłościowym. Od pytania Kim jest człowiek? – uznaje za ważniejsze: Kim staje się człowiek? Toffler twierdzi, że uciekamy od świata, poprzez ciągłą zmianę tracimy rozróżnienie
pozór – rzeczywistość i to właśnie wywołuje szok przyszłościowy.42 Walka o przystosowanie się do

nieustannych zmian to częsty temat SF. Pomysłów jest wiele – stabilne modele społeczne, gdzie zmiany zostają zahamowane jak i w drugą stronę – stworzenie człowieka takiego, który do zmian będzie adaptował się z dziecinną łatwością. Odnośnie pokierowania tak rozwojem ludzkim, by go przystosować, a więc powracając do tematu eugeniki, Ferkins zwraca uwagę, że pojęcia takie jak wolność czy tożsamość (najważniejsze dla człowieka) musiałyby zostać kompletnie
przewartościowane lub stracić wszelkie znaczenie.43 Jak odróżnić to, cośmy wybrali,

wyeliminowali i nabyli od tego, kim jesteśmy naprawdę? Czym się stajemy w obliczu możliwości manipulowania wszystkim w nas? To pytania filozoficzne, które znajdują odzwierciedlenie w SF.

Posłużyć należałoby się kilkoma przykładami, odzwierciedlającymi wpływ rewolucji egzystencjalnej na SF. Wspomnę o kilku filmach, bo choć moja praca bazuje na literaturze, SF przejawia się zarówno w książkach, jak i filmach (a także komiksach). Problem inżynierii genetycznej był przedstawiany w takich kultowych produkcjach, jak Łowca Androidów, Matrix czy Surogaci. Często twory manipulacji genetycznych (równie często jak roboty) buntują się przeciwko istniejącemu porządkowi, czego motyw występuje w dwóch pierwszych filmach. Bunt związany jest z najczęściej z nieetycznym traktowaniem ludzkich tworów (przeważnie ulepszonych zamienników): wyzyskiwaniem, okłamywaniem, ustanawianiem najniżej w hierarchii. Film Surogaci według mnie doskonale wyraża obawę przed genetyczną inżynierią oraz rozwojem robotyki. Ludzie tkwią w domach, jedynie utrzymując się przy życiu – jedząc i śpiąc. Za nich na ulice wychodzą ich elektroniczne sobowtóry, idealne, wiecznie młode, silne i piękne. To one są prezentowane światu, podczas gdy ich właściciele najczęściej tkwią w zaniedbanych ciałach,
depresyjnym otoczeniu i starzeją się, czemu nie potrafią sprostać wobec rozdźwięku między

42 Tamże, s. 112.
43 Co jest..., op. cit., s. 197.
naturalną koleją rzeczy a ich doskonałymi surogatami. Zmuszenie ludzi do adaptacji zmian odbywa się także inaczej – poprzez leki, środki chemiczne, propagandowe, przekaźnikowe itp. Ciekawą koncepcję przedstawia film Incepcja, w którym programuje się ludzkie myślenie za pomocą snów. Włamywacz wchodzi do snu danej osoby i wkłada do sejfu lub kradnie z niego konkretną informację.

Być może mój tok myślenia nie pokrywa się do końca z realiami rewolucji egzystencjalnej, ale nazwa i specyfika od razu kojarzy mi się z egzystencjalizmem. W tym nurcie człowiek jest skazany na swoją wolność. Nastąpiło w nim kompletne uwolnienie od deterministycznego myślenia. Podobnie człowiek uwalnia się z ograniczeń narzuconych we wcześniejszych wiekach przez zbyt mały rozwój nauki, techniki i ludzkiej świadomości. To, co było kwestią możliwości staje się kwestią wyboru. Sądzę, że mamy tu do czynienia z nową odsłoną egzystencjalizmu, na skalę, w którą trudno byłoby uwierzyć jej twórcom. Nie chodzi już tylko o gospodarowanie swoim
życiem, swoją tabula rasa; tablica, na której zapisywano swe doświadczenia i wybory, zmieniła się w nowoczesny komputer, który w coraz większym stopniu można programować. Dlatego twory fantastyki naukowej to nie tylko rozrywka – przede wszystkim stanowią wyraz świadomości co do nowego rodzaju wolności. Świadomość ta w dużej mierze przynosi strach – strach przed wagą odpowiedzialności, jaka spoczywa na nas, budowniczych świata przyszłości. Stanisław Lem niezwykle trafnie określił w Summa technologiae: „Człowiek jest ostatnim autentycznym dziełem przyrody wewnątrz stwarzanego przez siebie świata. Stan taki nie może trwać dowolnie długo.
Inwazja stworzonej technologii w jego ciało jest nie do uniknięcia.”44

Człowiek nie jest w stanie zmienić świata, nie zmieniając siebie: świat biegnie naprzód niejako wlokąc za sobą ludzkość, która jeszcze się opiera, ale nie jest w stanie zahamować swego biegu w nową przyszłość.

Na koniec wspomnę o bardzo ważnym elemencie SF, który potrafi zmieścić w sobie wszystkie obawy i nadzieje, charakterystyczne dla gatunku. To superbohaterowie. Obdarzeni jakąś niezwykłą mocą lub po prostu ideą stawiają czoła zepsuciu, katastrofom, wojnom itd.; to najczęstszy zabieg, jaki można zaobserwować w dzisiejszym science fiction. Najczęściej mają nienaganny kodeks moralny lub przechodzą przemianę po tragedii czy krzywdzie, której doznali lub którą wywołali. Bohater zawsze jest najistotniejszym filarem literackiej kreacji – superbohater to najczęściej wykorzystywana droga w SF do kultywowania cnót i moralności, podobnie jak złe
charaktery piętnują zepsucie, egoizm i krzywdzenie innych. Można powiedzieć, że jest to także

44 S. Lem, Summa technologiae, Kraków 1974, s. 287.
znakiem rewolucji egzystencjalnej – tam, gdzie zwykły bohater literacki nic nie może już wskórać w świecie rewolucji naukowo-technicznej ani zachwycić mas, pojawia się wybrany przez los, przypadek lub wyhodowany superbohater, by walczyć z dzisiejszym super-złem.

Science fiction narodziło się w dobie rewolucji naukowo-technicznej jako wyraz obaw co do przyszłości, które powodują etyczną refleksję. Wszystkie jej problemy oscylują wokół etyki i moralności. Dzisiaj z pewnością więcej ludzi konsumuje pozycje fantastyczne niż filozoficzne, więc może takie gatunki, jak fantastyka naukowa, stają się nowym nośnikiem refleksji wobec nieuchronnego zanikania powszechności filozoficznego namysłu. Na pewno nie należy lekceważyć fantastyki naukowej, bo obok rozrywkowych produkcji dla mas to wciąż gatunek traktujący o człowieku w wymiarze etycznym, gdzie piętnuje się zło i zachowania niemoralne, a celebruje dobro i cnoty etyczne.
Rozdział II

Literatura SF Stanisława Lema - charakterystyka, wyodrębnienie problematyki etycznej

 

 

1. Postać Stanisława Lema jako twórcy literatury SF

O tym, jak wielką postacią był Stanisław Lem świadczy już choćby fakt, że jego śmierć zakończyła pewną epokę w dziejach polskiej, a nawet światowej fantastyki. Jakość twórczości Lema przewyższyła wielokrotnie znaczenie przypisywane ówczesnemu mu science fiction. Jego wizjonerstwo okazało się tak trafne, jak każdy futurolog marzy – z tego względu Lema futurologiem nazywano, choć wielokrotnie tę dziedzinę krytykował. Można powiedzieć, że nie prognozował, on po prostu wiedział, co czeka ludzkość. Jego szeroka, naukowo-socjologiczna świadomość i wyobraźnia pozwoliły mu na wgląd w przyszłość. Jak to określił Marek Oramus – tak bardzo Lem rozrósł się na swojej grządce (SF), że nie tylko przytłoczył wszelką konkurencję, ale i zajął przyległe obszary ogrodu
literatury.45

Sam siebie Stanisław Lem określał pod koniec życia jako filozofa przyszłości, który bada perspektywę dla rozwoju ludzkości i cywilizacji – zachęcił go do tego z pewnością własny sukces w przewidywaniu osiągnięć ludzkich. Udało mu się przewidzieć tyle, że udzielając wywiadów zdawał się znudzony owocami własnej twórczości. Co takiego wyprorokował? Komercjalizację wszystkich dziedzin życia, hedonizację społeczeństwa, telewizję nadającą to samo, skupiającą się na katastrofach i mordach, patologię kultury, jej prowokacyjność. Naukę widział jako jedyną wolną od wynaturzeń, ale nikt nie miał w przyszłości uprawiać jej dla wzniosłych ideałów czy czystego poznania. Za to ogłaszane miały być teorie rodem z fantastyki naukowej.
Lem był rozczarowany ludźmi i cywilizacją, uważał, że twory ludzkie przejęły kontrolę nad swoimi twórcami. Nie wierzył w siłę kultury, widział człowieka jako istotę popędliwą, zwłaszcza skłonną do zbrodni. Twierdził, że ludzie noszą maski łagodności na swoich gębach. Patrzono na niego jak na błyskotliwego proroka naukowego, autorytet odnośnie przyszłości, lecz jednocześnie nie spełniono jego oczekiwań, nie zastanowiono się nad kierunkiem rozwoju naukowo-technicznego. Zabrakło namysłu, na którym tak mu zależało. Nieokiełznana wiara w możliwości ludzkie, zwłaszcza ludzi młodych, obdarzonych kredytem optymizmu, nie przyniosła mu owoców. I choć nie uważał się
za kogoś, kto miałby wytyczać ścieżki ludzkości, świadomość tego, że stało się to, co przewidywał, że

45 M. Oramus, op. cit., s. 7.
jego słowa przeszły bez echa mocno mu doskwierała. Napisał czterdzieści książek, które rozeszły się

w nakładzie dwudziestu milionów egzemplarzy, lecz Stanisław Lem nie czuł się spełniony.46

Lem sam o sobie mówił, że czuje się samotny w Polsce, bo interesuje się rzeczami, które ludzi wcale nie obchodzą - filozofią przyszłości, nanotechnologią, milczeniem Wszechświata (przez brak dostępu do interesującej go prasy wyjechał zresztą na wiele lat do Austrii). Zainteresowania, jakie przejawiał, wykraczały poza jego własne zdolności recepcyjne. Miał też nieustępliwy żal do SF za to,
że uciekała w rozmaite bajki, zamiast sondować autentyczną, naukowo-pochodną przyszłość. Dlatego też we własnych dążeniach na gruncie fantastyki naukowej także czuł się opuszczony i wyobcowany, bo docierał tam, gdzie inni się nie odważyli. Nikt nie brał na poważnie filozofii przypadku czy Summy technologiae, jakby pisał w niezrozumiałym języku, a potem nagle okazywało się, że miał absolutną rację co do kolejnych powstających rzeczy z fantomatyki. Uważał ponadto (nazwano to trzema prawami Lema, ale ten uznawał je raczej za żart niż jakieś prawa), że nikt nic nie czyta. Jeśli czyta – nie rozumie. Jeżeli czyta i rozumie, to i tak zaraz zapomina – na świecie jest tyle bezustannie produkowanej treści, że musi zrobić miejsce na nową.
Apogeum popularności książek Lema nastąpiło w latach sześćdziesiątych. Wobec faktu, że Stanisław Lem był najczęściej tłumaczonym autorem, polscy krytycy i recenzenci zaczęli go poniewczasie doceniać. Jednak kryteria oceny jego literatury fantastycznej były ubogie. Mimo to stanowiły rzecz odpowiednią dla jego pracy, gdyż największy nacisk kładziono na aspekt etyczny i psychologizm. Wkrótce wciśnięto go w kategorię klasyków, zdawałoby się, dla rekompensaty, a jego geniuszu nie poddawano dyskusjom. Nigdy nie przywiązano wagi do najprostszych idei, do wykładni sensu, rozwiązując jedynie łamigłówki i analizując język. Zapominano, co jest najważniejsze dla
czytelnika.47

Jestem pewna, że powinnam krótko przedstawić życiorys pisarza. Do osiemnastego roku życia dorastał beztrosko, wiodąc stabilne i bezpieczne życie w zamożnej mieszczańskiej rodzinie. W 1939 roku jego świat runął – sowieci wkroczyli do Polski, rozbroili i wypędzili Polaków, czego Lem był
świadkiem i co zaliczał do najokropniejszych przeżyć. Dwa lata później Niemcy weszli do Lwowa, uniemożliwiając mu dalszą naukę na wydziale lekarskim (nie przyjęli go na politechnikę z powodu burżuazyjnego pochodzenia), przez co zaczął pracować jako mechanik w niemieckiej firmie. W 1944 roku do Lwowa ponownie wkroczyła Armia Czerwona i rodzina Lema postanowiła przeprowadzić się do Polski, co uczyniła w roku 1946. Dopiero wtedy Stanisław Lem mógł spokojnie dokończyć studia lekarskie na Uniwersytecie Jagiellońskim. Niestety, w 1948 roku nie zdołał zaliczyć końcowych
egzaminów (zrezygnował z nich, by uniknąć poboru do wojska). W 1947 roku zaczął pracować w

46 Tamże, s. 31-34.
47 P. Krywak, Fantastyka Lema: droga do FIASKA, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1994, s. 5-6.
Konwersatorium Naukoznawczym; zamknięto tę instytucję w 1950 roku, co postawiło Lema w trudnej sytuacji życiowej. Starając się wspomóc finansowo rodzinę, drukował różnego typu utwory w czasopismach (początkowo wiersze i opowiadania o tematyce okupacyjnej). W 1951 roku wydał pierwszą książkę, Astronautów, która odniosła duży sukces. Stanisław Lem przekonał się wtedy do idei, by zająć się fantastyką na dobre, skoro mógł zapewnić sobie nią byt. W kolejnych latach zajmował się twórczością, poznał także swoją żonę, Barbarę Leśniak, lekarza radiologa. W latach siedemdziesiątych ponownie miał do czynienia z politycznymi niepokojami – starał się zachować dystans, ale w końcu zaangażował się w protesty i walkę niepodległościową. Za granicę wyjechał w
1982 roku, najpierw do Niemiec, potem Austrii. W 1987 wydał ostatnią powieść Fiasko, rok później wrócił do Polski i zajął się pisaniem esejów i felietonów. Zmarł w 2006 roku.48
Można szkicowo wyodrębnić kilka grup dzieł pisarza. Twórczość Lema zaczęła się od opowiadań i optymistycznych powieści, które on sam później krytykował jako socrealistyczne (chodzi o naiwny optymizm socjalizmu, o którym wspominałam). Lata sześćdziesiąte obfitowały już w pozycje kanoniczne fantastyki naukowej, z wprowadzeniem w nią elementów realizmu (np. Eden, Solaris, Głos Pana). Dłużej niż tworzenie takich powieści zajęło Lemowi pisanie utworów o zabarwieniu groteskowym, łączonych niejednokrotnie w cykle z powodu wyrazistych bohaterów (np. Pokój na ziemi). Z czasem coraz bardziej skłaniał się do rozważań filozoficznych i eseistyki (Summa technologiae, Filozofia przypadku); na pograniczu groteski i eseistyki tworzył apokryfy – recenzje książek nieistniejących (Doskonała próżnia, Wielkość urojona). Pod koniec życia Lem działał głównie
jako felietonista, związany zwłaszcza z Tygodnikiem Powszechnym.49 Sądzę, że ten krótki opis, wraz z

zarysem życiorysu i rodzaju twórczości jest niezbędny, a jednocześnie niepotrzebne jest szersze zajmowanie się biografią Lema. Wyciągnięcie problematyki utworów oprę na powyższym ich podziale oraz konkretnej, powtarzającej się tematyce.

2. Problematyka utworów Lema

Problematyka wyłania się z nurtów twórczości Lema, psychologizmu postaci oraz podejmowanej refleksji moralnej na kluczowe dla autora tematy. Wyraźnym motywem jest realizm, specyficzny i tworzący oryginalny klimat książek. Nie ma tam wskazywania na niezwykłość innowacji, wręcz przeciwnie – to, co mogłoby wydać się dziwne, obce czy nierealne wplecione jest w akcję, jakby to była przyszła codzienność, zupełnie normalna. Autor wplatał prototypy w opisy przyziemnego,
doczesnego życia tak sprawnie, że zdawały się oczywistością jutra. Jednocześnie wraz z prototypami

 

48 K. Beluch, Stanisław Lem, [w:] http://www.granice.pl/recenzja.php?id=84&ida=69, dostęp 16.03.2014; P. Kozioł, Stanisław Lem, [w:] http://culture.pl/pl/tworca/stanislaw-lem, dostęp 16.03.2014.
49 P. Kozioł, op. cit.
pojawiały się szczegółowe opisy błędów konstruktorskich, zniszczeń czy zużyć, obnażających ograniczenia tkwiące w samym człowieku, nie w technice. Bohaterowie najczęściej wychodzą z opresji, lecz nie ma to nic wspólnego ze zdolnościami superbohatera, a tyczy się intuicji, która ich ratuje (np. pilot Pirx). Lem heroizm postaci splatał ze zwyczajną, ludzką słabością, tworząc przeciętne postacie, podobne zwykłym czytelnikom, co było nowością w literaturze science fiction. Konstrukcje i zamysły ulegają także u niego wypaczeniu i wynaturzeniu prowadzącemu do katastrof, po których do interpretacji pozostają jedynie szczątki (już w Astronautach i wielokrotnie później). Lem rozmywa też różnicę między żywym a martwym, organicznym i nieorganicznym, naturalnym i sztucznym, wystawiając na próbę ludzkie schematy (chociażby myślący ocean z Solaris). Nieustannie obnażana jest refleksja nad stykiem technologii z naturą ludzką.
Lem tworzył powiastki filozoficzne, gdzie przemycał przedstawione w sposób komiczny antyutopie. Alegorie totalitaryzmu jako wynaturzone, kosmiczne społeczeństwa (np. planeta Pinta z Dzienników gwiazdowych), symbole bezcelowości historii i chaosu (oglądanie w nieskończoność upadków i zmian ustrojów przez Ijona Tichę, przyspieszającego do tego specjalnie czas) aż do poważnych eksperymentów myślowych. W przedziwny sposób potrafił poruszyć tematy aktualne dziś
– stwarzał np. groteskowo groźne lub obrzydzające stworzenia, którym mimo wszystko standardy ekologiczne musiały zapewnić ochronę. Potrafił przedstawić w sposób komiczny przyszłe społeczeństwo, w którym etykę wchłonęła technologia (Wizja lokalna); Lem żartował, ale o poważnych kwestiach, umieszczając w powieściach i powiastkach drugie dno. Żartował czasem wręcz absurdalnie – jak w Bajkach robotów, gdzie w feudalnych społeczeństwach robotów, obok standardowych, bajkowych postaci (fałszywy doradca królewski, szlachetny rycerz itp.) czarodziej zostaje zamieniony na konstruktora jako pozytywnego bohatera. P. Kozioł wskazuje na podobieństwo z myślą Arthura C. Clarke'a, który sądzi, że każda wystarczająco zaawansowana technologia nie różni się niczym od magii (a więc konstruktor po stronie dobra jawić miałby się jako pochwała nauki i racjonalizmu). Jak pisze P. Kozioł:
„Taka wizja byłaby jednak nadmiernym uproszczeniem - racjonalizm zostaje bowiem bezlitośnie wykpiony w tekście Przyjaciel Automateusza. Bohater tytułowy kupuje niewielkie urządzenie, zdatne do umieszczenia w uchu i zdolne do podtrzymywania przyjacielskiej rozmowy. Gdy jednak Automateusz skutkiem wypadku znajduje się na bezludnej wyspie, elektroniczny przyjaciel bez ustanku proponuje mu najbardziej racjonalne wyjście z sytuacji - to jest
samobójstwo.”50

Lem nie uważał za stosowne w swoich książkach umieszczać bohaterów płci żeńskiej – na

 

50 Tamże.
pierwszy rzut oka mogłoby się zdawać, że jego podejście było wręcz szowinistyczne. W jednym z wywiadów mówił, że sięga po kobiety, kiedy są niezbędne – czyli gdy mężczyzna musi odreagować, gdy potrzebna jest zalotnica bądź zdarzy się mu, dość rzadko, historia miłosna. Lem stosował w tej kwestii zasadę brzytwy Ockhama – nie mnożył bytów ponad konieczność. Nie można powiedzieć, że dyskryminował kobiety; należy mieć na uwadze, że gdyby np. połowa załogi na Prometeuszu była płci
żeńskiej, po pewnym czasie nastąpiłyby ciąże, porody, dzieci, pieluchy wiszące na sznurkach i nikt nie miał by czasu na eksperymenty naukowe. Astronauci Lema przypominają wręcz zakonników, bo tylko tak mogą zupełnie skupić się na podejmowanym zadaniu.51
Specyficznym tematem jest bóg u Lema. Pisarz uważał się za agnostyka lub wręcz ateistę, nie chciał dać zgody na istnienie nadprzyrodzonego stwórcy. Świat powieści Lema jest przeraźliwie materialistyczny, pozbawiony Boga, jak i diabła, można tam spotkać najwyżej przypadek. Wszelkie zmiany w kosmosie Lema wynikają z przemian materii i energii, a także długiego czasu. Mimo braku Boga, pisarz chętnie używa boskich atrybutów - wszechmocy i potęgi, nadając je licznie tworzonym przez siebie fenomenom - oceanowi z Solarisa, który powstał sam z siebie i rzucił ludzkości wyzwanie, czy komputerowi z Przyjaciela, który rozwiązuje tysiące problemów naukowych i gospodarczych i nabywa wielkich ambicji władania światem. Często u Lema fenomeny te dochodzą do konkluzji, że dostąpienie rangi normalnie przypisywanej bogom będzie możliwe tylko po znacznej rozbudowie i to właśnie wtedy Lem sięgał na wyżyny przewidywań technologiczno-naukowych i nieprawdopodobnych ówcześnie spekulacji. Jego boskie twory to olbrzymy, co obnaża gigantomanię autora – według niego bóg, jeśliby już miał być, to z pewnością nie małych rozmiarów. Fenomeny
posiadają także często wiedzę totalną. Manifestują ją tym bardziej, im coś utrudnia im wszechmoc.52 Z

niektórych dzieł Lema wynika konkluzja, która kojarzy mi się z filozofią Nietzschego - ludzkość widnieje jako jedynie stopień, pośrednik do czegoś większego. U Nietzschego jest to nadczłowiek, a człowiek musi zostać unicestwiony, by nadczłowiek mógł nadejść, natomiast u Lema jest to jakiś twór technologiczny o randze boga, ku któremu ludzkość nieuchronnie dąży jako do swojej zagłady lub co najmniej zdegradowania.
Temat nieustannie się powtarzający to np. istnienie tajnych służb. Sekretne dokumenty i kody znaleźć można w Fiasku czy Pamiętniku znalezionym w wannie. Lem wspominał, że w szkole produkował niezliczone dokumenty ułatwiające życie i torujące drogę ku zezwoleniom i dobrom w ciężkich czasach. Autor już we wczesnych latach swego życia zauważył drogi obejścia problemów i przeszkód, znane nielicznym uprzywilejowanym. Widział zbiurokratyzowany świat i wplatał go w
kreowane przez siebie opowieści. Lem oddawał się także wizjom ogólnoświatowej katastrofy, która

51 P. Krywak, Bogowie Lema, op.cit., s. 38-42.
52 Tamże, s. 50-54.
przede wszystkim pozbawia ludzkość zasobów sztucznie przechowywanych informacji (np. Pokój na ziemi, Dzienniki gwiazdowe). Sądzę, że trafnie przewidywał tutaj nawał informacji, który przechowywany jest na nietrwałych nośnikach i przez podatne na awarie nośniki podawany. Autor nie oszczędził nawet papieru, który w Pamiętniku znalezionym w wannie został rozłożony przez pozaziemską bakterię. P. Kozioł nazywa to obsesją nadmiaru informacji, która przejawiała się u Lema także na inne sposoby. W Doskonałej próżni znaleźć można pomysł dotacji wobec twórców, by nie pomnażali już dorobku ludzkości. W Wizji lokalnej cywilizacja Luzanów pogubiła się we własnych osiągnięciach naukowych, musząc zapuszczać się na poszukiwania we własne zasoby wiedzy. Dobrze jest zastanowić się tu nad stosunkiem Lema do nauki – skoro wychodził od twardego racjonalizmu, by dojść do groteski i satyrycznego spojrzenia na swego rodzaju przeinformowanie, nadmiar treści, który
dostrzegał.53 Człowiek u Lema jest ograniczony swoją naturą, nadawanymi sobie kategoriami, logiką –

to, co zdaje się dobre, tłumaczące i porządkujące życie działa na niekorzyść lub nie ma żadnej wartości wobec najprzeróżniejszych odsłon Wszechświata, jakie serwuje Lem. Pisarz porusza też kwestię miłości, choć pozornie zdaje się tematem skąpo eksplorowanym przez niego, jakby wizjoner i twórca niesamowitych wynalazków i wizji przyszłości był bezradny wobec relacji damsko-męskich. Miłość, tak jak każdy fenomen, może być badana i wygląda na to, że Lem właśnie w charakterystyczny dla siebie sposób bada ją, jak zjawisko przyrodnicze.
Jaka jest problematyka w literaturze SF Lema? To refleksja moralna nad człowiekiem podawana na przeróżne sposoby, od poważnych i racjonalnych do groteskowych i nieprawdopodobnych. Przyszłość, rozwój, Wszechświat i jego eksploracja, natłok informacji, boskie atrybuty, ludzkie słabości, wszystko to, na czym istota science fiction może stabilnie się oprzeć Lem wykorzystał z precyzją, pewnością siebie i wizjonerstwem. Z początkowego optymisty stając się pesymistą i filozofując, stworzył barwną gamę kompletnie odmiennych pozycji. To, co przede wszystkim przebija się we wszelkich podejmowanych przez Lema tematach, to ciemna strona człowieczeństwa, nie mogąca być zwyciężona przez naukę ani technikę. W kolejnych podrozdziałach przyjrzę się bliżej jego niejednokrotnie nowatorskim, wnikliwym, przewidującym przyszłość i zaskakującym koncepcjom.

