Summa Lemologiae

Książka niniejsza jest plonem dwóch sesji literackich poświęco­nych twórczości Stanisława Lema. Pierwsza odbyła się w Krako­wie, w auli Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz w Sali Mehofferow-skiej Wydawnictwa Literackiego, w dniach 15-17 listopada 1999, pod auspicjami Instytutu Filologii Polskiej UJ. Po upływie półro­cza odbyła się następna, polsko-niemiecka sesja: dwa dni w Szcze­cinie, dwa w Greifswaldzie (10-13 maja 2000), zorganizowa­na w ramach Polsko-Niemieckiego Forum Literackiego łączącego współpracą uniwersytety obydwu miast, a powołanego do życia staraniem profesorów Ulrike Jekutsch i Andrzeja Sulikowskiego.

Ponad czterdzieści referatów, jakie wygłoszono na dwuetapowej sesji lemologicznej, stanowi ważny dorobek rodzącej się na naszych oczach „lemologii". Wcześniej o Lemie pisano — i to nawet sporo, tak duża akademicka impreza wyłącznie jemu poświęcona odbyła się jednak po raz pierwszy. Zauważmy, że autorami referatów byli przeważnie badacze średniego i młodszego pokolenia, co dokumen­tuje wpływ Lema na generację „wnuków". Sam pisarz pojawił się na krakowskiej sesji, brał udział w dyskusjach, naszkicował kilka autointerpretacji, odpowiadał na pytania referentów i publiczności, a zatem wykroczył poza rolę „żywej ikony". Zresztą referenci trak­towali jego dzieło niekoniecznie z dbałością o wierność kanonicz­nym, bo przez samego autora potwierdzonym egzegezom.

 

Bardzo różnorodne były wygłaszane na sesjach referaty, ale można je od biedy pogrupować wokół kilku wyrazistych pól tema­tycznych. Najpierw będą to zatem teksty poświęcone generaliom o charakterze filozoficznym (Małgorzata Szpakowska, Andrzej Stoff, Jakub Z. Lichański, Maciej Michalski) i teologicznym (An­drzej Sulikowski, Barbara Zielińska). Za nimi idą szkice o sprawach filozofii bliskich, skoncentrowane jednak na problemach bar­dziej szczegółowych (Lidia Wiśniewska, Przemysław Czapliński, Jerzy Jarzębski). Są tu również teksty poświęcone pewnym zagad­nieniom teorii literatury, widzianym ze szczególnej, właściwej pi­sarstwu Lema perspektywy (Iwona Pięta, Mariusz Maciej Leś), a także rozważania z dziedziny szeroko rozumianej genologii (An-dreas Ohme, Christian Prunitsch, Ewa Szczepkowska). Pewnym zaskoczeniem dla pisarza mogłoby być dostrzeżenie w jego twór­czości rozbudowanej tematyki miłości i płci (Piotr Krywak, Małgo­rzata Glasenapp, Ulrike Jekutsch). Kwestii tej poświęca się w tym tomie znacznie więcej miejsca niż takim problemom obecnym tra­dycyjnie w science fiction, jak zagadnienie „obcych" (Istvan Csicsery-Ronay). Interesująco rysują się teksty poświęcone kwestiom komparatystyki i intertekstualności (Michael During, Piotr Micha-łowski, Jan Zieliński, Marcin Wołk) lub te, które omawiają tylko wybrane aspekty bogatej działalności pisarskiej Lema (Aleksander Fiut, Wojciech Kudyba). Na koniec stwierdzić trzeba — z pewnym smutkiem — że tylko dwóch autorów (Maciej Dajnowski, Bernard Korzeniewski) w takim stopniu opanowało język fizyki i biologii, aby ulokować swe referaty niejako na przełęczy pomiędzy dziedzi­nami, w świecie pogranicza humanistyki i nauk ścisłych, który bez wątpienia jest właściwą ojczyzną samego Lema.

Książka jest więc tylko po części taka jak jej bohater, choć wy­daje się równie jak on rozwichrzona i różnorodna. W istocie bar­dziej od swego „przedmiotu" oddana jest teorii: mniej zwraca uwa­gę na awanturnicze fabuły, więcej — na przygody intelektu. Z ty­mi ostatnimi nie zawsze poczyna sobie po myśli samego Lema. Szczególnie widać to tam, gdzie autorzy referatów sięgają po naj­nowsze języki teorii — takie na przykład, jak język feminizmu. Tu dochodzi do rozejść najbardziej spektakularnych, takich, które z trudem poddają się osądowi. Feministki mówią o Lemie rzeczy, które autora szczególnie rewoltują, ale ich teoretyczny dyskurs jest trudny do obalenia, sięga bowiem do motywacji psychoanalitycz­nych, a zatem funkcjonujących poza świadomością podmiotu dzia­łań. Jak się zdaje, Lemowi racjonaliście właśnie ten typ krytycznej egzegezy szczególnie trudno zaakceptować, bierze on bowiem w na­wias to, co autorowi najbardziej drogie: świadomą pracę dochodzą­cego do prawdy umysłu. Jego wyznawczynie ważą się za to twierdzić, że o pisarzu wiedzą rzeczy, o których on sam nie ma pojęcia, otwierają też całkiem nowe perspektywy lektury.

Książka jest przeglądem różnych metodologii i mód badaw­czych, na różnych też punktach twórczości skupia swą uwagę, co nam pozwala oglądać teksty Lema z wielu perspektyw, podziwiać ich rozwiązania filozoficzne, śledzić, w jaki sposób filozoficzna teo­ria zakotwiczona jest w obrazach świata, w działaniach bohaterów, jak wreszcie współpracuje ona z formułowanym równolegle świato­poglądem naukowym. Mniej tu może precyzyjnych wykładni po­szczególnych utworów, ale te, które są, dowodzą, jak wielkiej pracy trzeba, aby Lema czytać we wszystkich przekrojach jego zawrotnej intelektualnej komplikacji. Dowodzą też ponad wszelką wątpli­wość, że trud to opłacalny.
Z uwagi na ograniczone środki wybraliśmy do druku w niniej­szym tomie tylko teksty jakoś się „dopełniające", ale nawet i te artykuły musieliśmy skracać z uwagi na planowaną objętość książ­ki. W tym miejscu bardzo przepraszamy wszystkich Autorów za wynikłe stąd utrudnienia i konieczność ponownego redagowania ich tekstów. Przedstawiana Czytelnikowi edycja ukazuje się dzięki dofinansowaniu uzyskanemu z zasłużonej Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej. Równocześnie powstał film dokumentalny Stanisław Lem — przez Niemcy w kosmos literacki (2003), zawiera­jący między innymi rozmowy z pisarzem oraz przedstawiający rolę kultury niemieckiej w promowaniu twórczości Lema w literaturze powszechnej.

Ośrodek slawistyczny w Greifswaldzie, a więc prof. Ulrike Jekutsch ze swymi współpracownikami, redaguje wybór referatów, tym razem w języku niemieckim, dzięki czemu osiągnięcia kon­ferencji lemowskiej staną się dostępne dla osób zainteresowanych, a nie znających języka polskiego. .
Jerzy Jarzębski Andrzej Sulikowski