Paweł Okołowski

Paweł Okołowski (ur. 1963) – adiunkt, od 20 lat pracownik Zakładu Filozofii Religii w Instytucie Filozofii UW. Zajmuje się aksjologią i antropologią filozoficzną (magisterium z Elzenberga pod kierunkiem prof. B. Wolniewicza; doktorat z Bierdiajewa pod kierunkiem prof. Z. Musiała). Prowadzi w IF seminarium Elzenbergowskie i zajęcia z filozofii religii, wykłada też myśl Lema i rudymenty filozofii (na Polonistyce, Pedagogice i UO UW). Opublikował monografię Materia i wartości. Neolukrecjanizm Stanisława Lema (2010), książkę Między Elzenbergiem a Bierdiajewem. Studium aksjologiczno-antropologiczne oraz 80 artykułów i recenzji. W filozofii przyznaje się do racjonalizmu w jego odmianie antynaturalistycznej.

Prawie pół wieku temu niemiecki filozof Arnold Gehlen skonstatował pewien szczególny fakt. Napisał:

Zaszło coś, czego niemal nie zauważono, a co przecież jest niezwykłe: oto z filozofii wypędzono racjonalność, dla której filozofia była azylem przez dwa tysiące lat. Być może racjonalność dzisiaj przeniknęła w sam proces przemysłowy albo powędrowała do kilku pisarzy.¹

Dwie dekady wcześniej francuski prozaik z filozoficznymi ambicjami, laureat Nagrody Nobla Albert Camus odnotował fakt inny. Ujął go tak:

Dawni filozofowie (i słusznie) znacznie więcej myśleli, niż czytali. Dlatego trzymali się tak ściśle konkretu. Druk to zmienił. Czyta się więcej, niż myśli. Nie mamy filozofów, tylko komentatorów. (...) nadszedł wiek profesorów filozofii, którzy zajmują się filozofami. Postawa skromna i bezsilna zarazem. Myśliciel, który rozpocząłby książkę od słów: "Rozważmy rzeczy u początku", wystawiłby się na kpiny. (...) A jednak...²

A jednak, chciałoby się dokończyć, mamy Lema, z którego kpić trudno, nie chcąc samemu się ośmieszyć. A ten "rozważa rzeczy u początku". Ponadto, co zgodne z pierwszą konstatacją, myśl tego szczególnego literata, który był świadkiem procesu przemysłowego, charakteryzuje się rzadką dziś niepodatnością na bzdurę, czyli racjonalnością.

Stanisław Lem rozpoczął swą twórczą działalność mniej więcej w czasie, w którym tworzyli Gehlen i Camus. Od tamtej pory notujemy w światowej filozofii fakt jej instytucjonalnej eksplozji, ale również jej narastającej ideowej pustki. Mimo dziesiątków tysięcy filozoficznych profesur w drugiej połowie XX w. nie narodziła się myśl nowa i na miarę tej Wittgensteina, Poppera, Heideggera czy Freuda. Tym bardziej na uwagę zasługuje fakt, że światowy rozgłos zyskał w tym czasie polski pisarz. Przybył spoza uniwersytetu i spoza wszelkich gremiów nadających ton epoce, przynosząc myśl własną. To ona w istocie utwierdziła jego renomę, tak jak jego beletrystyczna wyobraźnia - dziś już nie tak popularna - ją wszczęła. Po gigantach w rodzaju Arystotelesa czy Wittgensteina w filozofii zwykle przychodzi ktoś skromniejszy, co nie znaczy, że nie genialny.

Filozofia Lema, chociaż zawarta w pismach, nie była dotychczas i nadal nie jest w całości widoczna. Krystalizuje dopiero na naszych oczach - w analogiczny sposób, w jaki przez wieki wynurzały się z manuskryptów inne systemy myślowe. Zgadza się to z ideą Filozofii przypadku, gdzie zostało powiedziane:

nowe dzieło "nie jest nim od razu", ale się nim dopiero, w obcowaniu z czytelnikami, staje.³

Dodalibyśmy, już nie słowami Lema, ale Poppera, że aby tak stać się mogło, dzieło musi być "księgą samą w sobie": "potencjalność bycia zrozumianym (...) czyni (bowiem - P.O.) z przedmiotu książkę"⁴. Zgodnie z wyżej przytoczonym, kontur doktryny wyłonił się już z czterdziestu milionów książek Lema, które przeczytał świat.

Czytaj więcej...

Czytaj więcej...