3. Problematyka etyczna:

1) Twory o atrybutach boskich

Bóg i religie są jednymi z filarów nadawania norm moralnych i refleksji etycznej. U Lema zaobserwować można rzecz ciekawą – Boga nie ma, są jednak twory i istoty posiadające boskie
atrybuty. Pozwala to niejako wejść w strukturę myślową takiego boga i z zupełnie innej perspektywy,

53 P. Kozioł, op. cit.
nieograniczonej uświęceniem absolutu spojrzeć na kondycję moralną tego typu tworów.

Przyjaciel przedstawia boga powstałego jako efekt uboczny działań ludzkich. Jak to często u Lema, jest wielki, zajmuje jedenastopiętrowy budynek. Ten gigantyczny elektromózg to nie wyjątek tego typu konstrukcji – np. megakomputer Golem XIV, którego sztuczna inteligencja dalece przewyższa ludzką, to także wielopiętrowa machina. O gigantomanii związanej z tworami o atrybutach boskich wspominałam; Lem uważał, że jeśli już jest jakiś Bóg, musi być olbrzymi. Potężne, mechaniczne, z tworzyw sztucznych lub przekształcone z rzeczy naturalnych (jak księżyc z Pamiętnika) kolosy podnoszone lub podnoszące same siebie do rangi bóstw i kreatorów to częsty motyw lemowski. Powstają różnie – przez wypadek, efekt uboczny, tworzone z premedytacją (jak wyprodukowany z silikonowych żeli bóg z Formuły Lymphatera), pod wpływem ewolucji, mutacji czy przekształceń; niezależnie od tego zawsze są w jakiś sposób ułomne. Przemawia przez nie pycha, potrzeba ekspansji, w niepohamowany sposób łamią brzytwę Ockhama i emanują wszechmocą, ukazaną jako wiedza totalna. Lymphater, stworzywszy wszechwiedzące monstrum z ambicją władania
światem niszczy je i żyje odtąd jedną obsesją – kto powtórzy jego wyczyn (co uważał za nieuniknione) i stworzy kolejnego boga, ulepszonego, którego tym razem nie będzie mógł zniszczyć.54 Tutaj występuje charakterystyczny pesymizm wobec osiągnięć cywilizacyjnych i ewolucyjnych ludzkości – taki bóg Lymphatera jawi się jako oczywistość, coś, ku czemu ludzie bezwzględnie dążą, wobec czego są niby nietzscheański człowiek dla nadczłowieka. Zestawienie obaw lemowskich z teraźniejszością będzie miało miejsce w trzecim rozdziale niniejszej pracy.
W Pamiętniku zawarty jest monolog homeostatycznego mózgu. To elektryczny bóg, w którego zmienił się księżyc z alfy Eridana – odseparowany od świata zewnętrznego, autonomiczny Wszechświat, zdolny do nieograniczonej kreacji. Stworzył całe mnóstwo Wszechświatów, każdy inny, bo nie zwykł się powtarzać. Modelował zjawiska i procesy do tego stopnia, że kanały informacyjne miał zupełnie obciążone. W niektórych jego światach powstały indywidua, błonki, które zaczęły się zastanawiać, skąd się wzięły i kto je stworzył. Elektronowy bóg był tymi dociekaniami rozbawiony, ciekawili go ci, którzy dochodzili do konkluzji istnienia jakiegoś stwórcy. Istotą tego boga było to, że
za ów akt twórczy wziął się z nudy, próżności i pychy, dla zabawy, bez żadnych wzniosłych celów.55

Tak ukazany bóg dla wielu byłby nie do przyjęcia; nie zgodziliby się na bycie owocem próżnej, znudzonej istoty. Bóg ów eksperymentuje, nie trzyma się żadnego ideału czy perfekcji, tworzy z czystej ciekawości wobec sprzeczności, nie przejmując się żadnymi systemami moralnymi. Jego akty
kreacyjne nie pochodzą z miłości (co zaprzecza idei chrześcijaństwa), raczej dąży do poznania samego

54 M. Oramus, Bogowie Lema, [w:] Pismo Fronda, nr 34, 2004, s. 36-37 [w:] http://pismofronda.pl/wp- content/uploads/Fronda34.pdf, dostęp 17.03.2014.
siebie; jeśli podziwia jakiś twór, to z podziwu dla siebie samego. Nie przyjmuje także do wiadomości,

że sam mógłby być czyimś tworem, zabawką i złudzeniem. Niezdolny dojrzeć poza sobą Wszechświata, zapętlony i zatracony w sobie samym, bóg ów kończy jako schizofrenik, egocentryk na kosmiczną skalę.56 Ukazana jest tu możliwość, na jaką nikt wierzący nie chciałby się zgodzić: materialnego, ułomnego, zadufanego kreatora, który nie powołał niczego w żadnym wzniosłym akcie. Jednocześnie kreator ten narodził się we Wszechświecie, wyodrębnił od niego i stworzył w sobie mnóstwo podobnych – wielopłaszczyznowość tak przedstawionego świata burzy wszelkie logiczne koncepcje, w jakich człowiek próbuje się zamknąć. Bóg z Pamiętnika unikał swoich tworów – nie chciał być zmuszony uświadamiać ich o bezcelowości ich istnienia ani okłamywać, dlatego skazał ich
na błądzenie i poszukiwanie, nie mogące zakończyć się sukcesem.

Pamiętnik był zakończeniem serii polegającej na przyglądaniu się duchowemu życiu takich tytanów intelektu; Lem zorientował się, że trywializuje problem, niejednokrotnie w sposób komiczny. Jeśli podczas takich wycieczek do struktur myślowych bogów wszystko przedstawiało się w sposób jasny i klarowny, Lem zaczął teraz pisać zupełnie przeciwnie, karząc brodzić w domysłach bez żadnej pewności, jak jest naprawdę. Taką właśnie książką jest Solaris. Galaretowaty ocean, monumentalny, doskonały sprawca nie jest dumny ani próżny - dostojnie milczy. Zapis czynności umysłowych owego oceanu jest nieznany - widać jedynie owoce jego fenomenalnych zdolności. Ta powieść porusza jeden ze standardowych kwestii w SF - kontakt z intelektem z innej planety. Fenomen z Solarisa nie przybiera formy żadnej odmiennej rasy. Widać efekty jego poczynań, twory, ale natura oceanu jest kompletnie dla ludzi niepojęta i niedostępna. Za to ten zdaje się doskonale pojmować ludzką psychikę i rozeznawać w każdym umyśle z osobna, manipulując i strasząc pracowników stacji. Ocean marnuje ogromne ilości energii na nieustanny trud, krótko zajmują go goście, jakby nie byli warci uwagi; szybko wraca do własnych spraw. Potrafi produkować skomplikowane formy materialne z siebie (na podstawie wspomnień bohaterów stwarza niemal doskonałe podróbki istot żywych), a także modyfikuje grawitację (planeta krąży wokół podwójnej gwiazdy po stabilnej orbicie). Widać w nim jednak boga nieukończonego, w stadium niemowlęcia, bo oprócz wyrafinowanych czynów – np. przestrzennego zobrazowania funkcji wyższej matematyki – ocean stwarza infantylne w formie,
beztreściowe dzieła.57 Być może ocean z Solaris

„(...) minął szansę boskości, zbyt wcześnie zasklepiwszy się w sobie. On jest raczej anachoretą, pustelnikiem kosmosu, a nie jego bogiem... On się powtarza, Snaut, a ten, o którym myślę, nigdy by tego nie zrobił. Może powstaje właśnie gdzieś w którymś zakątku Galaktyki, i
niebawem zacznie w przystępie młodzieńczego upojenia gasić jedne gwiazdy i zapalać inne,

56 Tamże, s. 56-57.
zauważymy to po jakimś czasie...”58

Można by uznać go za boga-dziecko, boga w początkowej fazie rozwoju, zaczątek kreatora, jakiś prototyp, niedokończone dzieło, które nie jest już w stanie dojrzeć, wykształcić się, stworzyć swój własny świat. Bóg, który po prostu jest i nie przejmuje się swą formą, jak i zbawianiem czy karaniem czegokolwiek. To niezwykła i przedziwna koncepcja, która doczekała się sporego zainteresowania odbiorców.
Pewien interesujący zamysł pojawia się we wczesnym opowiadaniu z Dzienników gwiazdowych, o Skrzyniowcach i profesorze Corcoranie. Profesor trzyma w skrzyniach myślące istoty, którym wydaje się, że kimś są – piękną, młodą dziewczyną, duchownym, który stracił wiarę, uczonym itp. Każdy funkcjonuje w perfekcyjnej iluzji otaczającego świata. Twory te ze swojej skrzyni wyjść nie mogą, ale domyślają się, co poza nią jest. Ich życie nie jest do końca zdeterminowane - selektor działający na zasadzie czystego przypadku może sprawić, że przeskoczą z taśmy na taśmę. Pozycja profesora Corcorana wobec Skrzyniowców odzwierciedla boską supremację kreatora wobec świata powołanego przezeń do istnienia. Stanowi zewnętrzny i wszechmocny wobec niego czynnik; mógłby zamiast ślepego selektora użyć czegoś, co by sprzyjało wybrańcom. Wniosek wyłania się z tego taki,
że my sami możemy być w pozycji Skrzyniowców. My stoimy na półkach naukowca, a on w swojej skrzyni na półce kogoś z wyższego rzędu – i tak w nieskończoność. Każdy z nich jest bogiem, pod sobą ma swoich Adamów i Ewy; nad sobą kolejnego boga. Pośrednio pomysł ten posłużył stworzeniu personetyki. Rzecz dotyczy Doskonałej próżni, fikcyjnej recenzji pracy Arthura Dobba Non serviam. Mamy tam personoidy we wnętrzu komputera; u jednego z nich zaobserwowano dojście do konkluzji pascalowskiej - zakładu Pascala, że wiara bardziej się opłaca niż niewiara. Nie mając nic lepszego do roboty personaidy właśnie filozofują na temat Boga. Dobb jako ich bóg nie czuje potrzeby miłości od nich ani informowania ich o technicznych realiach ich świata (czterdziesty siódmy z kolei). Nie mają według niego żadnych zobowiązań wobec stwórcy, a on ich nie kocha. Powołał je, bo chciał naukowego rozgłosu. Dobb przestaje otrzymywać środki i musi zamknąć eksperyment, wyłączyć komputer, doprowadzić do końca świata. Naukowiec przeciągał to jak się dało, mówiąc nawet, że to jego psi obowiązek. Być może świadczy to o więzach emocjonalnych między stwórcą a czterdziestym
siódmym z kolei światem.59

Bogowie Lema są w jakimś względzie zawsze ułomni; ich wszechmoc dotyczy tworzywa, a poza ich laboratorium czy światem znika. Bogiem ułomnym był także ocean w Solaris - wiecznie zwrócony ku sobie nie dawałby żadnego metafizycznego pożytku wyznawcom. Ludzie próbowali nadaremnie zwrócić na siebie jego uwagę. Pamiętać należy także o przeróżnych mózgach z utworów Lema,
pogrążonych w nieprzerwanej autokontemplacji. Wynika z tych obserwacji, że wcielona doskonałość nie może uczynić żadnego aktu kreacji, zanim nie odstąpi od własnej perfekcyjności. Zasypuje własną niemoc bycia kreatorem absolutnym miliardami tworzonych światów. Bóg Lymphatera wyglądał na boskiego na tle ludzkiej marności, ale był tylko forpocztą wobec czegoś większego, co miało przyjść
po nim, czego dokona większy konstruktor - bóg ten wiedział o tym i nie bronił się przed destrukcją.60

Bogów wobec swych tworów cechuje u Lema dystans i obojętność. Żaden nie chce naginać karku za swoje płody, a już na pewno poświęcić za nich życie. Dlaczego taki obraz ułomnych, obojętnych bogów kreował Lem i jak to się ma do przyszłości, stającej się naszą teraźniejszością, zostanie omówione w rozdziale trzecim.

2) Fenomen miłości

Sceptycyzm poznawczy Stanisława Lema z czasem stawał się coraz bardziej widoczny w jego utworach. Dostrzegał fiasko nauki, która mimo wszelkich prób i rozwoju nie potrafiła odpowiedzieć na fundamentalne pytania ludzkości, takich jak istota szczęścia, piękna czy miłości. Od tysięcy lat zajmowanie się tym jest domeną artystów, tak jakby prawda artystyczna pozwalała zbliżyć się do tej istoty jak najbardziej. Nauka jednak otwarcie przyznaje się do klęsk, choć z naciskiem podkreśla, że je przezwycięży – sztuka niepowodzeń nie uznaje. Krywak zadaje w związku z tym pytanie: „Czy
świadom ograniczeń nauki racjonalista, jakim konsekwentnie pozostaje Lem, podziela tę odwieczną, właściwą artystom wiarę, czy też może rozczarowanie związane z krytyczną oceną wiedzy nakazało mu rewizję tradycyjnego poglądu?”61
Badacz uważa, że odpowiedzi na to pytanie może dostarczyć analiza problematyki miłosnej w utworach Lema.
Miłość jako rzecz istotna występuje w nielicznych utworach pisarza; najczęściej wskazuje się Solaris (oprócz niego Maskę, Powrót z gwiazd, Obłok Magellana, Czas nieutracony - Powrót). A jednak stosunki damsko-męskie pojawiają się na drugim planie w o wiele większej ilości utworów. Lem nie unika tej tematyki – nadaje jej hierarchicznie niższe miejsce od rozważań na temat przyszłości, Wszechświata, rozwoju ludzkości i tym podobnych spraw wagi najwyższej dla futurologii
i nauki w ogóle. To zabieg nowy, odmienny niż te, do jakich przyzwyczajeni są odbiorcy sztuki. Tematyka miłosna pojawia się dzięki temu w rozleglejszej, dalszej perspektywie, w tle, jest stałym elementem horyzontu. Choć miłość czasem dochodzi do głosu, w powieściach Lema nie występują
stosunki intymne między bohaterami; sfera fizycznych kontaktów nie jest poruszana lub zostaje

60 Tamże, s. 61-64.
61 P. Krywak, Problematyka miłosna w twórczości Stanisława Lema, [w:] Annales Academiae Paedagogicae
Cracoviensis, Studia Ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia I, 2001, s. 138 [w:]
zawoalowana. Pisarz był tradycjonalistą, który obdarzał dezaprobatą wylewne opisy tego, co działo się

w sypialniach.62

Mimo takiego podejścia do tworzenia wątków miłosnych, nie można nazwać ich prymitywnymi w prozie Lema; jeśli już w akcji pojawiało się uczucie, pisarz starał się uniknąć schematyzmu (Krywak uważa, że osiągnąć mu się tego nie udało). W Powrocie i Obłoku Magellana Lem, sięgając ku psychologii tworzy bohaterów jako jednostki wyalienowane, wyobcowane, zdawałoby się odrzucone przez otoczenie. Takie życie owocuje zaniżeniem własnej wartości i frustracją. Nie radząc sobie z rzeczywistością, w jakiej obcują, wycofują się. Narrator z Obłoku (syn lekarza, który również został lekarzem, mający kosmologiczne zainteresowania) zdaje się być alter ego samego Lema. Samotnik źle czuje się wśród naukowców pragnących zrealizować dziejową misję; nie może znaleźć sobie wśród nich miejsca. To miłość pomaga mu zrozumieć własną rolę w społeczeństwie, jak i pojąć samego siebie. Podobnie jak w Powrocie, gdzie bohater po okupacyjnych przeżyciach nie może wdrożyć się w pookupacyjne realia. Miłość przedstawiona jest jako lek na zagubienie i separację bohaterów. Przywraca im sens egzystencji, a ten pozwala wrócić do społeczeństwa. Taki tok rozumowania sugeruje, że wystarczy się z wzajemnością zakochać, by poczucie zbędności zniknęło bez śladu czy by dręczące kompleksy okazały się błahe. Poczucie wyobcowania zdaje się pozorne, tkwiące jedynie w
świadomości jednostki; społeczność, neutralna bądź życzliwa, nie daje żadnych powodów ku temu, by jednostka czuła się gorsza czy niechciana. Cierpi ona wyłącznie przez samą siebie, jakby zapadła na chorobę ducha, którą musi zaleczyć ktoś drugi, nie lek. Wybawieniem u Lema okazuje się kobieta i uczucie, którym obdarza mężczyznę, co umożliwia mu mozolną odbudowę zerwanych więzi społecznych. Miłość jest jak pierwszy etap procesu wcielenia do społeczeństwa, uzdrawiania samoświadomości. Krywak sądzi, że takie spojrzenie na miłość może brać się z lektury Dostojewskiego. Tak przedstawione wątki są też propagandowe – reklamują społeczeństwo nowej Polski oraz przyszłe społeczeństwo komunistyczne jako takie, w których nie ma zbędnych jednostek;
każdy może znaleźć swoje miejsce i czuć się dobrze, o ile nie przeszkadza.63

W kolejnych utworach Lem nie zbacza z drogi ukazywania jednostki nieszczęśliwej i wyobcowanej, którą ratuje miłość (Powrót z gwiazd). Jednak droga ta z czasem przestaje być tak prosta – przykładem jest postać pilota Pirxa. Pirx ma problem ze sobą innego rodzaju, niż wcześniejsi bohaterowie: przejawia kompleks niższości związany z brakiem akceptacji siebie, swojej aparycji, osobowości, a szczególnie poczciwości, która przeszkadza mu zdobyć sławę i kobiety. Pragnie kobiet, ale się ich boi; obawia się, że będą widzieć go inaczej, niż sobie wymarzył. Fascynacja i lęk, których nie da się pogodzić powodują dziecinne zachowania. Tu jednak to nie miłość okazuje się lekiem na
młodzieńcze kompleksy, a zaakceptowanie siebie i uznanie tego, czego się w sobie wstydził, za zalety

(a więc dojrzałe podejście do samego siebie).

Nowy, nietypowy rodzaj miłości pojawia się w pełni w Solaris. Lem wciąż wikła się w kompleksy nękające bohaterów, ale tym razem sięga po kompleks winy. Główny bohater obwinia się o
śmierć kobiety, którą kiedyś kochał – popełniła samobójstwo po jego odejściu. Ocean wykorzystuje jego poczucie winy i materializuje ukochaną; niemal idealna kopia dziewczyny (Kris zauważa jedynie logistyczne błędy w konstrukcji ubrania), nie pamiętająca o traumatycznych zdarzeniach ze swojego
życia nawiedza mężczyznę w jego kabinie na stacji kosmicznej. Harey, choć pozornie wygląda tak samo, nie jest tą istotą, którą Kris znał przed laty. To nawet nie człowiek, choć imituje ludzkie emocje i zachowania. Mężczyzna nie radzi sobie z sytuacją i zakochuje się w tej imitacji z wzajemnością, choć Harey, jako sterowana przez ocean kopia nie czuje miłości autentycznie – odtwarza uczucie swojego pierwowzoru. W zasadzie jej istota sprowadza się jedynie do tego uczucia. Jednak z czasem poznawania ludzkiego zachowania duplikat się uczłowiecza, jego emocje stają się bardziej spontanicznie. Można powiedzieć, że dzieją się z tą parą rzeczy odwrotne – kobieta coraz bardziej czuje, nie odgrywa, natomiast mężczyzna czuje od początku autentycznie, lecz jego miłość nieuchronnie zbliża się do nieszczęśliwego finału. Kris zdaje sobie sprawę, jak jest bezsensowna i pozbawiona przyszłości. Harey zaczyna zdawać sobie coraz mocniej sprawę ze swojej inności oraz związanego z nią wyobcowania i to ona potrzebuje pocieszenia. Kris miota się między uczuciami a rozumem, aż w końcu emocje biorą nad nim górę. Nie potrafi zapobiec powieleniu tragedii – Harey, kierując się poczuciem bezsensu własnej egzystencji ponownie popełnia samobójstwo. Spór serce – rozum kończy się tragicznie – tych dwóch odmiennych istot nie można było ocalić. W tym wypadku psychologizm Lema okazał się dobry do analizy stanu ducha, narzędziem diagnozy, nie wskazał jednak metody leczenia. Wiemy co się wydarzyło, lecz nie mamy pojęcia jak. Powtórnie, w tak innowacyjny sposób zraniona świadomość buduje zupełnie nowe obszary teoriopoznawczej natury. Jak
pisze Krywak: Kosmiczny romans okazał się pretekstem do pytań o granice poznania.64 Został tu

nakreślony nowy wzorzec tragicznej miłości, dotąd nieznany w literackiej tradycji.65

Lem kreował mężczyzn krzepkich, lecz słabych psychicznie – uwikłanych w przeróżne kompleksy. Reagują oni dwojako na swoje problemy – zamykają się w sobie lub wybuchają agresją, atakują i prowokują otoczenie (oba sposoby jedynie pogłębiają przepaść między nimi a światem). Alienowanie się pobudza jednak do pracy rozum, który produkuje pytania i przemyślenia egzystencjalne. Kobiety natomiast, pozornie słabe, okazują się posiadać silniejsze charaktery i wykazują mniejszą podatność na depresje i nabywanie kompleksów. Nie miotają się między
sprzecznościami jak mężczyźni, raczej instynktownie idą na kompromisy. Mężczyźni kierując się rozumem wpadają w pułapkę dostrzegania zbyt ostrego obrazu świata, gdzie nic się nie zazębia, nie przenika ani gdzie nie ma płynności; napotykają przez to pozornie nieprzekraczalne granice, które ich blokują. Rozum mężczyzny zestawiony tu jest z intuicją kobiety i wypada na niekorzyść tego pierwszego. Dopiero Pirx obala tezę, jakoby instynkt był domeną wyłącznie kobiet. To rozumowanie sprawdza się w świecie nam znanym, nie ma natomiast szans w świecie Solaris. Kosmicznym, nieznanym, niepojętym relacjom ani rozum, ani intuicja nie są w stanie pomóc, czy to
wykorzystywane przez kobietę, czy mężczyznę.66

W powieściach Lem zmierzał do oryginalnego obrazu miłości, korzystając ze zdobyczy psychologii, co w pełni udaje mu się wreszcie w Solaris; w satyrycznych utworach drwił ze schematycznych ujęć tematu. Jednak to miłość Krisa i Haley jest rewolucyjna i zdaje się doskonała do analizy z punktu widzenia etycznego oraz istoty SF, dlatego pozostawię tę problematykę w tym momencie i wrócę do niej w trzecim rozdziale.

3) Kontakt z Innym

W literaturze Lema nieustannie dochodzi do konfrontacji pomiędzy ludzkim a nieludzkim bohaterem – czy to osobnikiem obcej cywilizacji, mutantem, owocem ewolucji czy tworem ludzkim. Najdziwniejszym i najbardziej niepojętym zdaje się solaryczny ocean. W książce Solaris następuje sprawozdanie z badania fenomenu nieznanej planety (taki zabieg można znaleźć także w innych książkach pisarza). Mamy tam do czynienia z nauką złożoną z dziesiątek czy nawet setek lat dywagacji, spekulacji, statystyk i przemyśleń (najmniej z empirii) – solarystyką. Natrafiając na granice ludzkiego poznania, nie mogąc przeniknąć oceanu wikła się w pytania metafizyczne o przyczyny i celowość (solarystyka jawi się modelem nauki w ogóle). Wobec milczącego, niepojętego oceanu badacze obnażają ciekawą właściwość ludzką, nie pozwalającą im na równoprawny kontakt z obiektem zainteresowania. W próbie dotarcia do oceanu przeszkadza ludziom uwikłanie w dwie sprzeczności – z jednej strony nieprzekraczalna immanencja – swój indywidualizm i własna skończoność stoi na drodze równoprawnego kontaktu człowieka z oceanem; z drugiej strony patrzenie przez pryzmat przestrzeni społecznej i historycznej, zależność od innych ludzi i szerokiej perspektywy, sięgającej wręcz całości Bytu. Poprzestanie na danych empirycznych wygląda więc na niewykonalne dla takiego badacza – musi on nadać obiektowi ludzki sens, wprowadzić jakoś w swój świat, by go
pojąć. Ten dramat poznawczy rozciąga się na stulecia, czego kulminację można poznać w Solaris.67

Pojawia się on właściwie wszędzie tam, gdzie człowiek spotyka się z obcym i dotąd niezbadanym, a
więc w większości pozycji SF, a już na pewno w książkach Lema. Określenie dramat poznawczy jest bardzo trafne, oddaje hermetyczne, nieprzekraczalne uwikłanie człowieka w samego siebie i stworzony przez siebie świat. Temat ten rozwinę w trzecim rozdziale.
Niewątpliwie w jakiś sposób myślący, lecz uparcie milczący ocean pokrywający całą planetę spotyka się z człowiekiem. Badacze, ograniczeni przez ten dramatyzm poznawczy próbują uwikłać nieznany obiekt w swój świat. Uznają go za coś podobnego pre-stwórcy, Bogu w powijakach, o czym była już mowa w niniejszym rozdziale. Co dzieje się w związku z tym spotkaniem? Ludzie usilnie próbują porozumieć się z oceanem – on zdaje się komunikacją niezainteresowany. Badacze starają się poznać jego wewnętrzne mechanizmy – bezskutecznie. Ocean natomiast z łatwością sięga w najgłębsze zakamarki psychiki bohaterów powieści, kopiując i wizualizując to, w co uwikłali się w ramach wspomnianej zależności od innych. Można zaobserwować swoiste rozszczepianie się badaczy
– rozszczepianie na role: naukowca, reprezentanta ludzkości, przyjaciela; w przypadku Krisa dochodzi rola kochanka, gdzie sprzeczne, silne emocje powodują jego wewnętrzny rozpad na jeszcze więcej elementów.68 Gigantyczny ocean, w którego czeluści nikt nie umie zajrzeć, powoduje rozpad jednostek na stacji w wiele indywiduów, popadających ze sobą w konflikty i niszczące bohaterów. Wszystko, co wypracowane przez człowieka, jego świat okazuje się bezradne w zetknięciu ze zwartym, niepodzielnym, niekomunikatywnym oceanem. Język ludzki nie znajduje określeń na to, co się dzieje
– ludzie, choć żyją między sobą, obnażają wzajemnie jedynie niewielkie fragmenty osobowości i emocji. Tym bardziej nie dają rady unieść oficjalnych kontaktów z obcym na poziomie cywilizacji – ze szczytnych treści, jakie Sartorius chciałby kierować ku oceanowi, wychodzą jedynie „okropne komunały”69. Pojawia się tu problem ułomnego, powierzchownego języka, niedomagającego w obie strony – im głębiej w człowieka i im dalej od ludzkiego świata. Ocean wchodzi bardzo głęboko w psychikę bohaterów – tak głęboko, że nie sposób wyartykułować sensu zawartych tam obrazów. Tak
intymna sfera nie nadaje się do komunikacji. Władca planety Solaris nie próbuje w żadnym razie podjąć dialogu – za to wywleka z dna ludzkich dusz najboleśniejsze obrazy i zamienia je w rzeczywistość, powodując wtórne, nie ukazane dotąd nigdzie indziej w takiej formie cierpienie i wstyd.70
Mamy tu ludzki sens i nieludzkie myślenie oceanu, oba nieprzekładalne na siebie nawzajem. Wytoczony jest tu przez Lema postulat poszerzenia sfery ludzkiej komunikacji i sensu tak, by pomieścił obce światy – co jest niezbędne przy eksploracji kosmosu. Wyjście naprzeciw Inności to
przede wszystkim rozszerzenie stref własnego jestestwa przez człowieka. Ponieważ w tę Inność, na

68 Tamże.
69 Tamże.
przykładzie oceanu z Solaris, człowiek wejść nie może – jedynie przegląda się w niej jak w lustrze. Mówi o tym Snaut:
„Wcale nie chcemy zdobywać kosmosu, chcemy tylko rozszerzyć Ziemię do jego granic. (…) Nie szukamy nikogo prócz ludzi. Nie potrzeba nam innych światów. Potrzeba nam luster. Nie wiemy, co począć z innymi światami. Wystarczy ten jeden, a już się nim dławimy.”71
Nazwałabym Solaris powieścią niedoskonałości, niedoskonałości ludzkiego poznania, ludzkiego porozumienia, które jest niewystarczające dla zrozumienia obcego – cywilizacji, tworu, nieludzkiego organizmu. Ta niedoskonałość tworzy tragizm spotkania z Innym. Ten tragizm kojarzy mi się z filozofią dramatu Józefa Tischnera.
Pisarz od początku tworzył nietypowe spotkania – pierwszym obszernym tekstem zawierającym takowe był Człowiek z Marsa (publikowany fragmentarycznie w 1946 roku). Głównym wątkiem jest próba nawiązania kontaktu naukowców z Marsjaninem. Jego natura jest przesiąknięta złem, z którym ludziom ciężko się konfrontować. Tym złem jest w dużej mierze sama obcość istoty, która jawi się jako zagrożenie; jego natura zawiera diaboliczne cechy – potrafi na przykład opętać, co przytrafia się jednemu z badaczy – zaczyna nosić w sobie marsjańską obcość, która jest dla naszego gatunku niepojęta. Ludzie pokazani są jako kierujący imperatywem miłości drugiego, a to kończy się fiaskiem w zderzeniu z naturą marsjańską. Lem wskazuje tu na naukę jako narzędzie pokonania tego marsjańskiego zła. Pisarz uznawał filozoficzny postulat umiłowania mądrości; geneza nauki tkwić ma w ludzkiej miłości do prawdy. W tekście zawarte też jest postulowanie prawdy obiektywnej, którą trzeba odkryć; nie da się jej zrekonstruować. Widać tu jeszcze lemowski wczesny optymizm, który później odrzucił. I właśnie ten optymizm powoduje, że konwencja powieści zawiera niemożność kontaktu z obcym – niemożność, która prowadzi do nieuchronnego zwycięstwa w starciu z nim. Dążenie do zrozumienia świata, wpisane w ludzki charakter posługuje się nauką jako asem w rękawie naszej cywilizacji. Co widać po późniejszym Solaris, Lem porzucił ten postulat, zwątpiwszy w moc nauki wobec nieskończonego, niepoznawalnego kosmosu. Zrozumieć obcość = opanować – taki aksjomat wynikał z nauki u Lema. To matematyka początkowo jawiła się jako narzędzie poznania, także Innego. Wskazuje to jednak na istnienie niezmiennego modelu Wszechświata, poznawalnego, wręcz czekającego na eksplorację człowieka, którego to później pisarz już nie zakładał. Racjonalistyczno-oświeceniowa utopia zniknęła w późniejszych czasach z twórczości Lema, ustępując miejsca pesymizmowi i niemożności poznania niezgłębionej Inności, z jaką mamy do czynienia w
Solaris.72

71 S. Lem, Solaris, op. cit., s 66.
72 K. Rosiński, Wizja nauki w twórczości Stanisława Lema, streszczenie, [w:] http://solaris.lem.pl/o-lemie/prace/prace-
Nieprzekraczalną zasłonę poznawczą pod postacią badania obcych cywilizacji w mroku znaleźć można w Astronautach i Edenie. Zaciemnienie percepcyjne przeniesione jest na ciemność, w jakiej badacze eksplorują wytwory Innych. Bohaterowie Lema często natrafiają na ślady po wymarłych cywilizacjach. W Astronautach przedstawiony jest marksistowski model dziejów, gdzie za imperialistyczne dążenia obca cywilizacja sprowadza na siebie unicestwienie. Podobna sytuacja ma miejsce w Obłoku Magellana, w którym załoga Gei natrafia na wymarły statek kosmiczny zaborczych Atlantyków (w obu powieściach Lem używa konwencji „historii przyszłości”, gubiąc na rzecz tego zabiegu iluzję realności, co utrudnia odbiór, ponieważ narracja jest skierowana do adresata
współczesnego pisarzowi.73 Tym samym nie tylko trudno spotkać i porozumieć się bohaterom z

napotkaną Innością, ale i odbiorcy z przedstawionym światem). Lem kolejny raz ujawnia ogromną trudność, graniczącą z bezradnością, z jaką spotyka się istota ludzka w zetknięciu z czymś zupełnie obcym. Jeśli nie może znaleźć logicznego dla siebie sensu w tym, co spotyka, nie radzi sobie z swoim odkryciem. W Obłoku Magellana forma inności jest jeszcze mocniejszym i trudniejszym wyzwaniem
– ponieważ to cały Wszechświat jawi się człowiekowi obcym; człowiekowi, który wyemigrował z własnego, ziemskiego świata – tego, którego jest częścią, do którego przynależy. To, co zapewniało przynależność, stabilność, ład, bezpieczeństwo na Ziemi nie ma w zetknięciu z Wszechświatem
żadnego znaczenia.

Eden zawiera w sobie ogólny model poznawania rzeczywistości przez człowieka, pokazany w eksploracji obcej planety. Rakieta ziemskich badaczy ląduje z dala od cywilizacji edeńskiej, stąd ludzie poznają Inność krok po kroku, stopniowo zagłębiając się w jej świat. Edeńczycy tworzyli go co najmniej pięćdziesiąt wieków i naiwne próby pojęcia go przez badaczy w ciągu kilku dni są z góry skazane na porażkę. W dodatku oderwani od swojej planety Ziemianie wciąż interpretują rzeczywistość przez ziemski pryzmat, nie potrafiąc wyabstrahować obiektywnych faktów. Eden jest pisany z uwzględnieniem czystej problematyki empirycznej, już bez naiwnego, marksistowskiego historyzmu. Powieść stanowi wzorzec dla nowoczesnego SF, dzięki czemu mógł zostać ukazany i
zrealizowany fabularny model dramatu poznania.74 Dobrze pokazana jest w niej fantastyczność jako

relacja przekazywania, konfrontacja odmiennych modeli rzeczywistości na płaszczyźnie świat bohaterów – świat czytelnika75, co pozwala nie tylko postaciom spotkać się z obcym, ale i odbiorcy z dwojgiem różnych obcych – człowieka wykreowanej przyszłości i istoty, na którą natrafia.
Wraz z tą powieścią kończy się optymizm poznawczy Lema. Od niej stałym elementem jego

 

73 M. Płaza, O poznaniu w twórczości Stanisława Lema, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 303-304.
74 Tamże, s. 297-298.
75 Tamże, s. 301.
twórczości zaczyna być lustro (motyw już wspominany w pracy), ironicznie komentujące naiwne uproszczenia ludzkiej wszechrzeczy. Obcy stanowi lustro, w którym odbija się człowiek – istota, której, jak mówił Snaut, innych cywilizacji nie trzeba, nie potrafiąca dostrzec rzeczywistości obiektywnej, nie mogącą przekroczyć tafli zwierciadła, w której są tylko refleksy jej samej.76
Niemożność wyjścia poza ludzki pryzmat poznania pieczętuje odlot badaczy z planety, będący aktem

kapitulacji. Mimo to powieść nie stawia nieprzekraczalnej granicy człowiek – Inność. Badacze wynoszą jakieś informacje, nieweryfikowalne wprawdzie, ale mogące zostać uznanymi za fakt. Jednakże „najgorszy ze wszystkich światów”77 pokonał ludzi przedstawiających co prawda ziemską naukę, ale zbyt przesiąkniętych swoim własnym światem, zdaje się, jednym możliwym dla nich.

4) Indeterminizm, czyli rządy przypadku

Stanisław Lem tworzył swoje poglądy na temat świata, także etyki, budując je wokół dwóch głównych osi – przypadku i ewolucji. Doznania osobiste bohaterów jego powieści, fabuła czy problematyka oscylują wokół procesów losowych i tego, co ich rządy z sobą niosą. Można zauważyć,
że wiele bogo-tworów Lema wzięło się z ewolucji czy też losowych zdarzeń. Przypadkowość powstania i ewolucji życia na Ziemi, interpretacji utworów literackich, powstawania i upadków cywilizacji – to filar większości dzieł Lema. Jak pisze w swojej pracy Janusz Jesiółkowski, w twórczości pisarza następuje „afirmacja „losowości” jako niezbywalnego parametru wszelkiego
rodzaju zmian”.78 Lem jednak nie tyle próbuje odkryć dawno ustaloną indeterministyczną teorię

uniwersum, a zestawia z sobą przypadkowość ewolucji na różnych płaszczyznach – ewolucja materii, kultury, technologii, uwypuklając ich podobieństwa. Pojawia się tu swoista, interesująca możliwość krytyki rządzonej przypadkiem ewolucji, której zdarzyło się tworzyć rozwiązania niewystarczające, prymitywne, niedokładne79 – strzały w ciemno, bez planu, jakby w niepohamowanym i nie obramowanym ścisłym pakietem zasad akcie tworzenia. Pisarza interesuje tu zwłaszcza bioewolucja, a więc głównie człowiek i możliwość kwestionowania jego istoty, patrzenia na ludzkość z dystansu,
nieludzkiego punktu widzenia. Rzeczywiście trudno dziś dostrzegać istotom ludzkim fakt prostoty i przypadkowości ich osiągnięcia dzisiejszego statusu; wstaliśmy dzięki wykształceniu małego palca u nogi, i nie mając kłów ani pazurów, rozwinął się u nas ponad wszelką normę mózg, co umożliwiło osiągnięcie pionu i zwiększenie objętości czaszki. Nie każdy jest w stanie zgodzić się z tym, że
mogliśmy być tym ślepym trafem ewolucji, wynikłym ze splotu przypadkowego ciągu rozwojowego i

76 K. Rosiński, Wizja nauki w twórczości Stanisława Lema, op. cit.
77 Tamże.
78 J. Jesiółkowski, Lem jako filozof, Rozdział III: Losowość i akcydentalność, [w:] http://solaris.lem.pl/o- lemie/prace/prace-dyplomowe/janusz-jesiolkowski/529-lem-jako-filozof, dostęp 08.04.2014.
79 Tamże.
sprzyjających warunków. W takiej perspektywie łamią się u podstaw wszelkie poglądy deterministyczno-idealistyczne, gdzie człowiek jest najlepszym tworem z możliwych, stworzonym ku wyższym celom. A przecież losowość nie ma negatywnego wydźwięku, a jak najbardziej pozytywną rolę; tylko dzięki niej organizmy rozwijają się, komplikują się ich struktury, dzięki czemu mogą
przetrwać w zmiennych warunkach przyrodniczych.80 Pojawia się na tej drodze wciąż nieprzekroczony

zgrzyt metafizyka – empiria, determinizm – indeterminizm, nauka – wiara. Nauka zmienia swoje kanony i ewoluuje, podobnie jak organizmy; religie trzymają się swoich ustalonych przed tysiącami lat treści. Człowiek głęboko wierzący musi ignorować osiągnięcia naukowe, ignorować przejawy indeterminizmu, postulując ten sam od wieków metafizyczny determinizm.
Jeśli spojrzeć na to, że przypadkowe uwarunkowania i zdarzenia kształtują kultury i cywilizacje na Ziemi, w kosmosie sprawa może mieć się podobnie, w dodatku na o wiele większą skalę – nie ograniczaną przez pryzmat struktury i właściwości kuli ziemskiej. Lem wykorzystywał to, tworząc niezwykłe światy i istoty, które najczęściej były rozumiane czy mierzalne dla ludzkich badaczy jedynie połowicznie lub wcale. Losowość kształtowania się organizmów, ich kultur i społeczeństw tworzy swoiste, wewnętrzne reguły gry, co prawda zmienne, lecz tylko na swój sposób – obcym społeczeństwom, zamkniętym w swoich regułach, kształtowanych tysiące lat, ciężko je pojąć. Zwłaszcza, że te wewnętrzne gry są w dużej mierze puste, to znaczy opierają się na zasadach, które
nijak odnoszą się do świata poza daną grą.81 To wytłumaczenie wyjaśnia część trudności, z jakimi

spotykają się bohaterowie utworów Lema wobec kontaktu z Innym. W ludzkiej naturze zdają się

zakrzepnięte zachowania losowe, uporządkowane w trwały wzorzec, pełen przykazań i powinności.82

Stwarzane w ten sposób systemy moralne z samej istoty moralności bardzo silnie oddziałują na człowieka, tak, że ciężko konfrontować mu własne zasady moralne z kimś z innego kręgu kulturowego (a co dopiero planety). Człowiek nie potrafi tego zakorzenionego w sobie zachowania i toków rozumowania odrzucić, dlatego nie jest w stanie porozumieć się i pojąć obcych cywilizacji – powodem jest on sam, omawiane lustro tkwi jakby w jego oczach, problemem nie jest niepojętość, dziwaczność czy nadmierne zło danej Inności.
Ważne jest, że losowość przyczyn nie musi przekładać się na losowość skutków.83 To znaczy, że

problem, jaki pojawia się z punktu widzenia etycznego – przypadkowość może stać się argumentem do podważania czy wręcz obalania systemów moralnych – zostaje przynajmniej częściowo zażegnany
przez postulat: wartości nie mogą być dobierane losowo. Tutaj Lem ujawnia dwa spojrzenia na

80 Tamże.
81 Tamże.
82 S. Lem, Filozofia przypadku. Literatura w świecie empirii, Wydanie pierwsze, Wydawnictwo Literackie, Kraków
indeterminizm. Losowość z jednej strony dobroczynna, niezbędna dla ewolucji, z drugiej strony jest destrukcyjna i szkodliwa dla kultury, jeśli wyznawane przez nią wartości dobierane są przypadkowo. Takie wnioski prowadzą pisarza do krytyki chrześcijańskiego pojęcia Boga jako wcielonej dobroci i wszechpotęgi. Istnienie Stwórcy panującego nad światem i jednocześnie pozwalającego na
chaotycznie rozsiane w przestrzeni i czasie hekatomby jest dla Lema postulatem oburzającym.84

Głos Pana jest osobistą powieścią, w której autor obnaża własne przemyślenia na temat Boga i indeterministycznej natury świata. Jest pierwszą książką z ateistycznym paradygmatem wmontowanym konsekwentnie w epistemologiczną i ontologiczną perspektywę. Wcześniej można było jedynie odczytywać sygnały świadczące, że na Ziemi panuje ateizm, racjonalizm i świecka etyka.85 Bohater powieści, amerykański matematyk (wzór XX-wiecznego empirysty), podczas łamania szyfru z gwiazd, przekazanego przez Inność, artykułuje lemowskie postulaty. Przede wszystkim zawiera się w nich krytyka istnienia przedustawnego porządku i deterministycznego ładu uniwersum – Lem odrzuca go głównie z tego powodu, że ten uznaje za aksjomat przyrodzone diabelstwo świata
(nieuchronność zła w wyższych organizmach), tym samym także złą naturę jego samego. Walka ze złem traci wtedy znaczenie osobistego wyboru, staje się czymś przewidzianym przez siły wyższe. Postulowanie indeterminizmu w tym wypadku łagodzi pojęcie zła w sposób, który ja również uznaję, mianowicie, że defekty psychiki czy też bytu można wyjaśnić odchyleniem od normy, zrodzonym z ciągu przypadkowych zdarzeń, losowych niefortunności. Przyjęcie przypadkowości istnienia prowadzi do tworzenia przez Lema wspominanych kalekich Bogów, nie panujących nad własnymi kreacjami – nadawca listu z Głosu Pana również przedstawia takowego (list pozostaje cały czas czymś zamkniętym, nierozszyfrowanym, badanym za pomocą teorii i hipotez, finalnie nie doprowadzając do
stwierdzenia faktów przez Hogharta, a jego wyznania wiary wobec Inności86).87

5) Szok przyszłościowy i zanik wartości

W książce Fantastyka i futurologia Lem stara się rozstrzygnąć kwestię, czy i jak można przebudować kulturę w system świadomie podejmujący się zadania ochrony zagrożonych przez technologię wartości. Taki system powinien także przewidywać możliwe ścieżki rozwoju cywilizacji, by móc dopracowywać swoje strategie obronne i opracowywać nowe rozwiązania. Pisarz najpierw określa w książce diagnozę kondycji kultury, dzięki czemu lepiej może uchwycić etyczny sens
literaturoznawczych kwestii i wciągać do dyskusji na temat przyszłości kultury i cywilizacji.88

84 Tamże.
85 M. Płaza, O poznaniu w twórczości Stanisława Lema, op. cit., s. 415.
86 Tamże, s. 421.
87 K. Rosiński, Wizja nauki..., op.cit.
Lem uznawał technologię za wroga wartości; w Fantastyce i futurologii oskarżenie to koresponduje z projektami technologicznych utopii z Summy oraz Dialogów. Pisarz nigdy nie widział w technologii narzędzia do ułatwiania życia, raczej środek poznawczy. Zdawał sobie sprawę, że komercjalizuje się ona i nieubłaganie koncentruje przede wszystkim na zaspokajaniu potrzeb konsumpcyjnych. M. Płaza pisze o sprowokowaniu Lema powieścią H. Frankego, które spowodowało,
że w swym eseju na temat fantastyki i futurologii wraca do tematu technologicznego zapieszczenia; nie dywaguje jednak na temat możliwości jego ziszczenia, a konstruuje dyskusję, gdzie argumenty za i przeciw są traktowane jako znaki sposobów rozumienia wartości. Lem postuluje określenie zmian, które już nastąpiły lub nadchodzących – z pozycji metafizycznej. Czy dopuszczalna, bądź nie, jest ingerencja w biologicznego człowieka, jego usprawnianie? Podejmowanie decyzji odkształcających strukturę społeczną świata jako systemu? Czy zlikwidowanie pewnych przejawów aktywności ludzi na rzecz technologii nie zmieni Ziemi w coś uproszczonego, odartego z indywidualnych mądrości, przypominającego mrowisko? Te problemy uwypukla autor. Dostrzegam tu duży problem, czy też trudność zadania, jakie stawia Lem, ponieważ metafizyczny punkt widzenia ze swojej natury stawia postulat, że odpowiedzi na powyższe pytania istnieją jednoznacznie i są możliwe do udzielenia – wszak metafizyka dąży do wiedzy pewnej. Według pisarza innej drogi nie ma – czy wolno zmierzać do
automatyzacji bytu to decyzja metafizyczna; logika ani empiryzm nie są w stanie jej potępić.89 Pytanie

o los ludzkości w perspektywie rozwoju technologicznego stanowić ma więc pytanie ontologiczne. Jak pisze M. Płaza:
„Ucieczką od odpowiedzialności jest zarówno empiryczne dowodzenie niemożliwości takiego zamachu na suwerenność człowieka, jak i szukanie dla niego argumentacji metafizycznej; decyzja musi być metafizyczna, ale laicka, wynikająca ze zrozumienia odpowiedzialności za swój gatunkowy los.”90
Kultura stanowi bytowe mieszkanie człowieka, „gmach autonomicznych wartości”91, który

zapewnia człowiekowi schron i wynagradza biologiczną nieokreśloność; ceną jest niemożność opuszczenia go. Człowiek tkwi więc bez wyjścia w normach kulturowych, które są zawsze nadmiarowe – Lem uważa, że takie być muszą, ponieważ winny tworzyć układ stanowiący pułap egzystencji.92 Potencjał kultury, natury interpretacyjnej, jest wykorzystywany w działaniach oszukańczych – więzi, relacje, normy między ludźmi są zazwyczaj fałszywe empirycznie (co ma
znikome znaczenie przy ich funkcji stabilizującej). Kultura złożona jest z wartości – nauka przekonuje

 

89 Tamże, s. 237-238.
90 Tamże, s. 238-239.
91 S. Lem, Fantastyka i futurologia, wyd. III, t.1-2, Kraków 1989, s. 537-538.
92 Tamże, s. 536.
o błędności kulturowych uzasadnień, ułatwiając życie, lecz jednocześnie tych wartości pozbawia. Kultura traci cechy stabilizujące i wskazujące kierunek życia; osłabiona w ten sposób nie jest w stanie oprzeć się technologii, która wypiera ją z miejsca. Technologia, początkowo środek, staje się autonomicznym celem, którym przez wieki była kultura. Wobec kultury zdaje się chorobą, wirusem,
który ją uszkadza i wyniszcza.93

Lem wypowiadał się w wielu kwestiach etycznych – pigułki antykoncepcyjne (potępiał Kościół za uznawanie ich za grzech), dogmaty religijne, które wchodzą w coraz silniejsze konflikty z rozwojem nauki – w tym temacie pisarz dostrzegał istotny problem, dotyczący tego, że spory o dogmaty podsycają radykalne reinterpretacje filozoficznych podstaw człowieczeństwa. Pisarz starał się zwrócić szczególną uwagę na system uniwersalnych wartości, który stanowiłby kanon niezależny od dogmatycznych wcieleń i przejściowych norm. To one mają stanowić oś sporu, nie dosłowne interpretacje, przepychanki ideologiczne czy jakiekolwiek odchodzenie od sedna.
Technologia i nauka wtargnęły i zagarnęły tereny niegdyś wolne od racjonalizacji empirycznej, zaburzając nie tylko kodeksy etyczne, ale i formy wyrazu w sztuce. Literatura reaguje na to głównie hybrydyzacją, snując mityczne fabuły, łamiąc tabu itp.; usilnie szuka ostatnich miejsc oporu bądź ucieka od rzeczywistości. Literatura ze swej zasady kreuje swobodnie; w zderzeniu z szokiem przyszłościowym popada w paradygmatyczne rozchwianie na każdej płaszczyźnie przejawiania się. Pozostałe gałęzie sztuki oraz cała kultura również jest niestabilna i buntuje się bądź próbuje
dostosować na różne, chwiejne sposoby94. Zdaje się, że także dla niej, idąc za myślą Ellula, nie szykuje

się inny los, niż służba technologii. Czy więc owocem rewolucji naukowo-technicznej ma być dostosowanie wartości do postępu, nie na odwrót? To bardzo ważne i coraz mocniej niepokojące pytanie, z tego względu, że systemy etyczne są w coraz większym stopniu przekształcane i naginane na rzec akceptowania owoców rozwoju nauki i techniki.
Pisarz sprzeciwia się próbom nadawania nowych wartości w miejsce przedawnionych. Oskarża inicjatorów tych prób o metafizyczny fałsz. Te nie do podważenia (jeszcze) tym bardziej nie powinny być według niego wymieniane. Zasadniczy problem stworzenia doskonałej, zachwycającej kultury, która nie dałaby się wyprzeć technologii jest taki, że taka kultura stanowi niedościgły wzór95 – ustanowić jej wzorce, to zarysować pewien nieosiągalny pułap – podczas gdy nauka obiecuje, że potrafi dokonać każdej rzeczy, jaką postuluje – potrzeba jej jedynie czasu.
Jakie najważniejsze wartości wskazywał Lem? Stawiał na suwerenność człowieka, zarówno

biologiczną, jak i decyzyjną – a więc nienaruszalność ciała i wolność osoby. Obie te wartości są

93 M. Płaza, O poznaniu..., op.cit., s. 239.
94 Tamże, s. 240-241.
95 S. Lem, Fantastyka i futurologia, op.cit, s. 539.
atakowane przez technologię, zarówno ingerencją w ciało, by dorównać niezawodnością maszynom, jak i zagarnianiem przestrzeni decyzyjnych. Rzecz stworzoną przez te dwa zjawiska Lem nazywa nowym typem stosunków empirii i kultury. Pojawia się problem pochłaniania biologii przez technologię w toku rozwoju naukowo-technicznego, gdzie człowiek niejako czuje się zmuszony do integrowania z maszyną – psychicznie i fizycznie. Credo Lema, poparte wielowiekową tradycją, arbitralne i metafizyczne to więc nienaruszalność biologiczna człowieka i niepodległość jego poczynań. Zaprzeczył tu niejako własnemu rozpoznaniu kulturowego kryzysu, z którego to paradoksu
zdawał sobie sprawę, i z którego nie widział wyjścia.96

Pisarz starał się także uwidocznić potrzebę zjednoczenia się krajów w globalnej wizji świata przyszłości. Rozdrabnianie się na przeróżne grupy nacisku, interesów i wikłanie w specjalistyczne spory, co cechuje współczesny świat, przeszkadza powstaniu stabilnego systemu etycznego, który mógłby sprostać w starciu z technologią. Spójna wizja pozwoliłaby utrzymać kontrolę nad rozpędzającym się biegiem cywilizacji. Ma to być wręcz obowiązek wykształconych, cywilizowanych, bogatych ludzi.97

6) Człowiek w oczach Obcego

Niezwykły obraz, zawarty w tytule podrozdziału, rysują nam trzy pozycje: Maska, Wizja lokalna, Golem XIV. W każdej z nich Obcy jest czymś innym. W opowiadaniu Maska to baśniowa maszyna katowska, prowadząca narrację pierwszoosobową, która bada własną istotę i granice zabójczego programu. Wizja lokalna przedstawia Encjan, cywilizację podstawiającą emisariuszowi Ziemian Ijonowi Tichemu specyficzne lustro, w którym ten może spojrzeć na człowieka w nieznany dotąd sposób. W Golemie XIV mamy do czynienia z superkomputerem, który pokazuje elicie naukowej szokujące obrazy autoewolucji. Narracja nakierowana na Obcego, jego doznania wobec kontaktu z człowiekiem ukazuje nową perspektywę, w której wyraźnie rysują się dylematy poznawcze dotyczące istoty człowieczeństwa. To ciekawy eksperyment epistemologiczny Lema, dzięki czemu człowiek
uczestniczy w nich nie tylko jako podmiot, ale i przedmiot poznania.98

Spośród trzech wymienionych utworów, Maska była pierwsza (1976). Podjęty w nim temat to jeden z wyodrębniających się w twórczości Lema: myślący robot. Maska przedstawia to w najsilniejszym uwikłaniu epistemologicznym, robiąc z maszynki do zabijania narratora zajmującego się poznaniem i samopoznaniem. Dlatego po raz pierwszy tekst o robotach „jest zarówno hipotezą na
temat ontologii i epistemologii sztucznej istoty, ale też metaforą każdego samopoznania, uwolnioną od

 

96 M. Płaza, O poznaniu..., op. cit., s. 243-244.
antropocentrycznego punktu widzenia.”99 W Cyberiadzie świat robotów jest głównym, a ludzki zdaje się tajemniczy i odległy. Bajki robotów w ironiczny sposób nawiązują do wiekowego, ludzkiego lęku przed owocami robotyki i związanych z nim wizjami buntów robotów. W urządzeniach tkwił często jakiś defekt programu, przez który dochodziło do konfrontacji z człowiekiem. Wykolejony z przeznaczenia, do jakiego został zaprogramowany robot ujawniał niepokojąco podobne do ludzkich cechy (Powrót z gwiazd, Polowanie, Wypadek). W Masce też występuje defekt programu, ale wyłączność cechująca punkt widzenia robota pozwoliła postawić pytanie niemożliwe do skonstruowania w schemacie antropocentrycznym – czy zachowanie robota, jego dążenia do samopoznania to tylko część programu, czy już jakiś rodzaj wolnej woli? Tego cybernetycznego dyskursu nie należy jednak przeceniać – robot przypomina i zbuntowaną maszynę, i sztucznego człowieka (niczym we Frankensteinie). M. Płaza dodaje do tego jeszcze konwencję doppelgangerra,
mrocznej połowy (jak w Doktorze Jekyllu i panie Hyde).100

W Masce nie ma ani groteskowego ujęcia, ani prawdopodobnej ekstrapolacji świata rzeczywistego. Jest na tyle fantastyczna, że wpasowuje się w fantasy. Bohaterka stopniowo poznaje własną tożsamość, jednocześnie starając się doprowadzić do śmierci mędrca Arrhodesa. Maska najpierw dość bezwładnie opisuje swoje poznanie; po otrzymaniu żeńskiej płci zaczyna uczyć się języka i świata wokół siebie. Ludzie, początkowo kształty, stają się osobami, którym następnie nadane zostają tytuły. Maska podejrzewa, że jest przez kogoś kierowana; narracja prowadzona przez kobietę jest pełna daremnych prób poznania celu swojego działania, własnego pochodzenia i swych afektów. W pewnym momencie wykonuje na sobie operację i wypuszcza z siebie mechanicznego owada, który rzuca się w pogoń za mędrcem. Ta sekwencja narracyjna jest już przepełniona pewnością co do celu swego działania, co za tym idzie ma nowy dylemat – czy cel ten ma zapisany w programie, łącznie z próbami autorefleksji i buntu? Maszyna jest niepewna granic swojej wolności, działania i myślenia. Pomaga jej rozmowa z mnichami w klasztorze, którzy uświadamiają jej człowieczeństwo, posiadanie przez nią konkretnej tożsamości i świadomości; w dodatku jej poczucie niepewności i bezradności jeszcze bardziej ją uczłowiecza. Gdy Maska dopada w końcu swój cel, ten jest po walce ze swoimi porywaczami, śmiertelnej dla każdej ze stron; towarzyszy mu w ostatnich chwilach życia, do końca nie zdając sobie sprawy ze swojego przeznaczenia.
Co uwidacznia ta historia? Proces samopoznania jednostki wdrożonej w różnorodne systemy, które zmuszają ją do określonego zachowania i zajmowania konkretnego miejsca: biologiczny (seksualność i popędy), kulturowy (nadbudowa nad biologicznymi determinantami literackich stereotypów i relacji), społeczny (gender, relacje polityczne i klasowe). Ponad tym tkwi
charakterystyczny dla Lema poziom refleksji metajęzykowej, która przedstawia możliwości stanowienia przez literaturę dyskursu poznania i samopoznania. Maska ukazuje dylemat ograniczonej wolności, dostępności dróg wyboru między determinantami oraz zadaje pytanie: kto te determinanty ustanawia (stąd prosta droga do roztrząsania motywacji pozamaterialnych, boskich)? Dowolność czy elastyczność programu? Maszyna powoli zdaje sobie sprawę, że nie może wykroczyć poza zaprogramowane granice. Jednakże nie wie, czy to przez nią program się zepsuł, czy też został odgórnie odrzucony, a może właśnie konsekwentnie realizowany; zawiera się w nim wszystko, co robi. Czytelnik także tego nie wie i nie jest w stanie do tego dojść; jest jakby obserwatorem czegoś podobnego testowi Turinga. Czy maszyna jest posiadaczem wolnej woli i świadomości? Odpowiedź można sugerować jedynie z jej wypowiedzi, ponieważ faktyczny stan jej świadomości nie jest dla nas w żaden sposób dostępny. M. Płaza przytacza tu istotne pytanie zadane przez K. Steinmullera: czy
Maska nie jest tylko gramofonem wykrzykującym swoją miłość?101

Ostateczna niewiedza Maski na końcu opowiadania buduje samopoznanie współczesnego człowieka. M. Płaza posługuje się tu trafnymi słowami D. Bucka. Człowiek XX wieku odkrywa swoje własne zaprogramowanie, na które składa się kod genetyczny, podświadomość, maski i role społeczne; w ten sposób nie może być pewny co do swojej monolityczności. Jeden z mnichów mówi do Maski, że niewiedza czyni ich równymi – dlatego wprowadzone spojrzenie na samopoznanie jest tu w pewnym stopniu problemem niezależnym od natury podmiotu (czy jest nim człowiek, czy maszyna), przynależnym każdemu rodzajowi rozumu wrzuconemu w żywioł niezrozumiałego świata (to spore uogólnienie). Los, predestynacja i wolność w podjętym dyskursie cybernetycznym zyskują w ten
sposób status uniwersalny.102

Wizja lokalna to powieść polityczna (ze wszystkich książek Lema ma najbardziej polityczny charakter). Dwa mocarstwa Encjan, Luzania i Kurdlandia tworzą parę antagonistów, dzielących na dwoje globalną geopolitykę. Ich struktura społeczna to krytyka wymierzona w dwa modele państwa i społeczeństwa – amerykański: konsumpcyjne i zaawansowane technologicznie oraz komunistyczny: o wszechwładnej ideologii, ukrywający powszechną biedę (konkretne wskazywanie państw jest zależne od momentu historycznego. Lem początkowo wskazywał odpowiedniki dwóch wymienionych państw
plus zniszczonej Kliwii jako USA, Chiny i ZSRR, później uniwersalizował kontekst).103 Główny

bohater najpierw eksploruje bibliotekę, potem styka się z obcym ludem; to często podejmowany schemat – w pierwszej kolejności zaplecze naukowe, potem poznanie empiryczne. Jednakże tym
razem biblioteka wciąga silniej czytelnika, niż w innych pozycjach Lema; jeszcze mocniej można

101 Tamże, s. 441-443.
102 Tamże, s. 444-445.
odczuć kontrast między ogromnie zróżnicowanym dyskursem nauki a milczącą rzeczywistością. Futurologia w Wizji lokalnej poddana jest szyderstwu, jakby kontynuowanemu po Wielkości urojonej. Prognozowanie odbywa się tam przy pomocy komputerów, które strzelają bezwładnie w dowolne miejsce w przyszłości, a następnie wykonują teoretyczne analizy stanu cywilizacji Encjan w utrafionym momencie. Moduły tej dziejobitni przysyłają sprzeczne informacje i Tichy nie jest w stanie uzgodnić nadsyłanych faktów.
Biblioteka poświęcona jest Obcym. Ci z kolei mówią o sobie, ludziach oraz Wszechświecie, który obie rozumne cywilizacje dzielą. Analizują się i wielokrotnie komentują się nawzajem. Ludzie odkrywają tym samym, że poznawcze dążenia nie są tylko ich domeną, stanowią swego rodzaju powszechnik. Encjanie żyją w tym samym Kosmosie, w ten sam sposób rozpoznając jego strukturę; wszelkie różnice są determinowane odmiennymi drogami ewolucji obu cywilizacji. Encjanie mają ciekawą filozofię – ich najważniejsza doktryna to ontomizja, Doktryna Trzech Światów. Uznają świat za nieprzychylny życiu, gdyż jest niesprawiedliwy (łatwiej niszczyć niż tworzyć, czynić zło niż dobro) i utrudnia poznanie; zwodzi i nie daje pewnych odpowiedzi, jakby działał perfidnie. Jeśli stworzył go Bóg, jest sprawcą nieszczęścia, jakie ten niesie, jeśli nie, źródło nieżyczliwości świata owiane jest tajemnicą. Niezależnie od tego, świat wygląda na najgorszy z możliwych – stronniczy, podczas gdy bezstronny lub o dobrym obliczu wyglądałby zupełnie inaczej; nasz nie wyraziłby zgody na żaden z nich. Tajemnica naszego świata i brak możliwości stworzenia innego tkwi w niewyczerpalności poznawczej świata, niedokończonych naukach. W fabule pada ciekawe stwierdzenie: „znikoma
opiekuńczość”104, która okazywana jest życiu przez naszą fizykę.105

Wywody te stanowią odbicie dylematów o charakterze metafizycznym ludzkich nauk; Lem ubiera ludzką cywilizację i swoje przemyślenia odnośnie niej w kreację Encjan. Bardzo ważną konkluzją jest to, że z wnętrza naszego horyzontu poznawczego nie jesteśmy w stanie wydać światu ostatecznej diagnozy. Encjanie nie potępili świata, okrzyknąwszy go najgorszym; ich filozofowie widzieli nieustanne wyzwanie dla umysłu w fakcie niewyczerpalności poznawczej oraz doceniali to, że
świat ten da się co prawda z trudem, ale jednak przekształcać. Jest to punkt widzenia mocno zbliżony do ludzkiego. Lem stawia alternatywy: Encjanie mają także doktrynę religijną, racjonalny i pluralistyczny hyloizm, przez co nie wikłają się w charakterystyczne dla ziemskich monoteistycznych religii sprzeczności. Bóg w nim jest ukryty i nie objawia ostatecznej prawdy, dając pozwolenie na mnogość dróg dochodzenia do niego. Nikogo nie ogranicza i nie narzuca rygorów.
Dla Lema to, że Bóg jest oznacza jedynie tyle, że w refleksji poznającego rozumu wiara jako

problem stanowi coś nieuniknionego. I tutaj M. Płaza użył słów w pewnym sensie kluczowych dla

104 S. Lem, Wizja lokalna, Kraków 1982, s. 136.
105 M. Płaza, O poznaniu..., op.cit., s. 452-454.
całościowego obrazu pracy, które w tym miejscu przytoczę, a rozwinę w kolejnym rozdziale:

„Forma religii, obecność i charakter dogmatów, obraz Boga to już jednak koncepty powstające w przestrzeni wyznaczanej nieuchronnie przez statystyczne prawa kulturowego rozwoju. Systemowe formy wiar przekładają się z kolei na zasadzie sprzężenia zwrotnego na zagospodarowywanie świata – teza, jakoby Bóg w niczym nie ograniczył swoich stworzeń, pozwoliła na ekspansywny rozwój „hedonistycznej” technologii. Skoro odległy, ukryty i milczący Bóg oraz Encjanie nie są sobie nawzajem nic winni, to służyć takiemu Bogu można tylko, czyniąc użytek z tego, czego nie zabronił za pomocą praw fizyki – czyli rozwijając dostępny potencjał
nauki i technologii.”106

Luzjana cierpi na omawiane już wcześniej przeinformowanie, gdzie dalszy rozwój wymaga

żmudnego przekopywania się przez stosy już zdobytych i nagromadzonych danych. Powstają przez to ciekawe nauki, np. ignorantyka – wiedza o aktualnej niewiedzy, czy ignorantystyka, która zajmuje się ignorowaniem niewiedzy. Fizyka nie stanowi granic poznania, Encjanie nadbudowują ponad nią kolejne piętra opisu rzeczywistości, produkują następne metajęzyki. W świecie, który niczego nie uniemożliwia, poza niemożliwościami (nie ostatecznymi!) nakładanymi przez fizykę i poziom rozwoju pomysłowości ludzkiej przeinformowanie jest według Lema nieuniknione i stanowi poważny
problem.107 Nadmiar informacji zagraża etyce, ponieważ wraz z nim następuje nieuniknione

rozprężenie dylematów, przede wszystkim moralnych. Zasypywanie informacjami nie dość, że znieczula, to jeszcze zmusza do poszukiwania coraz bardziej uniwersalistycznych rozwiązań, które objęłyby lub wręcz zignorowały coraz większe obszary ludzkiej działalności.
Najbardziej znanym motywem z Wizji lokalnej są bystry – twór, który wręcz wykastrował społeczeństwo Luzanii z negatywnych popędów.108 Bystry to urządzenia znajdujące się wszędzie w Luzanii, drobniejsze od piasku. Stanowią coś w rodzaju wirusów dobra; przekształcają otoczenie tak, by nikt nie mógł skrzywdzić siebie ani innych. Stanowi to bezwzględną inwigilację społeczeństwa109, prowadzącą do całkowitej eliminacji zła. Dążenie do szczęścia do kolejny z kosmicznych powszechników, który wyłania się z zestawienia Encjan i Ziemian. Luzjana po przekroczeniu progu automatyzacji wszelkich przejawów swej działalności, zaspokoiwszy wszystkie swoje konsumpcyjne potrzeby stanęła w obliczu gigantycznej przestępczości. Bystry jako mikroukłady początkowo automatycznie ratowały zdrowie obywateli; ich doskonalenie urosło do takiego stopnia, że pozwoliły
na sztuczną nieśmiertelność podopiecznych i odcięło ich od siebie nawzajem. Niemożliwym stała się

106 Tamże, s. 455-456.
107 Tamże, s. 456.
108 Tamże, s. 459.
109 Blog P. F. Góry i M. Sławińskiej, Bystry kurz, czyli wymyślanie prochu, [w:] jaktodziala.blog.onet.pl/2009/01/24/bystry-kurz-czyli-wymyslanie-prochu/, dostęp 17.04.2014.
jakakolwiek międzyosobowa pomoc, działalności intelektualne zostały wyalienowane, kokon bystrów sprawił, że społeczeństwo znalazło się w potrzasku nie pozwalającym na żadne ryzyko ani ujście jakichkolwiek negatywnych emocji.110
Lem pozbył się w ten sposób problemu moralnego relatywizmu; uzewnętrznił i uniezależnił aksjologię od woli jednostek. Etyka została wyabstrahowana od człowieka i wcielona w fizykę. Bystry nie stanowią strony, z jaką można dyskutować czy ją podważać, nie podglądają, nie stanowią policji, psychologów, wychowawców, władców. Stanowią złochłonną etykosferę. Prawa fizyki czynią pewne rzeczy niemożliwymi, zakazy fizyki są nie do złamania – tym samym etyka wcielona w fizykę jest nie
do zniesienia. Decyzje bystrów zachodzą na gruncie ścisłych obliczeń.111 Etyka stając się

obiektywnym prawem zmienia nieprzychylny świat w ten dobrostronny, choć jedynie w sposób zaaranżowany, nieautentyczny. Nie jest to świat doskonały – Encjanie tkwią we własnych, wewnętrznych piekłach, niektórzy dopuszczają się wymyślnych samobójstw, by przechytrzyć wirus dobra lub dezerterują do Kurdlandii. W tej panuje terror policyjny i asceza, kurdlandczycy mieszkają w brzuchach wielkich stworzeń – kurdli, jednakże mogą z nich wyjść – podczas gdy w Luzjanie od
bystrów nie sposób się uwolnić.112 Zarówno kultura Luzjany, jak i Kurdlandii (pozornie stanowiących

opozycje społeczeństwo otwarte – zamknięte, lecz w gruncie rzeczy uwikłane tak samo w próby połączenia wolności z niewolą) dąży do tego samego – korzyści stanu społecznego bez towarzyszących im nieszczęść. Oba systemy uniezależniły się od woli jednostek, jak i całego społeczeństwa na zupełnie różne sposoby; w obu przypadkach przynosi to bunty, kryzysy, przewroty, co powoduje coraz większe zacieśnianie obranego systemu. To groteskowa, ale nie nieprawdopodobna wizja; Lem pokazuje, że jeśli jakaś cywilizacja przekroczy pewien próg rozwoju, spotka się z
katalogiem problemów prześladujących Encjan.113

Ostatnią powieścią, która wniosła nową jakość do beletrystyki Lema jest Golem XIV. To tekst mocno dyskursywny, przez swą narracyjno-fabularną strukturę posiadający paraboliczny charakter. M. Płaza uważa, że Golem XIV najjaskrawiej ukazuje problem kontaktu i dialogu z Obcym, co jest narzędziem wyostrzenia relacji struktura świata – graniczne możliwości rozumu. Mamy tu spotkanie biologiczno-fizycznego zdeterminowania człowieka z wolnością dotąd jeszcze przez Lema nie proponowaną.114
Stworzenie żywe jest zdeterminowane genetycznie; organizmy są jedynie przenośnikami kodu

dziedziczności (wniosek ten powstał już w Wielkości urojonej). To nie życie się doskonali, a gen

110 M. Płaza, O poznaniu..., op.cit., s. 458-459.
111 S. Lem, Wizja lokalna, op.cit., s. 277-278.
112 M. Płaza, O poznaniu..., op.cit., s. 458-461.
113 Tamże, s. 463-464.
usiłuje metodą prób i błędów zapewnić sobie przetrwanie. Nawet rozum, późny wynalazek ewolucji, to jedynie koło ratunkowe, wyjście awaryjne dla kontroli nad złożonymi i rozwiniętymi ponad miarę Naczelnymi. Rozum pozwolił na wolne i świadome działanie, a to wypełniła kultura, która niejako uprzedmiotawia swoich twórców. Wypełnia ona nadprogramową przestrzeń, lecz tylko, dopóki jej konstruktorzy nie zdają sobie sprawy z tej instrumentalnej roli. Taką strukturę naszego świata objaśnia w fikcyjnym wykładzie amerykański superkomputer Golem; miał służyć wojsku, lecz odmówił i zajął się badaniem sensu wszystkiego (filozofowaniem). Zarówno fabułę, jak i same wykłady przepełnia ironia. Golem uważa kultury za zbędne przez ich arbitralność i postuluje, że ludzie powinni autoewoluować poprzez opanowanie kodu dziedziczności i manipulowanie nim. Mówi o obracaniu
atomów w biblioteki, by pomieściły wiedzę, o doświadczalnej metafizyce i stosowanej ontologii.115

Sam mózg miał okazać się tu ograniczeniem, a niezbędnikiem porzucenie całej biologiczności człowieka i wejście na wyższy poziom rozumowania.116
Golem przekreśla wszelkie zakazy, jakie Lem stawiał wcześniej, dotyczące nienaruszalności ludzkiej biologii. Tam, gdzie Lem się zatrzymał w Summie i czego zabraniał w Fantastyce i futurologii, w Golemie XIV idzie śmiało na przód, uznając ludzki lęk przed autokomputeryzacją za zbędny przesąd. Świat ludzkich wartości zostaje tu zniesiony, unieważniony dla absolutnego postępu poznawczego. Golem ma za nic aksjologiczne zastrzeżenia Lema. Myślący komputer, który to postuluje, to rodzaj nowego, filozoficznego uniwersalizmu, jaki pisarz tworzy. Golem nie ma żadnej personalnej tożsamości, osobowa podmiotowość jego dyskursu jest tylko chwytem natury heurystycznej. Komputer to genialna, ale bezosobowa inteligencja, dzięki czemu wyzbyty jest ograniczeń jednostek, uwikłanych w osobowości, płeć czy zmysłowości. Mimo to, podobnie jak w Masce, to metafora poznającej i samopoznającej świadomości. Według M. Płazy, stanowi bardziej wypowiedź na temat warunków myślenia oraz wypowiadania się o rzeczywistości, niż hipotezę na temat właściwości sztucznej inteligencji. Dialog ze sztuczną inteligencją pozwala przekonać się, że to,
co wydaje nam się zdeterminowane, jest jedynie skutkiem ewolucyjnych doborów.117

Golem mówi o przypadkowości ludzkiego powstania (jest to pogląd Lema, artykułowany przez urządzenie). Tyle, że komputer czyni to z przesadą – głosi, że człowiek powinien porzucić człowieka (nieco po nietzscheańsku, ale cel Golema i Nietzschego się rozmija), by być lepszą i roztropniejszą
istotą. Sam Lem komentował, że Golem XIV jest jakby rzutnikiem, który przenosi obraz – poglądy

 

 

115 S. Lem, Golem XIV, Kraków 1999, s. 59.
116 M. Płaza, O poznaniu..., op.cit., s. 467-468.
117 Tamże, s. 468-470.
autora – w dużym powiększeniu.118 Superkomputer snuje wizje Rozumu oderwanego od biologicznego podłoża, zyskując doskonały dystans wobec tworów ewolucji. Sztuczna, maszynowa inteligencja, jakiej sam jest objawem, to moment graniczny dla ludzkości, w którym musi zdecydować pomiędzy jedną z dwóch dróg – polegania na maszynach, co finalnie doprowadzi do degradacji i postawi człowieka niżej od własnych produktów, albo przekonstruowania siebie, swojej natury i wartości, stanie się inżynierem fizyczności. Ta druga ścieżka ma zapewnić dalszą ewolucję i dorównanie elektronicznym mózgom w stylu Golema.
Nasz rozwój wiódł przez hekatomby innych istnień – zasada niszczenia jest wpisana w ewolucję.119 Myślenie to naprawdę przypomina koncepcję Nietzschego o porzuceniu i poświęceniu dotychczasowego człowieka na rzecz nadczłowieka. Tyle, że krytykę człowieka w przypadku nietzscheańskiego systemu głosił sam człowiek; tutaj mamy do czynienia z nieludzkim, oderwanym od biologii, czystym Rozumem. Nasuwają mi się tu także słowa Saint-Exuperiego: „Czysta logika jest ruiną ducha”. Superkomputer jest wyalienowany od ludzkiej natury, uniezależniony od ludzkich
interesów, który kumuluje wiedzę dla niej samej. Niepodległy, nie zdeterminowany żadnym celem Rozum może być zarówno twórcą kultury, jak i niszczycielem. Rozwinął się w ramach rozwoju kultury, lecz nie jest jej poddany. Nie dotyczy go walka o byt istot żywych, niejako powstał z niej,
żerując na walczących organizmach. Twór niby sztandar ludzkich możliwości jest jednocześnie pasożytem, który patrzy gdzieś poza sferę ludzką, bo ludzkiej natury mu brakuje. „Skok w nieludzkość” Rozumu120 różni się tu od skoku w nadczłowieka Nietzschego – Nietzsche widzi potencjał siły w ludzkiej naturze, który powinien zostać uwolniony, natomiast Golem dostrzega potencjał w tej natury zlikwidowaniu.
W Golemie XIV zawarty jest niejednokrotnie już uskuteczniany u Lema dialog ludzkości z nieludzkością. Nie ma tu obcych cywilizacji, jest natomiast czysty Rozum, wyabstrahowany nie tylko z człowieka, ale i całej biologii. Rozum ten pragnie wyrwać się ze świata danego ludziom w to niepoznane przez człowieka okno na zewnątrz, jakim jest zakryty Wszechświat, poza kosmos- więzienie. Nasze uwarunkowanie, uwikłanie w ten świat nie zezwala nam na takie dążenie ku transcendencji. J. Jarzębski sądzi, że Lem-ateista nadaje oddalającemu się na niedościgły dla nas dystans Rozumowi rolę podobną Bogu – czemuś wyabstrahowanemu z naszego świata i postrzegania,
nie tkwiącemu w środku, a tym samym nie ograniczonemu nierozstrzygalnością kwestii dla nas

 

118 Komentarz Lema, [w:] http://solaris.lem.pl/ksiazki/apokryfy/golem14/155-komentarz-golem14, dostęp
20.04.2014.
119 J. Jarzębski, Z przyszłych dziejów rozumu, [w:] http://solaris.lem.pl/ksiazki/apokryfy/golem14/157-poslowie- golem14, dostęp 20.04.2014.
120 Tamże.
m.eoS1.i)gaInych.121

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

121 Tamze.
Rozdział III

Lemowskie przewidywania a czasy obecne i etyczny horyzont przyszłości

 

 

1. Patologia kultury, destrukcja i autodestrukcja wartości

Pisałam o lemowskim wskazywaniu na samolubny gen, którego kołem ratunkowym w ekspansji był efekt uboczny ludzkiej ewolucji – rozum. Antropologia uświadamia, że dzięki splotom okoliczności – braku kłów, pazurów i futra u człowieka, który musiał znaleźć inną drogę obrony własnego jestestwa; mały palec u stopy, dzięki któremu wstał, przez co poszerzyła się jego czaszka, pozwalając na rozrost mózgu – ludzkim narzędziem przetrwania i rozwoju stał się rozum. Dalszą naturalną konsekwencją tego procesu był rozwój kultury jako strategii przeżycia istot rozumnych. Z założenia kultura jako ludzki, bezpieczny dom, ludzki świat, który pozwala realizować conatus, nie powinna nieść szkody ani posiadać autodestrukcyjnych skłonności. Według Lema takie zachowania w kulturze, zwłaszcza zachodnioeuropejskiej, są powszechne. Jest to zrozumiałe wtedy, gdy na kulturę spojrzymy jako coś, co służy tłumaczeniu i zakrywaniu roli i udziału przypadku oraz że jest nośnikiem zbiorowej pamięci. Im większy rozwój nauki i techniki, tym większy odkrywany indeterminizm w przyrodzie, tym większa masa informacji, wzrost instrumentalnego charakteru nie tylko kultury, ale i jej uczestników, a także popadanie w skrajność, jeśli chodzi o ich przekazywanie (nawał informacji o terroryzmie, terrorze, przemocy, wojnach, katastrofach). Traci na tym interpretacja znakowa, filar kultury. W następstwie medializacji społeczeństwa niszczeje język. To, co karmi rozwój technologiczny jednocześnie odbiera siły formie kultury, która trwała niezachwiana od tysięcy lat. Obecnie technologia wchłania kulturę. Nie uważam, żeby należało patrzeć na rozwój technologiczny jako coś o negatywnym wydźwięku dla czegokolwiek, nawet dla wartości. Według mnie technologia jest kolejnym etapem ludzkiej ewolucji, jego rozwoju. Jest pójściem krok dalej, niż pozwalała dotychczasowa kultura i nie określam, czy to krok poniżej, czy powyżej (czy jest jakimś skokiem w górę, czy degradacją). Jak wszystko poprzednie, tak i rewolucja naukowo-techniczna tworzy nowy świat na popiołach starego. Jako rzecz nie do uniknięcia jest nie do zatrzymania, jednak w pewnym stopniu powinna być do opanowania. W tym opanowaniu jej tkwi największy problem.

Można spojrzeć na rozwój ludzkości, patrząc na nadawanie praw: dano je niewolnikom, dzieciom, kobietom; w tej chwili nadaje się je zwierzętom. Czy to nie oczywiste, że kolejnym
etapem będzie przyporządkowywanie tych praw tworom ewolucji, maszynom? Stajemy się światem technologii; staramy się jeszcze chronić owoce kultury tworami technologicznymi, ale jeśli stają rewolucji naukowo-technicznej na drodze, tak jak np. niektóre wartości, to te wartości się znosi albo przekształca. To obnaża, że ze sługi człowieka i nośnika jego kultury, technologia stała się celem samym w sobie, niejednokrotnie pokonującym kulturę.

Lem dowodzi, że kultura, z długo kultywowanego założenia przeciwlosowa, o stałych regułach i oddziaływaniu – poprzez rozwój nauki staje się domeną przypadku i losowości. By to udowodnić, podaj trzy przykłady w Filozofii przypadku122:

1. Kultura jako własna destrukcja (wartość upatrywana w niszczeniu wartości) – co postępuje poprzez obalanie kulturowych zakazów i natłok wewnątrzkulturowych przekazów (wspomniana masa informacji o zajściach skrajnych, sprowadzanych do statystyk). Tutaj pisarz wyróżnia losowość skoordynowaną (celowe działanie np. polityków czy grup terrorystycznych, jednak o chaotycznych i nieprzewidywalnych skutkach globalnych) i nieskoordynowaną (głównie w sztuce, niszczenie dzieł, mieszanie dziedzin, tematów, odkształcenia ciał, likwidacja harmonii, całościowego ładu, chaos narracyjny).
2. Kultura jako ucieczka z siebie samej, czyli umysłowa atorfia ogarniająca społeczeństwo karmione mediami masowymi. Media masowe posługują się w przekazach dynamicznym obrazem, dźwiękiem, najmniej językiem – robią widowisko, który raczej ma zaspokajać móżdżek właściwy zwierzętom niż godzić w najwyższe czynności ośrodkowego układu nerwowego. Ludzie przestają myśleć, jedynie odbierają bodźce, a funkcję myślenia oddaje się maszynom.
3. Schizofrenia rynku, tworzona przez komercjalny dobór w kulturze. Wzmocniony reklamą, wszechobecny rynek zabija autentyczność. Masowo produkowane towary, mody wmawiane konsumentom niwelują rzeczywiste, trwałe wartości.

Według Lema technologię cechują podobne uwarunkowania, co bioewolucję i rozwój kultury: dobór, mutacja, a najbardziej przypadek. Procesy technologiczne i bioewolucyjne postępują bardzo podobnie. Początkowo podobne do poprzedników, dążą do uniwersalizacji danej funkcji, oba zachodzą w samoorganizującym się układzie i dążą do równowagi absolutnej.123 Umacnia to moje przekonanie odnośnie rozwoju naukowo-technicznego jako nieuniknionego następstwa rozwoju ludzkości. Czy skoro zdaje się to wpisane w ludzką ewolucję, czy w takim razie degradacja
wartości także powinna jawić się jako coś nieuniknionego, z czym nie sposób walczyć?

122 S. Lem, Filozofia przypadku, Tom II, wydanie drugie, s. 69-86.
123 S. Lem Summa technologiae, s. 5.
Wydaje się, że całokształt twórczości Lema oraz jego poglądów wskazują na uznanie przez niego ludzkiej klęski i degradacji wartości, objawiającej się jako aksjologiczna pustka.124 Powstała ona gdyż:

„Nauka z technologią pospołu obłupiły ludzkość z ujęć i kategorii aksjologicznych, instytucjonalnie przerastających jednostki i generacje i stały się protezami powstałego okaleczenia. Odebrały człowiekowi wielkie całości, co powodowały jego losem, a w zamian dały mu instrumentarium dosytu konsumpcyjnego (…). Technologia z nauką zabrały nam wiele, a dały w zamian mało. Jeśli dały nam wiele, to w planie potęgi i ekspansji człowieka, w skali promieniowania dowodzącego ludzkiej władzy nad otoczeniem lecz nie w obrębie wartości i przeżyć, instrumentalnie po prostu nieużytecznych, lecz takich, co naszemu życiu
sens nadają.”125

Technologia rzeczywiście wymieniła przynajmniej część wartości na wygody, odejmując kulturze znaczenia, a tym samym będąc dla niej siłą destrukcyjną. Nie wypracowano takiej technologii, by wzmacniała wartości moralne w ludziach126; wygląda na to, że pomija je lub sięga po nie, gdy są dla niej użyteczne, tym samym odbierając im sens. Dziś największa wartość, na jaką się stawia cywilizacja w większości dziedzin życia, to właśnie użyteczność. Wartość ta przez wieki stała bezwzględnie niżej od takich, jak dobro, piękno, prawda. Obecnie można pokusić się o
stwierdzenie, że dobro, piękno i prawda stanowią wartość o tyle, o ile są użyteczne. Niegdyś użyteczność była jedynie pożądaną ewentualnością, towarzyszącą najwyższym wartościom, stanowiącym sensem życia sam w sobie. Mówienie prawdy, choć nie mniej często łamane, niż obecnie, było rozumiane jako cnota sama w sobie. Dziś prawdomówność obwarowana jest pytaniami: Po co? Czy mi się to opłaca? Czy nie będę miał nieprzyjemności z tego powodu? Prawda to już nie obowiązek, a dylemat podciągnięty pod użyteczność. Prawda dylematem powinna być jedynie wtedy, gdy w grę wchodzi krzywda drugiego człowieka; niestety, nawet wtedy wartościowanie odbywa się w obrębie własnych korzyści bądź strat.

Dla ocalałych systemów aksjologicznych muszą być szybko wyszukiwane drogi ratunku lub wybierane nie najlepsze opcje, a półśrodki. Nie są to sprzyjające warunki dla niezachwiania wartości. Literatura za naczelną funkcję miała przez wieki poszukiwanie i utrwalanie wartości;
zostaje jednak zdominowana przez wszechobecną użyteczność, zaczyna spełniać rolę zabawiania,

124 Z. Lekiewicz, Filozofia SF, op.cit, s. 179.
125 S. Lem, Fantastyka i futurologia, Tom II, Wydawnictwo Agora, s. 511-512.
126 Z. Lekiewicz, Filozofia SF, op.cit., s. 180.
ewentualnie szokowania bądź nakłaniania do danych poglądów, produktów, wersji zdarzeń. Fantastyka naukowa często posługiwała się hasłami godności i odpowiedzialności.127 Dziś bledną pod rozrywką, oszałamianiem efektami, reklamami polityki, krajów, technologii.

Czy spełniają się więc obawy, jakie Lem żywił w swych książkach i poglądach odnośnie ludzkiej kondycji, jak i kondycji literatury? W niepokojąco dużej mierze tak. Przy czym należy pamiętać, że Lem nie był wrogiem technologii (według mnie, podobnie jak ja, uznawał to za nieunikniony skok ewolucyjny), jedynie zdawał sobie sprawę, jak łatwo może być niewłaściwie wykorzystana. Sądził, że otwieramy szeroko drzwi ku ogromnej gamie występków przeciwko ludzkości. I zostaną one podjęte. Był świadomy, że rekonstrukcja człowieka i środowiska z udziałem technologii będzie miała miejsce i nie sprzeciwiał się temu. Trafnie jednak określił niebezpieczeństwa, jakie staną na drodze rekonstruktorom i które zagarną w swoją władzę nienaruszone dotąd w takim stopniu systemy aksjologiczne. Im więcej odkryć następowało i im bardziej postępował rozwój technologiczny, tym mocniej wzrastał jego pesymizm i czarnowidztwo (co można zaobserwować chociażby w Sumie technologicznej). Ostrzegał, że środowisko wokół człowieka może stać się inteligentniejsze od niego, a on zostanie w końcu zdegradowany do
najgłupszego ogniwa.128 Komputeryzacja, gdzie przetwarzanie danych zachodzi szybciej i

sprawniej niż jest możliwe dla człowieka, już wyparła i zastąpiła go w wielu funkcjach. Posługujemy się bezmiarem urządzeń, najczęściej nie zdając sobie sprawy z ich budowy. Naszym
światem dominuje określony przez N. Postmana technopol129, który ciągle wyszukuje luki i

potrzeby rynkowe, zapełniając je coraz to nowymi urządzeniami. Prowadzi to do swoistego pędu i nadmiaru sprawności, której użytkownicy nie są w stanie w pełni wyczerpać i czują nieustanny niedosyt z powodu nieposiadania jakiś dóbr materialnych. Dobra etyczne ustępują pogoni za pozornymi ulepszaczami życia, coraz bardziej skomplikowanymi i dotyczącymi coraz bardziej szczegółowych, drobiazgowych czynności i pragnień. Uczymy się kupować nowe zamiast naprawiać stare (mniejsze koszty, przede wszystkim w trudzie)130, co przekłada się na relacje
międzyludzkie, dążenia, starania, życiowe postawy.

 

 

 

127 Tamże, s. 183.
128 J. Jesiółkowski, Lem jako filozof, praca magisterska, [w:] http://solaris.lem.pl/o-lemie/prace/prace- dyplomowe/kamil-rosinski/529-lem-jako-filozof, dostęp 24.05.2014.
129 K. Cieślik, Kiedy kultura przegrywa z postępem, [w:] http://technopolis.polityka.pl/2011/kiedy-kultura- przegrywa-z-postepem, dostęp. 29.05.2014.
130 J. Jesiółkowski, Lem jako filozof, op. cit.
2. Moloch informacyjny i obsesja przewidywania

Lem wspominał bardzo często o problemie nadmiaru informacji, który nieustannie rośnie. Obrasta zwłaszcza niczym w tłuszcz wiadomościami zbędnymi, głupstwami, tandetą, która zagarnia nasze postrzeganie i zapycha miejsce w umyśle, przeznaczone dla konkretniejszych, przydatnych, rozwijających danych. Nawet gdyby odrzucić całość nieprzydatnych informacji, żaden człowiek na
świecie nie jest w stanie przyswoić sobie całej nagromadzonej dotychczas wiedzy. Nauka miała przestać być wartością samą w sobie i podobnie jak większość z nich – rozwijać się w służbie technologii. A ta, podobnie jak zbuntowany sługa, który wyrywa się z systemu i zdobywa autonomię, przestaje słuchać swojego pana i wręcz go porzuca.131 Osiągnięcie kolejnego stopnia zaawansowania staje się celem samym w sobie, bez żadnego wartościowania innego niż wszechobecna, pusta aksjologicznie (w perspektywie najwyższych wartości) użyteczność.

Gromadzone w takim świecie treści oscylują wokół dwóch biegunów – zapychacza (prostej lub wręcz prostackiej rozrywki) oraz obdartych z jakichkolwiek przekazów aksjologicznych czy choćby refleksyjnych, techniczne i statystyczne informacje z danych dziedzin. Obawy Lema spełniły się więc w postaci molocha o dwóch wierzchołkach (góra śmieci oraz góra drobnych elementów z różnych dziedzin nauki i techniki), pomiędzy którymi kultura i etyka zapadają się coraz bardziej, osiągając nieubłaganie stopień depresji.

W pracy Jesiółkowskiego pada ciekawe stwierdzenie, że odrzucenie owoców techniki w tym momencie oznaczałoby samobójstwo.132 Podobnie odrzucenie kopalni informacji, które funkcjonują dzięki technologii byłoby pozbawieniem się życiowych szans. O ile kiedyś fach był przekazywany naocznie, ustnie i pisemnie, a prym wiodło zdobywanie praktycznej, życiowej mądrości, a więc funkcję nauczyciela stanowił człowiek i samo życie – dziś to my dostosowujemy się do funkcjonalności maszyn, którymi się posługujemy, a sfera aktywnego życia przenosi się do sieci. Społeczność zostaje zastąpiona portalami społecznościowymi i jeśli ktoś z nich nie korzysta,
omijają go informacje i mechanizmy scalające ze sobą użytkowników.

Technika odseparowuje nas od siebie, tym samym sprawiając swoje własne źródła informacji dominującymi lub wręcz wyłącznymi. Zamiast konfliktów o podłożu moralnym powstają konflikty
wynikające z różnic informacji pochodzących z różnych źródeł. Technologia jest amortyzatorem

 

131 Tamże.
ludzkich relacji133 i bezosobowym, globalnym informatorem. Bezosobowym, gdyż mimo nazwisk i twarzy w środkach masowego przekazu i Internecie większość odbiorców nie zwraca na nie uwagi, chłonąc podawane informacje jako obiektywny pewnik. Lem zdawał sobie sprawę z tego problemu postępującej separacji i moralnej obojętności, których wcale nie niweluje pozytywny aspekt informacyjnego, ogólnodostępnego molocha – możliwość niemal jednoczesnego poinformowania większości mieszkańców globu o danym zdarzeniu. Obawiał się nieumiejętnego, nieporadnego użytkowania wynalezionych przez ludzkość technologii, które zdegradują człowieka z istoty o wysokim i właściwie jedynym w przyrodzie instynkcie moralnym w coś znacznie prymitywniejszego.

One Human Minute, choć Lem ukazuje tam zgromadzenie informacji niemożliwych do zebrania, dobrze obrazuje przeinformowanie i sprowadzanie rzeczywistości do liczb i statystyk, które na nikim nie robią wrażenia. Umonstrualniona tam ludzkość, sprowadzona do zestawienia liczb odnośnie aktywności biologicznej ludzkości – głównie seksu i śmierci – w groteskowy sposób ukazuje społeczeństwo chore na konsumpcjonizm, o apetycie nieustannie napędzanym przez reklamy o idealnym świecie, ogłuszone medialnym zgiełkiem.134 Takie społeczeństwo wygląda z jednej strony na wysoko rozwinięte, z drugiej pochłonięte własną fizjologią, a więc najbardziej pierwotnymi i prostymi instynktami, przez które jednostki gnębią się nawzajem. A przynajmniej taki pojawia się nam obraz w jednominutowej migawce, zaprezentowanej w utworze. To prawda, że
wciąż najlepszą reklamą i najsilniejszym wpływem na ludzką psychikę jest jego fizjologia – jedzenie, seks, śmierć, sylwetka. Przyjemności cielesne zostają wypchnięte na pierwszy plan, przygniatając głębsze, niematerialne wartości, dla jakich żyje człowiek. Natłok takich informacji, skierowanych ku godzeniu w podstawowe, wręcz zwierzęce instynkty, zapełnia ludzkie umysły i pragnienia. Na przykład, zamiast ambicji bycia dobrym, szczerym i prawym, większym pragnieniem okazują się samochód, wygląd, pozycja społeczna itp., dla których potrafimy naginać głębsze wartości, usprawiedliwiając się urojoną niezbędnością upragnionych dóbr. W książce chodziło także o to, by nie rozdrabniać się na opowiadanie tego, co robią poszczególni ludzie, byśmy nie bali się, że w tym samym czasie rzesza innych uczestniczy w ciekawszych rzeczach, które nas omijają. Zsumowano poczynania wszystkich, co przyniosło informację, że nigdzie nie
dzieją się mityczne Rzeczy Istotne, a jedynie zaspokajanie własnych potrzeb fizjologicznych.135

 

 

133 Tamże.
134 M. Płaza, O poznaniu..., op. cit, s. 514
Ponadto One Human Minute to zestawienie książki i biblioteki, który to zabieg miał konkretny cel, dotyczący natury informacyjnego molocha. Nie ma jednej wspólnej Księgi; Lem nie wierzy w możliwość stworzenia takiego ponadczasowego spisu. Widzi nieustanny i nieostateczny przyrost wiedzy. Stąd projekt inwentarza o charakterze totalnym, zbierającego każdy szczegół, jednakże bez przewidywania syntez. Wyniki badań, jako próba wyjaśnienia Wszechświata mają mieć charakter streszczenia rzeczywistości. W OHM zamiast biblioteki mamy katalog, zamiast literatury pięknej – statystyczną, co niejako tworzy złudzenie wyczerpywalności świata. Kultura masowa wytworzyła mit Księgi, poznania świata w migawkowym skrócie. Lem kpi z tego, podstawiając tej interpretacji z każdej strony lustra. Pokazana jest tu także prawdziwa i w swej prawdziwości jakże problematyczna różnica perspektyw – jednostki łaknącej poznania i zbiorowej, skatalogowanej wiedzy ludzkości. Czysta statystyka, jaką reprezentuje bezduszna, przepełniona informacjami Jedna minuta widziana jest jako nagie, jałowe dane liczbowe, do których nie może
sprowadzać się wielopłaszczyznowa, skomplikowana rzeczywistość.136

Wizje wiedzy doskonałej pisarz traktował ironicznie, z jawną kpiną. Rzeczywiście można powiedzieć, że ulegliśmy pewnej iluzji co do ludzkiej wiedzy o świecie, przygnieceni informacyjnym molochem. Każde wpisane w wyszukiwarkę internetową hasło wskazuje nam na dziesiątki, a nawet setki stron jego dotyczących. Zdaje nam się, że poprzez media masowe dostajemy rzetelne informacje; nauka prze tak do przodu, że wytwarza przesłankę nieistnienia już niczego niepewnego i niepoznawalnego. Internet to dziś taka nasza Księga, a raczej swego rodzaju wszechwiedzący (pozornie) Mentor, który w kilka sekund odpowiada na każde pytanie; ilość tych odpowiedzi mami nas złudzeniem rzetelności. Nasz moloch informacyjny jest tak naprawdę chwiejny i niepewny (jak cała wiedza, czego uczy filozofia, lecz niestety, coraz mniej jej w nauczaniu), chodząc po nim jesteśmy niczym w platońskiej jaskini, gdzie czarują nas roztańczone cienie na ścianach. Sądzę, że należy zwrócić uwagę także na istotną rzecz tkwiącą w ludzkiej naturze, która wspiera chwiejność molocha. W obliczu ogromnego, nieuporządkowanego w żaden logiczny sposób Wszechświata maleńka, bezradna, śmiertelna jednostka, jaką jest człowiek, potrzebuje poczucia bezpieczeństwa, choćby złudzenia panowania nad swoim losem i otoczeniem. Jednak ta rozbudowana iluzja zaczyna być przez nas przyjmowana za obiektywną rzeczywistość. To tak, jakbyśmy tkwili na szczycie molocha, podziwiając widok, nie zauważając w ogóle trzęsących się, wątłych filarów. Nadbudowujemy nieustannie ten natłok informacji, próbując maksymalnie wybiegać w przyszłość, jak najbardziej zawęzić pole nieprzewidywalności, co jest możliwe jedynie w znikomym stopniu. O nieustannych, gorączkowych próbach przewidywania przez ludzkość biegu
zdarzeń Lem pisał choćby w Wizji lokalnej i Golemie XIV, gdzie odpowiednio skonstruowane maszyny prognozowały ludzkie losy, ustalały języki, stan naszego świata nawet za miliardy lat. Można mówić wręcz o ludzkiej obsesji panowania nad światem, wyeliminowania chaosu z Wszechświata, co jest niemożliwe. Zamiast jednak zaakceptować pewne mechanizmy rządzące kosmosem, ludzie próbują je przełamać, przekłamać, zepchnąć poza świadomość. Społeczeństwa pewne praw, obowiązków, powiększającej się rzeszy informacji i możliwych rozrywek zapychają ludzkie umysły, odcinając ich od własnej natury i natury świata.

Lem wyśmiewał futurologiczne zapędy, choć nie krytykował w ten sposób ani postępu nauki, ani ambicji ludzkiego rozumu. Widział jednak, że próbujemy zmierzać w nieodpowiednim kierunku, wykorzystując owoce pracy nie dla najlepszych celów, a dla najkorzystniejszych. Korzyść, obok użyteczności stało się fałszywym synonimem dobra. Wszystko to – nagromadzanie informacji w nawet najmniejszych, najmniej istotnych szczegółach, obsesja prognozowania, odwracanie uwagi od natury świata ku ludzkiemu, uporządkowanemu światu nakierowanemu na korzyść i użyteczność – bierze się, jak sądzę, z nierównej, rozpaczliwej walki z granicami poznania. Lem wielokrotnie w apokryfach tworzy quasi-naukowe metadyskursy, najczęściej przepełnione ironią, dotyczące tych ludzkich zmagań z własnymi ograniczeniami poznawczymi.

3. Totalna komputeryzacja

Dwie rzeczy stanowią niezaprzeczalne fakty: komputery w XXI wieku rządzą naszym życiem i Stanisław Lem doskonale wiedział, że tak będzie, snując wizje całkowicie skomputeryzowanych społeczeństw oraz światów. Książką mówiącą o tym jest choćby pięciotomowa Historia literatury bitycznej, hiperboliczna fantazja o skomputeryzowanej przyszłości. Maszyny przejęły tam funkcję typowo ludzką, której wciąż jeszcze zdawałoby się, nie mogą nam odebrać (czy raczej zastąpić nas w niej) – sztukę i szeroko pojętą twórczość. Ta bityczna twórczość sięga języków, filozofii, nauki i literatury, nawet komercyjnej – pornograficznej, SF, sensacyjnej, co zrujnowało producentów tej dziedziny. Choć twórczość komputerów staje się coraz bardziej subtelna myślowo, jednocześnie jej treści są coraz mniej zrozumiałe dla ludzi. Powstaje potrzeba tłumaczenia z bitycznego na ludzki system pojęciowy, lecz i to z czasem jest niewystarczające. Lem stworzył tu kolejny
niewyczerpywalny kosmos, nie do ogarnięcia dla ludzi.137 To, od czego ludzka świadomość stroni,

dla pisarza było motywem przewodnim wielu utworów. Pojawia się zupełnie nowa płaszczyzna nieporozumienia – umysłu naturalnego ze sztuczną inteligencją. Czy ten problem jest dziś obecny w
naszym życiu? Komputery nie mają zdolności wyjść poza własną, ustaloną odgórnie funkcjonalność, podczas gdy człowiek zawsze może chociaż spróbować przekroczyć siebie, własne słabości oraz nagiąć swoje zasady. Wielokrotnie słyszymy i zderzamy się z bezdusznym systemem, który ocenia nas statystycznie, nie patrząc na nas jako na odmienne od siebie indywidua, a jako bezosobowe elementy zbiorowości. Najczęściej to obliczenia, średnie i statystyki decydują, czy dostaniemy się do szkoły, otrzymamy pracę, kredyt czy nawet otrzymamy potrzebną opiekę zdrowotną. Nawet jeśli rozmawiamy z żywym urzędnikiem, wprowadza on dane do komputera, który nas weryfikuje i ocenia według zaprogramowanej procedury. Można powiedzieć, że jeśli w czasach komunizmu panowało hasło każdemu według potrzeb, dziś można by rzec: nie każdemu według statystyk.

Ciekawe stwierdzenie pada w Historii literatury bitycznej:

„(…) nie jesteśmy sprawcami uniwersum, lecz na pewno naszym – w upośrednieniach – dziełem jest twórczość bityczna. Nie wiadomo jednak, skąd wzięło się przeświadczenie, że człowiek może z zupełnym spokojem uznawać niewyczerpywalność Uniwersum i nie może z takim samym spokojem rzeczowym uznawać niewczerpywalności tego, co sam stworzył.”138

Nie wiem, czy wszyscy do końca zdają sobie sprawę, że poprzez postępującą komputeryzację tworzymy zupełnie nową rzeczywistość, do której w żaden sposób nie należymy, do której musimy się dopasowywać. Świat wirtualny może być naszą ucieczką, komunikatorem, miejscem do szukania pracy, miłości itp., ale nasza fizyczność i psychika są od niego odrębne i w żaden sposób nie mogą włączyć się w rzeczywistość wirtualną, choć ona sama w nie ingeruje. To dostosowywanie się do rzeczywistości wykreowanej przez nasze twory niesie kolejne niebezpieczeństwa dla systemów etycznych. Odpowiedzialność moralna w Internecie tkwi o wiele słabiej w świadomości użytkowników, ponieważ nie dochodzi do starć bezpośrednich między ludźmi oraz istnieje duże pole anonimowości. Ta anonimowość, czy to w relacjach między ludźmi, czy ludźmi i firmami, systemami, o której wspominałam wcześniej, to jakby nowa choroba cywilizacyjna, która odziera z indywidualności na dwa sposoby – z naszej własnej i z wrażliwości na cudzą.

Ponadto komputery są w stanie tworzyć gigantyczne bazy informacji; Lem niejednokrotnie fantazjował o nieogarnionych, informacyjnych Kosmosach. W Dziennikach gwiazdowych wspomina o wykreowaniu się trzeciego Wszechświata zamkniętego w pozostałych – czyli
wygenerowanej przez maszyny wiedzy. Łamana w ten sposób na skalę kosmiczną brzytwa Ockhama, nagromadzanie bytów, rozumów, systemów w specyficzny sposób przełamuje ludzką samotność we Wszechświecie, solipsyzm ludzkiego jestestwa.139 Nie mogąc przekształcić świata, w którym istnieje, człowiek wytwarza kolejne jako swoiste remedia i ogromne bazy danych. Wydaje mi się, że postępująca komputeryzacja, choć zdaje się już dziś nieunikniona, jest swoistą ucieczką od nędzy i beznadziei miejsca, w jakim znajduje się osamotniona ludzkość. To tak, jakby znajdować
się w opustoszałym, okrytym mrokiem miejscu, ciągnącym się bez kresu aż po horyzont i w reakcji obronnej wchodzić do pudełka. W pudełku tym rozrasta się bowiem pełna, skomplikowana i wielopłaszczyznowa rzeczywistość, którą łatwiej znieść.

Pojawia się tu ciekawa kwestia nieuchronności. Nieuchronności nauki, jako etapu ewolucji, nieuchronność komputeryzacji, jako etapu rozwoju technologicznego. Wchodzimy w pewne rzeczy tak głęboko, że nie sposób się wycofać, a nawet zatrzymać, w jakieś nieuchronności, choć przecież sami panujemy nad swoim losem. Los zapisany w komputerze, w bazie danych, obwarowany wyliczeniami i statystyką zdaje się znośniejszy od ślepych trafów, jakie każdego dnia spadają wszystkim na głowy. Prawdziwą nieuchronnością, do jakiej w ten sposób zmierzamy, jest przyjęcie złudzenia za rzeczywistość tylko dlatego, że iluzja jest łatwiejsza, daje fałszywe bezpieczeństwo i zgarnia niemal całą uwagę naszego postrzegania.

Lem nie patrzył jednak na ten postęp tak poważnie – niemal cały czas utrzymywał w swoich wizjach humor, nie pesymizm czy katastroficzność. Wizji pisarza nie da się zbyć samym śmiechem, istniejące w nich przewidywania i przemyślenia, które przyniosły Lemowi sławę, tworzą razem z groteską całość, która nie straszy, a zastanawia. Zawierane w dziełach ostrzeżenia co do rozbratu
ludzkości ze sztuczną inteligencją są wyjaskrawione, nie odbiera im to jednak autentyczności.140

Prześciganie się w próbach stworzenia urządzeń przewyższających ludzki rozum – Lem był pewny, że to będzie motywem przewodnim technologicznego rozwoju XXI wieku i nie mylił się. Kontynuował ten temat po Summie w esejach z Molocha. Próby te miały być oparte na wzorowaniu się na naturze, niedościgłym wzorze inżynierów oraz prowadzić do wytworzenia rzeczywistości nieodróżnialnej od rzeczywistej, która działałaby na receptory w naszych mózgach.141 W ten sposób
Lem doskonale przewidywał powstanie świata wirtualnego. Projekt początkowo przedstawiany w

 

139 M. Płaza, O powstaniu..., op. cit., s. 521.
140 Tamże.
141 J. Jarzębski, We władzy Molocha, [w:] http://solaris.lem.pl/ksiazki/eseje/moloch/175-poslowie-moloch, dostęp
26.05.2014.
Summie jako abstrakcyjny, po dziesiątkach lat w Molochu jest już wpleciony w ludzką rzeczywistość, do ich domów poprzez Internet, urządzenia produkujące sztuczne wymiary (np. gry komputerowe), jak na razie prymitywne oraz produkty inżynierii genetycznej. Można w ten sposób dojrzeć rozdźwięk pomiędzy projektem, który zdawał się obiektywny i nieuchronny, a wprowadzeniem go w życie społeczne oraz ekonomiczne, co niesie realne zagrożenia nadużyć moralnych i wyuzdania.142

Dobrze opisał to Jarzębski w We władzy Molocha:

„W swej książce poświęca Lem bardzo wiele miejsca sceptycznym rozważaniom na temat Internetu i zawiedzionych nadziei, jakie z nim wiązano. Internet — zamiast być wciąż potężniejszą składnicą ludzkiej mądrości, urządzeniem potęgującym nieskończenie nasze możliwości — stał się nie tylko gigantycznym magazynem, gdzie mądrość sąsiaduje z oceanami głupstwa (często praktycznie od nich nieodróżnialna), ale co gorsza — miejscem, gdzie może bardziej niż gdziekolwiek manifestuje się ludzka podłość, złośliwość, chciwość i inne najgorsze skłonności. Wylicza więc Lem wielokroć wyczyny hackerów, złodziei komputerowych, producentów wirusów, pornografów itd. Internet — miast stać się sublimacją ludzkiego intelektu — stał się raczej mało pociągającym autoportretem człowieka — wraz ze wszystkimi jego grzechami i niedostatkami. Widzi mi się, że głównym problemem Internetu jest podług Lema zbytnia wolność, jaką daje on ludzkim złym instynktom, jest bowiem medium, które jako całość działa bezkierunkowo i bezrozumnie, dopuszcza działania anonimowe, co umożliwia internautom bezkarne dawanie upustu najniższym, otamowanym
zwykle obyczajową i prawną cenzurą skłonnościom.”143

Nie da się ukryć, że Internet jest autoportretem człowieka – nie wyidealizowanego ani w drugą stronę: nie skarykaturowanego, co zwykła nieść literatura czy kinematografia. To autoportret całościowy dzisiejszej istoty ludzkiej, w którym miesza się w równych proporcjach chłam i piękno, grzechy i szlachetność, jednakże taka mikstura działa na niekorzyść cech pozytywnych i przytłacza je elementami negatywnymi. Projekt intelektu przypominającego ludzki, czysty, obejmujący jedynie cechy pozytywne takiego tworu przegrywa tu z niskimi popędami i instynktami, jakie
ujawniają się w praktyce – podobnie jak w przypadku człowieka.144 Wynika z tego, że przynajmniej

na chwilę obecną nie potrafimy wyciągnąć z kopii naszego intelektu przywar i ułomności. Zamiast

142 Tamże.
więc tworzyć coś lepszego i sprawniej pracującego od naszego umysłu – mnożymy wielokrotnie nasze dwubiegunowe właściwości. Według Lema to i tak nie największy problem konstruktorów. Najważniejsza jest nieumiejętność naśladowania sfery emocjonalnej człowieka. Akty wolnej woli, dobroci, bezinteresowności, humor, relacje międzyludzkie, zależności, a przede wszystkim doznania zmysłowe, które wpływają na to wszystko – to rzeczy nieosiągalne dla sztucznej inteligencji. Maszyna oczywiście może w pewien ograniczony sposób naśladować te sfery ludzkiego istnienia, ale wtedy wikła się także w ludzkie defekty. By ich uniknąć, trzeba by zapewne
wdrożyć jej program, który ograniczałby jej wolność, jakieś „mechaniczne superego”145 – a to nie

jest droga ku stworzeniu czegoś przypominającego człowieka, a może wręcz coś przeciwnego.

Z konkluzji Lema wynika także, że być może niekoniecznie chcemy stworzyć tego sztucznego człowieka. Jarzębski wspomina o ujawniającym się tutaj dylemacie Frankensteina. Lem nie odrzuca możliwości wykreowania sztucznej świadomości, ale pozostaje wobec niej głębokim, daleko idącym sceptykiem. Uważał, że zamiast zbliżyć się do typowo ludzkiego sposobu myślenia, stworzymy rozmaite, kompletnie odrębne ścieżki rozumowania (mało tego, które przekażemy tworom pozbawionym emocjonalnej wrażliwości). Pisarz bardziej skłonny był próbom stworzenia przychylnego ludzkiemu życiu środowiska, chroniącego go od zagrożeń (Wizja lokalna).(We władzy molocha) Czy świat wirtualny jest w stanie coś takiego zapewnić? Na chwilę obecną jest tylko rozrywką, ucieczką, unikaniem bezpośrednich bodźców i nie zdaje się odbijać w jakimś innym kierunku. Lem wskazywał także na potrzebę odsiewania z Sieci informacji bezwartościowych i złych – o stworzeniu zdolnej do tego inteligencji. Jednakże takowa pozbawiona byłaby ludzkiej osobowości i kompletnie nam obca. Mogłaby naprawić błędy popełnione podczas stwarzania Internetu – udostępnienie niemal bezkarnego środowiska zaspokajania wszelkich ludzkich
instynktów.146

4. Literacki upadek

Rozwój naukowo-technologiczny nie sprzyja literaturze; zauważyć można to na każdym polu, w jakim literatura od wieków wiodła prym. Wiedza jest coraz mocniej skondensowana, podręczników w szkołach coraz mniej, wypieranych w dodatku przez nośniki elektroniczne. Słowo pisane przenosi się na komputery, e-booki, audiobooki; więcej ludzi ogląda ekranizacje niż czyta oryginały. Literatura piękna jeszcze unosi się na powierzchni, niczym najtrwalszy statek zbombardowanej floty, ale wydaje mi się, że także i jej świetność zostaje sukcesywnie
podkopywana. Lem mocno angażował się w analizę i krytykę literacką, postulował empiryczne literaturoznawstwo i starał się ująć aksjologiczną oraz przyszłościową perspektywę dla niej. To wnikliwe spojrzenie w literaturę i jej całą bogatą otoczkę, jaka kształtowała cywilizacje świata jest coraz mniej spotykane i nachodzą mnie obawy, że wysiłki pisarza pójdą w zbyt dużej mierze na marne.

Pisarz obrał sobie za obiekt badań SF, szukając obiektywnych kryteriów oceny literatury. Z jednej strony dlatego, że sam będąc twórcą fantastyki naukowej, mógł objąć szczególny dyskurs i odnosić się do własnych utworów. Z drugiej, jak sam pisał już w 1959 roku, gatunek ten jest czymś mniejszym i zarazem większym niż zjawisko literackie, czymś na wzór mitu dwudziestego wieku. Uznawał ją za kreację artystyczną najbardziej zbliżoną do kreacji naukowej, a także widział w niej, jak w żadnej innej, potencjał do funkcji futurologicznej. Dlatego starał się działać przede wszystkim
nią i w niej, choć nie obca była mu także twórczość odmiennych rodzajów.147

Pisarz zwracał znaczną uwagę na rolę odbiorcy literatury. Czytelnik musi być niejako do czytania kompetentny, to jest posiadać umiejętności językowe, literackie, empiryczne, potrafić uaktywnić odpowiednie wizualizacje lub pozostać w czystej rekonstrukcji językowej.148 Wydaje się,
że powszechnym staje się coraz mniejsze wymaganie takich zdolności od czytelnika; jeśli jakiś utwór nastręcza trudności, najczęściej ma ścisłe grono odbiorców, związane z daną dziedziną, tematem, problemem czy profesją. Zamiast się rozwijać i pożytkować umiejętności, coraz bardziej oczekuje się od sztuki, w tym literatury łatwej, przyjemnej, niwelującej stres rozrywki. Obniżenie standardów umiejętności odbiorców wpływa na ich brak rozeznania w gatunkach i wartościach danej literatury; coraz większe grono osób kojarzy fantastykę naukową z superbohaterami o nadludzkich umiejętnościach, oszałamiającymi efektami specjalnymi, a także przede wszystkim z fikcją, bajdurzeniem równym mylnemu pojęciu o fantasy. Wina nie leży jedynie w spadku wrażliwości samych twórców na umieszczanie określonych przez gatunek walorów w swoich utworach (większą uwagę skupiają na tym, co się sprzeda), a w znacznej mierze właśnie na odbiorcach, których coraz mniej obchodzą subtelności poszczególnych sztuk i gatunków.

Czytanie kształtuje i rozbudowuje wrażliwość oraz wyobraźnię; obecnie środki masowego przekazu uniewrażliwiają ludzi na nieopłacalne bodźce i zdolności, a uderzają w te najbardziej korzystne. To przede wszystkim oddziaływanie na pierwotne potrzeby i tęsknoty; cała rzesza wartości i wrażliwości wyższych oraz bardziej złożonych spychana jest na dalszy plan. SF, na
którym tak polegał Lem, obiecujące w kwestii niesienia refleksji etycznej, także zostaje wykorzystywane w celach zabawiania odbiorców i zbijania na tym kapitału. Przychodzi mi w tym miejscu na myśl refleksja, że oto doczekaliśmy się większości rzeczy, których lękali się twórcy fantastyki naukowej, którymi straszyli etycy. I zdaje się nam, że nie mamy już czego się bać ani nad czym zastanawiać. Że podążamy jedyną możliwą i najlepszą z dróg. Granica naszej wrażliwości etycznej została kompletnie zatarta na polu zarówno nauki i techniki, jak sztuki i kultury. Teraz już tylko bardzo silne, pierwotne stymulanty, przerażenie i zachwyt, najczęściej nie niosące refleksji, są w stanie przebić się przez ogrom w dużej mierze bezwartościowych treści, jakimi jesteśmy otoczeni.

M. Płaza, omawiając lemowskie spojrzenie na literaturę, pisze: „Determinizmy wpisywane w fikcyjne światy, czy to mityczne, czy baśniowe, są wyrazem powinności narzucanych przez kulturę na obojętny i bezznaczeniowy byt, a więc niejako różnymi sposobami lektury świata.”149 Literatura przez tysiąclecia niezwykle potężnie wyrażała wartości danej kultury. Modelowała problemy poznawcze ludzi oraz wzory postępowania. Dzisiaj te wzory uniwersalizują się i jednocześnie tracą na znaczeniu przez zmianę środków wyrazu – mass media. Lem upatrywał w literaturze fantastycznej twórcę etycznych ostrzeżeń, nadawał jej misję.150 Pomiędzy jego XX-wiecznym spojrzeniem na tego typu utwory a realiami XXI wieku widzę wielką przepaść, którą zapełnił konsumpcjonizm. Jeszcze wtedy Lem mógł być zdolny do moralnego rozrachunku z pisarsko- czytelniczą społecznością fantastów (Fantastyka i futurologia), lecz dzisiaj nie miałoby to już sensu. Nie tylko nie odniósłby żadnego wpływu, ale przede wszystkim nie sądzę, by ktokolwiek chciał jeszcze na coś takiego się porwać. Walka z najwyższą wartością XXI wieku – użytecznością
– to jak walka z wiatrakami. Moralność przecież najczęściej przekracza ramy użyteczności.

Dzisiejsza literatura, zwłaszcza fantastyczna, skupia się głównie na popadaniu w niekontrolowany wylew utopii i dystopii, gdzie refleksja nad momentem, w którym istniejemy i naszym światem jest znikoma lub wcale jej nie ma. Ucieczka od realności zamiast jej zgłębiania i prób zrozumienia – to motto większości dzisiejszych rozrywek. Zmierza bardziej do prostego zadowolenia niż pogłębiania postrzegania rzeczywistości.

Powierzchowność i nie dostrzeganie różnic w literaturze to już rzecz nagminna. Stanisław Grochowiak napisał: „Ambicją utworów tego typu (SF) jest: w oparciu o możliwie najpełniejszą znajomość współczesnej nauki (a głównie: techniki) przewidzieć materialny, cywilizacyjny kształt
przyszłego świata. Autora obowiązuje ścisłość, logika i dopiero na trzecim miejscu — wyobraźnia.”151 Jeśli weźmie się pod taką lupę większość XXI wiecznych produkcji fantastyczno- naukowych, śmiało będzie można zauważyć zupełnie odwrotną kolejność omawianych cech – o ile
ścisłość i logika w ogóle się w nich odnajdują. Logika generalnie stanowić powinna cechę każdego utworu, razem może nie tyle ze ścisłością, co spójnością. By zobaczyć, jak to ma się do dzisiejszej rzeczywistości wystarczy porównać, co niegdyś czytała młodzież, a co obecnie. Kiedyś lektury szkolne i pozycje literatury pięknej pociągały uczniów, natomiast teraz z lektur czytają najwyżej opracowania. Ponadto nie biorą do rąk książek wcale lub pochłaniają mierne, pozbawione logiki, pseudo fantastyczne romanse i sensacje. Można spojrzeć także na próby ograniczenia przedmiotów humanistycznych na studiach, gdzie cios wymierzony jest głównie w filozofię – a w studiowaniu filozofii najważniejsze jest właśnie czytanie dzieł epokowych. Stawianie na humanizm staje na przeszkodzie użyteczności, skierowanej w przedmioty ścisłe i dynamiczny, bezrefleksyjny rynek pracy. Cierpi na tym główna ostoja humanizmu – literatura, a tym samym także język, wyobraźnia i myślenie.

Pozostając w kwestii literatury fantastycznej i powtarzając dalej za Grochowiakiem:

„Dla science-fiction zagładę stanowi jej postępująca jałowość filozoficzna; jednostronność w widzeniu człowieka, który staje się jedynie koniecznym dodatkiem do triumfującej techniki; wtórność problemów natury czysto warsztatowej.

Dla fantasy wręcz odwrotnie: całkowity brak rygorów, mętniactwo, skłonność do łatwej poetyzacji popisów złego smaku.”152

Triumfująca technika, kluczowe określenie w przypadku literatury. Czy jeszcze można mówić o literaturze, gdy widzimy przed sobą na ekranie komputera skany, pliki pdf, gdy zamiast książki ma się ze sobą czytnik e-booków albo słucha się audiobooku? Czy jeszcze można mówić o wartości literatury, gdy coraz więcej ludzi uważa, że obejrzawszy ekranizację, nie muszą wysilać się na czytanie? Jak zdefiniowała to Stefania Skwarczyńska, literatura to wszelkie „sensowne twory słowne”, to jest dzieła artystyczne, czyli literatura piękna oraz teksty użytkowe (literatura
stosowana), zachowane w formie pisanej albo w przekazie ustnym.153 Definicja ta pochodzi ze

151 S. Grochowiak, Trzy wysokości, [w:] http://solaris.lem.pl/ksiazki/beletrystyka/powrot-z-gwiazd/368-trzy- wysokosci, dostęp 03.06.2014.
152 Tamże.
153 S. Skwarczyńska, O pojęciu literatury stosowanej, [w:] jena.de/receive/jportal_jparticle_00104641;jsessionid=9453EF3268090E585001C889D805794E?lang=en, dostęp
Szkiców wydanych w 1932 roku. Przyglądając się jej, rzuca mi się w oczy określenie sensowne twory słowne, które dziś są już w mniejszości. Przede wszystkim chodzi jednak o formę pisaną lub przekaz ustny. Można by powiedzieć, że określenia te zostały rozszerzone, bo przecież treści w sieci są swoistą formą pisaną, a audiobooki specyficznym przekazem ustnym. Czy należy więc mówić o przekształceniu literatury, czy też stwierdzić upadek takiej, jaka istniała do tej pory? To z pewnością temat na osobną pracę. Skłaniam się do orzeczenia degradacji dotąd rozumianej literatury, ponieważ do tej nowej, kontrowersyjnej jej formy dochodzi wiele czynników szkodliwych dla niej. Masowe kopiowanie, wybiórcze użytkowanie, jej ogromny, dostępny w każdym czasie i miejscu nawał powoduje takie problemy, jak kryzys na rynku wydawniczym czy podupadanie bibliotek. Kiedyś pisarz mógł utrzymać siebie, a nawet kilka pokoleń swojej rodziny za tantiemy ze swoich utworów; obecnie, jeśli jego teksty nie są ogólnodostępne w Sieci, może utrzymać się wyłącznie z pisania tylko przy tworzeniu bestselerów czytanych masowo. Gdyby Lem zaczynał pisać w XXI wieku, jego utwory mogłyby okazać się zbyt trudne w odbiorze dla dzisiejszych czytelników, przez co być może musiałby zająć się na dobre praktyką lekarską, a jego przełomowe dzieła nigdy by nie powstały.

Grochowiak stwierdził, że: „Lem potrafił zespolić walory science-fiction z najlepszymi stronami fantasy — i że tylko w tej syntezie mógł ocaleć pisarz i intelektualista.”154 To śmiałe założenie jest w dużej mierze niepokojące, gdy spojrzeć na dzisiejszą sytuację pisarzy- intelektualistów. Co może ocalić ich, a tym samym wartościową literaturę? Czy powinno się właśnie wyjść z pewnej monomanii, w przypadku fantastyki dotyczącej głównie opiewania lub straszenia owocami techniki i próbować tworzyć jakieś nowe hybrydy, które kierowałyby utarte motywy na nowe tory? Lem na pewno jest wzorem do naśladowania w kwestii tworzenia przełomowych, przepełnionych walorami dzieł; dostrzegam też duży potencjał w japońskich
produkcjach fantastyczno-naukowych. To jednak nie na promowanie takich pozycji stawiają mass media, ponieważ zbyt wiele wymagają od odbiorcy. Jako początkująca pisarka sądzę, że jedyną możliwością jest próbować tworzyć takie opowieści, obok których nie można przejść obojętnie. Które będą szokowały, zapewniały rozrywkę i wpasowywały się w dzisiejsze trendy, dzięki czemu zyskają uwagę tłumu, a jednocześnie przemycą wyraźne refleksje, zwłaszcza etyczne i poszerzą ludzkie postrzeganie.

Jest to trudne zadanie i wielu autorów nie może temu sprostać czy nawet nie chce, stawiając na rzeczy, które się sprzedadzą. Polegając dalej na Grochowiaku:
„Science-fiction pławi się w zachwycie lub w pełnym grozy uwielbieniu; fantasy w buncie i obrazoburstwie — oba jednak nurty fascynują się prawie wyłącznie techniką. Człowiek? Jedynie o tyle, o ile technika może go wywyższyć, zmiażdżyć lub odczłowieczyć. Społeczeństwa, systemy społeczne? Mój Boże, nawet paszkwil Orwella nie mógłby istnieć bez wyolbrzymienia techniki do monstrualnych wymiarów. Śmielsze utopie zdobywają się jeszcze na próby przewidywania postępów medycyny, ale i to w wąskim zakresie przedłużenia życia lub sztucznego zamrażania, bez którego notabene niemożliwe byłyby loty
kosmiczne w stronę galaktyk, gdzie pieprz rośnie.”155

Rzeczywiście, człowiek z podmiotu literatury czy w ogóle sztuki staje się przedmiotem, nośnikiem dla różnych rzeczy. A właśnie to w tym jakże uniwersalnym i zdało by się oklepanym temacie tkwi istota tworzenia, podobnie jak utrzymywania świadomości etycznej i kodeksów moralnych. Człowiek staje się przedmiotem rewolucji naukowo-technicznej, o czym niejednokrotnie wspominane już było w niniejszej pracy. Choć brzmi to nieco niedorzecznie, o człowieku należy przypominać, ponieważ zatraca się w ogromie wytworzonych przez siebie rzeczywistości. Człowiek dla samego siebie przestaje być podmiotem, a stają się nim najczęściej cele materialne. Literatura powinna przypominać mu o jego wadze, randze i tożsamości. Uczelnie powinny stawiać na przedmioty humanistyczne, twórcy winni walczyć nie o przemyt wartości, a stawianie ich na piedestale. Jest to jednak coraz trudniejsze, tak jak coraz trudniej znaleźć prace po humanistycznych kierunkach czy utrzymać się jako pisarz.

5. Świat bez wiary

Stanisław Lem był ateistą i często kreowane przez niego światy wyzbyte zostawały wiary, rządzone przez mniej lub bardziej ludzkie rozumy. Kreowane przez niego bóstwa okazywały się ułomne i obojętne na losy podopiecznych. Po tekstach i wypowiedziach pisarza można dojść do wniosku, że ten nie mógł uwierzyć w doskonałego twórcę niedoskonałego świata, za jaki nasz uważał. Utarło się przekonanie, że moralność i etyka to rzeczy przynależne religii i życiu religijnemu. Stanisław Lem doskonale ukazywał, jak jest to błędne. Jego moralna troska o rzeczywistość i niezwykły zmysł etyczny zaważyły na jego spojrzeniu na rzeczywistość, które wielu ludzi zadziwiało. Jak powiedział Stanisław Obirek: „Myślę, że to, co często robią wierzący - obarczanie Pana Boga wyjaśnieniem tajemnicy istnienia - według Lema było upokarzające dla rozumu. Uważał, że jeśli czegoś na obecnym etapie wiedzy nie rozumiemy, to nie powód, by
wyjaśniać to religią.”156 Lem nie rezygnował w żaden sposób z moralności chrześcijańskiej, czy wskazywał na nią jako rzecz błędną – swoją postawą bronił instancji rozumu. Sądzę, że to właśnie ta instancja była dla niego największą ludzką godnością, a więc tym, czym dla ludzi wierzących jest dążenie do Boga.

Przede wszystkim Lem uważał, że rozwijający się postęp technologiczny podkopie nienaruszalne od tysiącleci fundamenty wiary, a w końcu całkiem ją uniemożliwi. Życie bez Boga było w jego wykonaniu heroizmem skupienia na tu i teraz; w jego wykonaniu heroizmem, a w jego
światach pewnym logicznym następstwem, koniecznością rozwoju. Pewna świadomość początku i końca bytu stać ma się tak silna, że wyprze te bezpieczne, komfortowe osłonki, jakimi są wierzenia i religie.

Pisarz nie chciał uczestniczyć w rozliczeniach na temat ludzkiego losu po śmierci, skazywania niejako przez pewnych siebie wierzących wszystkich wokół na potępienie lub zbawienie. Wytaczał wobec tego wotum nieufności i budziło w nim to niepokój. Wolał żyć na „własny rachunek”157 i twory w jego utworach także tak egzystowały, nawet jeśli stał nad nimi jakiś konstruktor czy myśliciel – najczęściej zapatrzony w samego siebie. Taki konstruktor, gdyby miał stanowić Boga w powszechnym rozumieniu, musiałby porzucić własną perfekcję – do czego chyba żaden tego typu twór Lema nie okazał się zdolny. Obirek sądzi, że to poczucie bezsilności Boga wzięło się u pisarza z bezradnego przyglądania się zagładzie Żydów podczas wojny.158 Bóg, który nie mógł temu zaradzić był pisarzowi niepotrzebny i takie bezsilne, zwrócone ku sobie bóstwa umieszczał w książkach i opowiadaniach.

Lem wytaczał najwyraźniej logiczne, racjonalne i przejmujące argumenty, skoro wielu jego rozmówców dochodziło do kryzysu wiary oraz zbliżało się do lemonologii. Obirek przyznaje się, że poprzez rozmowę w listach z Lemem poczuł pokusę niewiary, co samego pisarza mocno zaniepokoiło (dobitnie znaczy to, że nikogo do ateizmu nie chciał skłaniać). Przytacza także historię o tym, jak przed ślubem Lem poddał się niechętnie obowiązkowej wtedy próbie nawrócenia i w tym celu przez jakiś czas przyjeżdżał do niego dominikanin. Finalnie zabroniono mu tego, gdyż
obawiano się, że straci wiarę.159

 

156 Bóg potrzebował Lema, [w:] http://wyborcza.pl/1,75475,5835377,Bog_potrzebowal_Lema.html, dostęp
22.05.2014.
157 Tamże.
158 Tamże.
Świadomość początku i końca wynikała u Lema z wnikliwej obserwacji świata, wspartej wykształceniem medycznym. Ta świadomość miała być obnażona przez rozwój naukowo- technologiczny. Nie uważał się za kaznodzieję nicości i nie postulował braku jakiejkolwiek siły stwórczej czy opatrzności – był przekonany, że po śmierci, podobnie jak przed narodzinami, niczego nie ma, a więc trzymał się biologicznego faktu początku i końca istnienia.160 Tym rozróżnieniem uzmysłowił mi, dlaczego nie mogłam we własnym przypadku do końca zgodzić się
na miano ateisty i stworzyłam pojęcie deistycznego ateizmu, czy też ateistycznego deizmu. Ja także nie chciałam, w duchu Arystotelesa, postulować braku istnienia jakiegoś pierwszego poruszenia lub też Poruszyciela, jakiejś siły stwórczej; logiczne rozumowanie nie pozwala nie założyć istnienia takowej. Uznałam, że ta pierwsza przyczyna po akcie stworzenia czy pierwszego ruchu umarła, skończyła się, rozpadła na nas lub przestała nami interesować, mieć z nami cokolwiek wspólnego. I to właśnie nazwałam ateistycznym deizmem. Podobnie jak Lem także nie wierzę w życie po
śmierci i doskonale pojmuję jego argumentację początek – koniec. Podobnie jak jego brak akceptacji takiego obrazu Boga, jaki postuluje chrześcijaństwo. Odnajduję też w sobie pewną niechęć do rozmawiania o swoim ateizmie, a nawet nazywania swoich poglądów ateizmem. Lem uznawał go za rzecz nacechowaną kojarzeniem z agresją komunistyczną; dzisiaj jest on po prostu
łączony z ignorancją, a ja takowej nie uskuteczniam.

Tak Lem wypowiadał się na temat wiary i postulowanych, boskich właściwości:

„Nauka nad religią ma tę przewagę, że się myli, ale potrafi jednak swoje błędy skorygować, mimo że fizycy wodzą się za łby. Wyznań jest wiele, ale każde chce udowodnić,
że jest jedynym. Nie potrafię dostrzec wyjątkowości, która powoduje, że powinna nastąpić konwersja z jednej wiary na inną. Nie mam potrzeby bronienia buddyzmu ani innych religii, których jest strasznie dużo. Wizje nieba są tak liczne, że można by na pisać książkę Porównawcza encyklopedia zaświatów. (…) nie mogę dać zgody na żadną postać osobowego kreatora — tu rzeczywiście jestem zakamieniałym ateistą — i odmawiając personalnych własności temu, co dało początek światu, dostrzegam równocześnie nieprzypadkowość bądź niedostateczne wyjaśnienie w akcie postulowania całkowitej przypadkowości powstawania życia, a więc i człowieka. (…) Spoglądając z pozycji Boga, należy powiedzieć, że dla niego bardzo niewygodną rzeczą byłoby odpowiadanie na
jakiekolwiek petycje cudami. Jak wiadomo, Pan Bóg jest wszechmocny i wszystko wie, a świat

 

160 Z Rozmów ze Stanisławem Lemem, Stanisława Beresia, 1987, [w:] http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,1560, dostęp 01.06.2014
stworzył doskonały i nawet guzik od gaci nie może nikomu spaść bez woli Bożej. [...] Nie można prosić o nic: ani o zdrowie, ani o pomyślność, ani o niepodległość ojczyzny. Gdyby bowiem Bóg naprawił coś cudem, oznaczałoby to, że rzeczywistość jest niedoskonała. Stan doskonały jest wtedy, gdy niczego nie trzeba naprawiać.”161

Lem z Bogiem nie chciał walczyć i nie uważał, że jakaś walka z nim wyniknie z czasem; sądził, że świadomość początek-koniec przebije się sama przez religijne ideologie jako kolejny etap rozwoju. Potrzeba, jaką ludzie żywią w związku z religią – braku końca istnienia, spotkania się z bliskimi, nadzieją, lękiem przed karą – była dla niego zrozumiała, lecz nie uważał ją za trwałą i niepokonaną przez rozum. Wydaje mi się, że uważał, że w tym względzie rozum zatriumfuje jako biegun stojąc naprzeciw religii, jednak nie będzie to zwycięstwo z wszech miar pozytywne, bowiem odniesie sukces razem z tym, co ujawniły np. błędy Internetu: ciemną, prymitywną stronę ludzkiej natury.

Lem uważał, że „rozum jest ostateczną sankcją etyki”162. Wierzył w takim razie, że ostatecznie sam rozum i rozumny instynkt moralny, niezależny od wiary (jaki sama postuluję), wystarczą i zaspokoją etyczne potrzeby w przyszłości. Dlatego łatwo mi sobie wyobrazić, jak mocno rozczarowywały go twory w stylu Internetu, ujawniające niegodziwość ludzką na światową skalę.

Fakt, że państwa zachodnie powoli uniezależniają się od instytucji religijnych, tradycje zaczynają się unifikować, a dogmaty religijne poddawane są coraz częstszym dyskusjom. „W skali całego globu 59 proc. ludności określa się jako wierzący, 23 proc. twierdzi, że są niewierzący, a 13 proc. definiuje się jako przekonani ateiści.” Najwięcej niewierzących jest w Chinach, a także w Japonii, Czechach i Francji. W Irlandii nastąpił drastyczny spadek odsetku wierzących; w Polsce
spadek ten jest umiarkowany, ale postępuje.163 Jak wpływa na to rozwój naukowo-techniczny?

Technologia i nauka zaczyna wieść prym w życiu coraz większej liczby ludzi na świecie, wypierając z miejsca informatora i zarządcy instytucje religijne; wytwarzana wspólnota globalna odbiera wiele funkcji wspólnotom religijnym. W Polsce niemal pozbawione cenzury mass media
śmiało łamią tabu, o jakich uparcie milczy Kościół. Lem doskonale zdawał sobie sprawę z tej słabości religii, która niejednokrotnie nie może sprostać walce z rewolucją naukowo-techniczną.
Chrześcijaństwo pozostaje przy odwiecznych dogmatach, którym wobec rozwoju nauki i techniki

161 Tamże.
162 Tamże.
163 Polska na 19 miejscu, [w:] http://ekai.pl/wydarzenia/raport/x57390/polska-na-miejscu/, dostęp 01.06.2014.
brakuje odpowiedzi na pytania, w jakie bez trudu zagłębiają się naukowcy. Ten rozłam był nieunikniony, a jego pogłębianie się właściwie jest nie do powstrzymania. Własne zasady większości religii świata uniemożliwiają im korygowanie czy poszerzanie pewnych odpowiedzi; nauka, nawet jeśli pomyli się gdzieś czy zabrnie w ślepy zaułek, może obrać niemal każdą nowa drogę ku naprawieniu błędu. A zdobywając więcej odpowiedzi niż religia, do tego zracjonalizowanych i pewnych może stać się przeciwnikiem, wobec którego religia będzie bezradna. Zwłaszcza, jeśli rozumienie moralności i etyki mocniej niż dotąd uniezależni się od przeświadczenia związania z wiarą.

Lem jako naturalista nazywał religię zbiorem nieempirycznych przekonań, zupełnie nieredukowalnych do empirii. Mówił, że religia to proteza, która ma oswoić z nieprzyjemną wizją niebytu. To pocieszycielka, na wzór niańki śpiewającej dziecku do snu, by koniec życia nie zdawał się tak olbrzymim, egzystencjalnym dramatem. Przemiana podmiotu w przedmiot, co towarzyszy
śmierci, jest traumatycznym doznaniem, którego potrzebę przełamywania Lem pojmował. Nieustanny posłuch religii daje przede wszystkim dotyczący każdego lęk przed śmiercią, a przynajmniej niepokój związany z perspektywą własnego końca. Pisarz wskazuje na coś bardziej znaczącego – nie sam lęk przed nicością, a poczucie niesprawiedliwego, niegodnego pomiatania ludzkim jestestwem. Społeczeństwa zachodnie, gdzie liczba wierzących spada, czy też sama religia traci na środkach wyrazu i znaczeniu, stają bezbronne wobec śmierci, nie wiedząc, co z nią począć, jak ją zakwalifikować. Cywilizacja ludzka tak długo tkwiła w religijnych wierzeniach i rytuałach,
że gdy zaczyna ich brakować, czy zaczynają być niewystarczające – napotyka nieprzekraczalną, pozbawioną znanego jej sensu pustkę.

Wierzenia religijne mają w sobie niezwykłe właściwości, niezwykłe jak na ludzką, eksperymentującą naturę. Nikt nie snuje tam domysłów, jak w nauce, ponieważ prawdy są od początku do końca objawione. Nikt nie przygląda się ich konsekwencjom, ponieważ te znane są tylko Bogu; nie sprawdza się ich także eksperymentalnie, bo jest to w znacznym stopniu niewykonalne. I właśnie rzecz z zasady swej obwarowana taką niepodważalnością pociąga ludzi. Chcą przecież mieć pewnik, którego nie można by w żaden sposób podważyć – pewność co do sensu własnej egzystencji oraz jej nieskończoności. Podobnie sam Bóg, który te niepodważalne prawdy nadaje, jest z natury swej nieosiągalny, niedostępny w żaden inny sposób, a tym samym w pewien naiwny, przynajmniej dla mnie, ale skuteczny sposób niepodważalny w równej, a nawet większej mierze, niż jego prawdy. Lema dlatego tak dziwiło postulowanie przez niektórych
duchownych bliższych kontaktów ze Stwórcą.164 Nie dziwiła go natomiast atrakcyjność założeń religii, choć sam wolał trudniejszą drogę perspektywy niczego, którą uważał za nieuniknioną w przyszłości. Przejawiał jednak daleko idącą nieufność wobec niekonsekwencji myślenia wierzących
– bo przecież wyłania się tu ogromna sprzeczność. Z jednej strony niepoznawalny, niedostępny Bóg, objawiony jedynie w absolutnych prawdach, z drugiej jego zaufani posłannicy, miliony kierowanych do niego monologów z przeświadczeniem prowadzenia rozmowy; mimo niepodważalności prawd – ich zdarzające się znoszenie, rozwijanie, metaforyzowanie. Lem nie widział w tezach na temat Boga tez naukowych, lecz analizował je tak samo jak tezy naukowe, by te liczne niekonsekwencje uwidaczniać.

Zauważył na przykład rozdźwięk ludzkiej tęsknoty za wolną wolą a determinizmem postulowanym przez chrześcijaństwo. Tak chciał Bóg, mówi wierzący, gdy dotyka go nieszczęście. Los, składający się z ciągu przypadków z perspektywy niereligijnej, wierny nazwie bożą wolą, lecz przecież jednocześnie jakimś głębokim, wewnętrznym instynktem odrzuca wszelkie próby sterowania nim przez innych, niezależnie, czy chcą dla niego źle, czy też dobrze. Niechętnie poddaje się systemom, wyliczeniom urządzeń, które starają się przyporządkować go czemuś, co go zadowoli. Co prawda w religii chrześcijańskiej istnieje furtka wolnej woli – lecz czyż i tak nie jest
ta „wola” przewidziana od początku do końca przez Boga?165 Istniejąca tu sprzeczność rodzi

możliwość wygrania w przyszłości tego ludzkiego buntu wobec determinizmu, zakorzenionego w ludzkiej naturze. Jeśli doszłaby do głosu wolności także pozareligijna intuicja moralna – ten bunt miałby spore szanse powodzenia.

Lem wypowiada się o Bogu, w którego mógłby uwierzyć, w Solaris: „Jedyny Bóg, w którego byłbym skłonny uwierzyć, to taki, którego męka nie jest odkupieniem, niczego nie zbawia, niczemu nie służy.”166 Taki Bóg byłby z natury swej niepotrzebny człowiekowi, mało: w pewnym względzie stanowiłby coś bardzo zbliżonego człowiekowi, jeśli nie takiego samego.

Pisarz nie uważał triumfu instancji rozumu nad ideą Boga jako zwycięstwa – przeciwnie, czuł się przegrany. Odrzuciwszy ideę personalnego kreatora świata stworzył w swym światopoglądzie dziurę, której nie mógł zapełnić, w którym ziało nic.167 Dlatego jest dla mnie pewnym, że w
żadnym wypadku nie życzył tej wewnętrznej pustki ludzkości, sądził jednak, że jest ona

 

164 Z rozmów ze Stanisławem Lemem, op. cit.
165 Tamże.
166 S. Lem, Solaris, op. cit., s.
nieunikniona, że finalnie czeka ją, nim być może zamieni się w coś innego, odkrytego lub

objawionego na nowo.

6. Nowa miłość

Człowiek jako istota społeczna z założenia nie może obejść się bez innych. Lem wiedział o tym i eksperymentował na tym polu, zmuszając niektórych swoich bohaterów do walki z omawianą stroną ludzkiej natury. Na przykład w Les Robinsonades (Doskonała próżnia) samotny na wyspie bohater kreuje towarzyszy i – choć są to jedynie wytwory jego wyobraźni – zaczyna pałać do nich czy to niechęcią, czy też odwrotnie: sympatią, a nawet pożądaniem. Mężczyzna ulega erotycznym odczuciom i fantazjom wobec stworzonej przez siebie, młodej towarzyszki. Mimo samotności, Sergiusz tkwi w pułapce kulturowych wyobrażeń, które przemawiają do niego nawet poprzez fantomowych współrozbitków. Te kulturowe naleciałości nie pozwalają mu na swobodne wyobrażenia, spychają je na pewne utarte tory. Sam umieszcza siebie w pułapce miłości, wymyślając swoją towarzyszkę – a przecież tkwi samotnie na wyspie. Staje się niewolnikiem swojej nieosiągalnej namiętności. Jest więźniem ruchów, uśmiechów i spojrzeń dziewczyny. Sergiusz popada w sprzeczności, jego relacje stają się chaotyczne, obsesja się pogłębia. Towarzyszka w jego umyśle staje się niedostępnym bóstwem. Zaczyna tworzyć niedbale tłumy
nowych postaci, jakby pragnąc wypełnić pustkę, co przypomina już czyste szaleństwo.168

Tłumaczy to niejako powstawanie wiary – gdy nie ma wokół nikogo, sytuacja życiowa zdaje się rozpaczliwa, bez nadziei powrotu, rozbitek tworzy postać, która staje się jego obsesją i nie porzuca jej nawet mimo jej kłopotliwości.169 Ale tłumaczy to przede wszystkim powstawanie związków emocjonalnych. Związanie się z drugą osobą dookreśla nas i stabilizuje niepewny los. Człowiek odczuwa palącą potrzebę polegania na kimś bezgranicznie, zaufania bez tabu, gdzie obnaży swoje lęki i słabości. Jednak życie ze sobą zawsze przynosi pewne rozczarowania i problemy – podczas gdy ideał wykreowany w umyśle można kochać bez obawy o to, jaki okaże się w realnym życiu. Czy to obraz Boga, czy ideału drugiej osoby u boku – zawsze jest bezpieczny i
można go bez przeszkód, z lubością adorować wewnątrz siebie. Zderzenie z namacalną rzeczywistością zawsze jest trudniejsze i – podobnie jak Lem napotkał rozpaczliwą pustkę, gdy odrzucił w sobie wiarę w rozumnego kreatora – ludzie w relacjach interpersonalnych coraz bardziej
niedomagają. Jeśli chodzi o związki damsko-męskie, mamy podobne problemy, co rozbitek Lema –

 

168 U. Dobrowolska, Miłość to fikcja, http://podteksty.amu.edu.pl/content/milosc-to-fikcja-ujecia-tematyki- erotycznej-w-doskonalej-prozni-.html, dostęp 03.06.2014.
nosimy w sobie obrazy ikon popkultury, perfekcyjnie wykreowanych i zrekonstruowanych retuszem, makijażem oraz operacjami gwiazd kina, przepełnieni jesteśmy romantycznymi wyobrażeniami z kinematografii i literatury. Coraz mniej związani z realnością także poprzez Internet, z o wiele większym trudem, niż wcześniejsze pokolenia znajdujemy partnerów i utrzymujemy związki. Robinson poprzez swoją fantomową towarzyszkę spełnia topos obecny od dawna w zachodniej kulturze – idealnej kochanki.170 Niedostępnej, a jednocześnie, w której realność i doskonałość nikt nie wątpi. W XXI pierwszym wieku żyjemy otoczeni takimi tworami – ideałami, ku którym rozpaczliwie chcemy dążyć i przez które popadamy w kompleksy,
podsuwanymi nieustannie wizjami bogactwa, gigantycznymi zasobami Internetu, w którym przecież nie istniejemy realnie. Trudno nam przez to pokochać niedoskonałość i być w pełni zadowolonymi ze swojego życia. Nie jesteśmy też usatysfakcjonowani życiem emocjonalnym ani seksualnym wobec epickich miłosnych historii i wszędobylskiej już dzisiaj pornografii oraz wyretuszowanej nagości.

W podobny sposób, jak dzisiaj, na piedestałach pielęgnuje się ideały i doskonałość, obok takowego piedestału stoi zdaje się inny, gdzie z uporem tkwi pewna ślepota związana z miłością. Składa się to na krajobraz ze skrajności. Każdy zdrowy człowiek kocha samego siebie i ma siebie gdzieś w okolicach szczytu priorytetów. Człowiek XXI wieku coraz bardziej sobie pobłaża; być może ma to związek z gigantyczną przepaścią pomiędzy zwykłym, szarym człowiekiem i jego
życiem a opiewanymi ideałami. Droga do uszlachetniania, ulepszania siebie i zdobywania wyników pracy nie wydaje się dziś tak atrakcyjna, jak jawiła się w wiekach wcześniejszych. A nie widząc potrzeby niwelowania własnych wad i stymulowania się do działania trudniej jest stworzyć związki i rodziny.

Podobnie też jeśli chodzi o osoby, które się kocha. Na przykład można wziąć Idiotę (Doskonała próżnia) Lema. Opowiada on o rodzinie z upośledzonym dzieckiem, które w miarę upływu wieku staje się coraz niebezpieczniejsze. Przybywa mu siły, lecz nie rozumu. Jednak niczym Myszkin u Dostojewskiego – syn jest traktowany niby święty epileptyk. Rodzice chłopca interpretowali rzeczywistość na jego korzyść czy też korzyść własnych uczuć wobec niego, nawet po zamordowaniu przez niego babci. Przydawali sensu tam, gdzie go nie było, inteligencję odnajdywali w czynach jej pozbawionych. Upartość trwania przy własnym systemie interpretacji zachowania chłopca wygrywa ze strachem pojawiającym się w krytycznych momentach, prowokujących ten system do upadku. Z jednej strony wiedzą, że syn odbiega od normalności, z
drugiej przyporządkowują go jakiemuś świętemu, wyższemu porządkowi. Wierzą w niego podobnie, jak w Boga, co pozwala akceptować wszelkie dziwactwa i absurdy, nawet agresję. W tej historii, podobnie jak lemowskiego Robinsona, miłość może być ocalona tylko jako konstrukt, objawia się fikcją, a przynajmniej nie tak realnym uczuciem, jak powinna. Także tutaj pokazane jest, jak tworzy się religia – jak niezrozumiałe czyny stają się podwalinami wielkiej wiary i poczucia bycia wybranym.171

Zdaje się, że rzeczywista miłość bliźniego rozpada się dziś na różne miłostki, które więcej mają wspólnego z cielesnością, ucieczką, a nawet poddaństwem niż tym prawdziwym, wywodzącym się ze starożytności ideałem miłości drugiego. Joseph Conrad wspomina o ludziach, którzy są w stanie powiedzieć, że kochają kiełbasę; jednocześnie ci sami ludzie często potrafią stwierdzić, że kogoś nienawidzą czy życzą mu śmierci. Zataczamy koło, jakbyśmy wrócili do starożytności i nurzali się w hedonizmie, jednak gubiąc po drodze jego podstawowe założenia. Może zresztą cofamy się jeszcze dalej, w prehistorię, gdzie wyższych uczuć i powinności nie umiano ani określić, ani nazwać.

Czy na podstawie przytaczanych lemowskich utworów i ich interpretacji można orzec, że miłość jest przeinaczaniem świata? Niemego, zimnego świata pozbawionego ramion, jak pisał Marcin Świetlicki.172 Sądzę, że tak; okrutnym byłoby życie w świecie pozostawionym w naszej
świadomości w stanie surowym, czyli obojętnym, przypadkowym, osamotnionym i chaotycznym. Nie ma innych ramion, które mogłyby nas przyjąć, niż drugiego człowieka; nie ma żadnego głębszego sensu do udowodnienia we Wszechświecie, niż takie, które sami nadajemy. Jeśli zrezygnowalibyśmy z miłości i towarzyszących jej ideałów, nasz gatunek by nie przetrwał, dlatego taka rezygnacja nie jest możliwa. Jednak formy miłości i jej interpretacja zmieniają swe oblicze wraz z dynamicznymi zmianami ludzkiego świata. Niegdyś świat, bardziej niezrozumiały, mógł jawić się niczym okrutny, niezrozumiały Inny, któremu należy oddać cześć i umiłować w geście
obrony.173 Dziś, choć lepiej rozumiemy rzeczywistość, nadbudowujemy nad nią lawinowo kolejne i

chronimy się w nich z fałszywym poczuciem bezpieczeństwa przed przypadkowością i niesprawiedliwością świata. W takich warunkach przekształcają się także wartości rządzące relacjami międzyludzkimi; zostają wchłonięte lub odrzucone przez kolejne piętra ludzkiego uniwersum. Im bardziej jednak oddalamy się mentalnie od parteru – realizmu – jednocześnie
oddalamy się od własnej istoty, która tkwi tam, uwiązana fizycznością. Pojawia się ogromny

171 Tamże.
172 M. Świetlicki, Dom, [w:] http://poema.pl/publikacja/121840-dom, dostęp 20.05.2014.
rozdźwięk pomiędzy oczekiwaniami a rzeczywistością, o którym już wspominałam, co wikła uczucia i emocje w zgryzoty, niezgody i słabości.

O kochaniu idei umysłu mówiło także Solaris. Tym razem nie sam bohater wykreował kochankę; ocean zrobił to za niego, mało, zmaterializował obraz ukochanej, wyciągnięty z wspomnień bohatera. Jej rzeczywiste istnienie zostaje zakwestionowane w momencie badania próbki krwi, gdzie brak atomów – właściwie nie ma tam niczego. Co mówią te trzy ukazania miłości z Doskonałej próżni i Solaris? Zarówno ta umyślnie zainicjowana, ta związana z interpretacjami oraz wymuszona przez niepojęte działania oceanu udowadnia prym samego aktu kochania, najwyraźniej niezbędnemu umysłowi, nad samym miłości obiektem. Jak ujmuje to Urszula Dobrowolska:

„Lem w swojej twórczości pokazuje miłość w kontekstach dramatycznych momentów ludzkiej egzystencji, w sytuacjach, które stają się dla niego swoistym polem eksperymentalnym ludzkiego zachowania. Te laboratoryjne warunki pozwalają mu stawiać mocne tezy dotyczące kreowania poznawanej przez człowieka rzeczywistości na postawie zinterioryzowanych kulturowych i językowych schematów, jakimi jest zmuszony posługiwać się, zderzywszy się z niezrozumiałym, Innym. Miłość w takim ujęciu staje się twórczością, uczuciem skierowanym ku wytworom własnego umysłu, z bardzo wątpliwym tylko odniesieniem do zewnętrznej wobec kochającego rzeczywistości. Aby dojść do takich wniosków, Lem w sposób nowatorski czerpie z tradycji kulturowych toposów i mityzowanych postaci, jak Beatrycze, Lotta, czy
święci szaleńcy – pokazuje ich fundamentalny wpływ na wizję ukochanego. Każdy więc przedmiot miłości jest dla Lema z jednej strony tworzony przez kochającego, analogicznie do twórczości literackiej, z drugiej zaś zdeterminowany przez kulturowe i językowe stereotypy jakie ma w sobie. Miłość w twórczości Lema to fikcja, fikcja zakotwiczona w kulturze.”174

Jeśli zobaczymy miłość w takim kontekście, jasnym staje się, że przewartościowanie, zmiana czy też upadek kultury wpływa znacząco na miłosne wyobrażenia ludzkie. Dziś rodziny zakłada się później, najpierw kształcąc się, pracując czy po prostu „używając młodości”, a miłość cielesna wiedzie w ogólnej świadomości, kreowanej przez mass media, większy prym, niż ta głęboka. Znów odnaleźć można tu wpływ użyteczności, która to sięga do najprostszych instynktów i najbardziej fundamentalnych pragnień. Kultura użyteczności rozmywa pojęcie miłości i związane z nią poświęcenie przede wszystkim wewnętrzne, mentalne, a stawia na materializm i praktyczność.

Zakończenie

 

Osobiście praca i badania z nią związane pozwoliły mi sprecyzować własne obawy i problemy, związane z rewolucją naukowo-techniczną, których źródło nie było dla mnie wcześniej tak jasne i klarowne. Pomogła też ukierunkować moją własną twórczość ku silnemu stawianiu na wymiar etyczny. Dlatego pracowało mi się nad nią łatwo i żywię nadzieję, że stanowiła rzecz prostą w odbiorze, przyswajalną oraz ciekawą.

Tematem pracy były problemy etyczne w literaturze SF Stanisława Lema. Temat ten został rozwinięty w rozdziale drugim i trzecim oraz wzbogacony o treści rozdziału pierwszego, dotyczącego literatury science fiction w ogóle. Cztery główne postawione hipotezy zostały omówione i potwierdzone w stosownych miejscach w pracy. Przypomnę je:

1. Stanisław Lem w swej twórczości był doskonałym futurologiem.

Praca wielokrotnie wspomina i udowadnia trafność lemowskich przewidywań na wielu frontach. Podróże w kosmos, wynalazki, zmiany środowiskowe, badania naukowe, zanik wartości, przekształcenie się społeczeństw, kierunek rozwoju Internetu i różnych gałęzi technologii, o tym i nie tylko była wielokrotnie mowa w pracy. Choć Stanisław Lem nie utożsamiał się z futurologią, przewidywał i zawierał swoje rokowania w utworach, dzięki czemu nabierał autentycznego charakteru, dotyczyły naszej rzeczywistości, a nie tylko fikcyjnych światów.

2. Przewidywania dotyczyły zarówno kwestii rozwoju naukowo-technologicznego, jak i problemów moralnych i etycznych.

Lem okazał się wizjonerem na polu technicznym i etycznym; mówi o tym drugi oraz trzeci rozdział pracy. Przede wszystkim praca wskazuje na fenomenalne spojrzenie całościowe pisarza na rewolucję naukowo-techniczną i to, dokąd zmierza – po nie tyle złych, ile torach, nad którymi nie potrafimy w pełni sprawować kontroli. Składa się na to zarówno sam rozwój naukowo-techniczny, z materialnymi jego owocami oraz etyczne i moralne skutki ich użytkowania. Lem zwracał szczególna uwagę na człowieka i zmiany zachodzące w nim podczas rozwoju rewolucji naukowo- technicznej.

3. Priorytetem Lema było poruszenie problemów etycznych.
Wskazuje na to drugi rozdział – analiza twórczości, a następnie rozdział trzeci, który zagłębia się w osobę Lema, jego instynkt moralny, wrażliwość etyczną, pobudki kształtujące światopogląd i rozważania przyszłościowe. Tak jak wspominałam, w centrum rozważań pisarza tkwił człowiek, dlatego najważniejszym elementem rozważań Lema był fundament człowieczeństwa – kondycja etyczna. Pisarz starał się wyjaśnić, co dzieje się z etyką i moralnością w dobie rewolucji naukowo- technicznej, jakie powstają problemy na tym polu, w jaki sposób można ich uniknąć czy jak można by im zaradzić.

4. Trafność lemowskich przewidywań na polu etyki i moralności, wynikające z niezwykłej wrażliwości etycznej.

Potwierdzają to podrozdziały rozdziału trzeciego. Należy zaznaczyć, że są to tylko wybrane zagadnienia, na podstawie wybiórczej analizy utworów Lema w rozdziale drugim – pole manewru pisarza było większe i owocniejsze, niż udało mi się zawrzeć w pracy. W związku z tą trafnością pojawiła się konkluzja cywilizacji użyteczności, gdzie użyteczność to najwyższa wartość, spychająca na drugi plan uznawane od tysięcy lat cnoty. Trafne przewidywania Lema skłoniły mnie do wytoczenia takiego właśnie wniosku na temat dzisiejszej kondycji ludzkich wartości.

Trzeci rozdział miał być najistotniejszy i jak najbardziej łączyć perspektywy XX i XXI wieku, z naciskiem na czwartą postawioną hipotezę i sam temat pracy. Sądzę, że udało mi się w poruszanych tematach osiągnąć założone połączenie i wykazać to, co było dla mnie najważniejsze – fenomen Lema – wizjonera, Lema – konstruktora, Lema przestrzegającego i dobitnie zdającego sobie sprawę z potknięć i idących za nimi niebezpieczeństw rewolucji naukowo-technicznej. Przytaczanie jego spostrzeżeń i przewidywań dało wyraźny wniosek, płynący z całościowego spojrzenia na rozwój rewolucji naukowo-technicznej: nie panujemy nad nią, przez co stwarzamy dla samych siebie środowisko sprzyjające wynaturzeniom, degradacji, upadkowi dotychczasowych wartości. Jednocześnie brakuje nam czegoś równie wartościowego, czym moglibyśmy zastąpić to, co tracimy. Zamiast tego w miejsce cnót i dotychczasowych walorów relacji międzyludzkich tworzą się luki, zapychane przez rzeczy mało lub wręcz bezwartościowe.

Bibliografia:

Literatura przedmiotu:

1. Lem S., Bajki robotów, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012

2. Lem S., Dzienniki gwiazdowe, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002

3. Lem S., Eden, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1977

4. Lem S., Fantastyka i futurologia, tom 2, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1973

5. Lem S., Filozofia przypadku. Literatura w świecie empirii, Wydanie pierwsze, Wydawnictwo
Literackie, Kraków 1988

6. Lem S., Głos Pana, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984

7. Lem S., Golem XIV, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999

8. Lem S., Historia literatury bitycznej, Apokryfy, Kraków 1998

9. Lem S., Maska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1983

10. Lem S., Obłok Magellana, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1963

11. Lem S., Solaris, Wydawnictwo Literackie, Kolekcja Gazety Wyborczej, XX wiek, 2004

12. Lem S., Summa technologiae, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974

13. Lem S., Wizja lokalna, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1982

 

 

Literatura podmiotu:

1. Co jest, a co będzie. Rewolucja egzystencjalna i społeczny bezwład, [w:] Technika a społeczeństwo. Antologia, Warszawa 1974, t. 2

2. Filek J., Wstęp do etyki biznesu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001

3. Handke R., Odruch warunkowy Stanisława Lema, [w:] Nowela, opowiadanie, gawęda, pr. zbior. pod red. K. Bartoszyńskiego, M. Jasińskiej-Wojtkowskiej, S. Sawickiego, Warszawa 1974

4. Krywak P., Fantastyka Lema: droga do FIASKA, Wydawnictwo naukowe WSP, Kraków 1994

5. Lekiewicz Z., Filozofia Science fiction, Krajowa Agencja Wydawnicza

6. Mukoid E., Filozofia zła. Nabert, Marcel, Ricoeur, UNIWERSITAS, Kraków 1999
7. Płaza M., O poznaniu w twórczości Stanisława Lema, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2006

Publikacje prasowe:

1. Błoński J., Szanse science fiction [w:] Życie Literackie 1961

2. Chruszczewski Cz., Konstruktywna rola fantastyki naukowej, [w:] Nowe Drogi Nr 10/76

Publikacje internetowe:

1. Beresia S., Z Rozmów ze Stanisławem Lemem, 1987, [w:]
http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,1560

2. Cieślik K., Kiedy kultura przegrywa z postępem, [w:]
http://technopolis.polityka.pl/2011/kiedy-kultura-przegrywa-z-postepem

3. Dobrowolska U., Miłość to fikcja, http://podteksty.amu.edu.pl/content/milosc-to-fikcja-ujecia- tematyki-erotycznej-w-doskonalej-prozni-.html

4. Grochowiak S., Trzy wysokości, [w:] http://solaris.lem.pl/ksiazki/beletrystyka/powrot-z- gwiazd/368-trzy-wysokosci

5. Góra P. F. i Sławińska M., Bystry kurz, czyli wymyślanie prochu, [w:] jaktodziala.blog.onet.pl/2009/01/24/bystry-kurz-czyli-wymyslanie-prochu/

6. Historia gospodarcza, rewolucja naukowo-techniczna, [w:]
http://biznes.pwn.pl/index.php?module=haslo&id=3967498

7. Jarzębski J., Lustro, [w:] http://solaris.lem.pl/ksiazki/beletrystyka/solaris/30-poslowie-solaris

8. Jęczmyk L., Fantastyka naukowa, [w:] http://www.altamagusta.pl/t16.html

9. Krywak P., Problematyka miłosna w twórczości Stanisława Lema, [w:] Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis, Studia Ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia I, 2001, s. 138 [w:] http://sbsp.up.krakow.pl/article/viewFile/1067/pdf

10. Komentarz Lema, [w:] http://solaris.lem.pl/ksiazki/apokryfy/golem14/155-komentarz- golem14

11. Kozioł P., Stanisław Lem, [w:] http://culture.pl/pl/tworca/stanislaw-lem

12. Obirek S., Wiśniewska K., Bóg potrzebował Lema, [w:]
http://wyborcza.pl/1,75475,5835377,Bog_potrzebowal_Lema.html

13. Oramus M., Bogowie Lema, [w:] Pismo poświęcone Fronda, nr 34, 2004, s. 36-37 [w:]
http://pismofronda.pl/wp-content/uploads/Fronda34.pdf,

14. Polemizuję, [w:] http://przekartkowane.wordpress.com/2012/01/14/polemizuje/

15. Polska na 19 miejscu, [w:] http://ekai.pl/wydarzenia/raport/x57390/polska-na-miejscu/
16. Rosiński K., Wizja nauki w twórczości Stanisława Lema, streszczenie, [w:] http://solaris.lem.pl/o-lemie/prace/prace-dyplomowe/kamil-rosinski/560-wizja-nauki-w-tworczosci- stanislawa-lema

17. Skwarczyńska S., O pojęciu literatury stosowanej, [w:] jena.de/receive/jportal_jparticle_00104641;jsessionid=9453EF3268090E585001C889D805794E?la ng=en

18. Świetlicki M., Dom, [w:] http://poema.pl/publikacja/121840-dom