Maciej Dajnowski

• książki o Lemie

Książka prezentuje pracę doktorską, której ambicją było wykazanie, że pewne elementy pisarstwa Stanisława Lema mają charakter groteskowy.

"Groteska w twórczości Stanisława Lema"
Recenzent: Antoni Smuszkiewicz
Redakcja: Anna Smoczyńska
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
Rok wydania: 2005
Ilość stron: 212
Oprawa: miękka
Wymiar: 15.0x21.0cm
ISBN: 83-7326-303-9

Książka Macieja Dajnowskiego, mimo że niewolna od drobnych wad - pochopnych sądów, nieprecyzyjnych lub wzajemnie sprzecznych wniosków - okazuje się cennym opracowaniem ważnej gałęzi Lemowskiego pisarstwa. Rzetelnie omówiona jest przede wszystkim poetyka utworów tego autora opartych na grotesce: poszczególne elementy Lemowskiej stylistyki, personel, labiryntowa topika, budujące fabułę paradoksy - te jakości są precyzyjnie wypunktowane i dokładnie przeanalizowane. Bardziej pobieżnie potraktowane zostały struktury gatunkowe, co w świetle konkluzji całej książki trochę rozczarowuje. Trudno też uwolnić się od wrażenia, że mimo myślowej precyzji, sumienności badawczej, rzetelności bibliograficznej i ambicji autora książka nie prezentuje wyjątkowo odkrywczych wniosków ani interpretacyjnych rewelacji. Zaskakujące jest przecież to, że skądinąd słuszne wnioski Dajnowskiego na temat sensów i znaczenia twórczości groteskowej Lema na dobrą sprawę dałoby się odnieść do całości jego pisarstwa - tak jakby w konkluzji umykała badaczowi specyfika tych tekstów. Być może, winna jest lapidarność książki: liczy ona niespełna 200 stronic niewielkiego formatu. Trudno jednak odmówić wartości tej dobrze przemyślanej i napisanej rozprawie. Miejmy nadzieję, że podobnych, ambitnie zakrojonych prac o Lemie będzie więcej.

przeczytaj całą recenzję

Początek "Wyprawy pierwszej..." przywołuje oświeceniową wizję wszechświata jako sprawnie działającego mechanizmu: "Kiedy Kosmos nie był jeszcze tak rozregulowany jak dziś, a wszystkie gwiazdy stały porządnie poustawiane, tak że łatwo dało się je policzyć od lewej ku prawej albo z góry na dół, przy czym osobno grupowały się większe i bardziej niebieskie, a mniejsze i żółknące jako ciała drugiej kategorii poupychane były po kątach, gdy w przestrzeni ani śladu nikt nic znalazł wszelakiego kurzu, pyłu i śmiecia mgławicowego, w owych dobrych, dawnych czasach [...]"¹. Wszechświat tak ukazany stworzony został na wzór zegara i rządzi się prostymi, racjonalnymi prawami — to kosmos mechanicystyczny i deterministyczny. Ten wizerunek uniwersum ładu i harmonii odwołuje się do wyobrażenia natury w stanie pierwotnym, jeszcze nie skażonej (w domyśle — działalnością cywilizacyjną), pobrzmiewa zatem (w kpiącym tonie) także echem filozofii Jana Jakuba Rousseau. Opis operuje tu jednak czasem przeszłym, a retoryczne ukształtowanie pierwszego akapitu przywodzi na myśl tradycyjne figury słowne rozpoczynające baśń. Mamy więc do czynienia z topiką Złotego Wieku — czas akcji jest z punktu widzenia narratora czasem sprzed upadku, czasem mitycznym, baśniowym. Tym samym realność tego "przedustawnego ładu" jest poddana w wątpliwość — świat, w którym osadzony jest narrator w sposób zasadniczy odbiegać musi od uporządkowanej rzeczywistości fabuły. Przewrotność chwytu, jakim posłużył się Lem, polega na swoistym upodobnieniu sytuacji narratora do rzeczywistości, w której zanurzony jest czytelnik. Wyobrażenie "baśniowej" młodości wszechświata pokrywa się z przeświadczeniami, które na temat natury kosmosu żywiła nauka i filozofia europejska od czasów Galileusza, aż po rewolucję w fizyce, jaka miała miejsce z początkiem wieku XX. Paradoksalnie więc to, co na płaszczyźnie narracji może być postrzegane jako wyraz przekonania o powolnej degrengoladzie wszechświata, w świadomości współczesnego czytelnika daje się interpretować jako alegoryczny obraz dewaluacji niepodważalnych jeszcze niedawno praw nauki.

Czytaj więcej...

Wprowadzenie

Rozdział pierwszy. Tropy. Groteska Lema w oczach krytyki

Rozdział drugi. Groteska i jej relacje z fantastyką naukową

1. Groteska
2. Fantastyka
3. Science fiction

Rozdział trzeci. Język groteski Lemowskiej

1. Stara cyberownica na chronocyklu. O neologizmach motywowanych słowotwórczo
2. "Grąsy pokładłem nad kaloryferem". Neologizmy absolutne
3. Świąd, rewizor i odyniec. O roli neosemantyzmów
4. Ścigłe korabie i grzeczna jazda. Rola archaizacji
5. Nietypowe zestawienia wyrazowe i modyfikacje związków frazeologicznych
6. Czy słowo może być hybrydą? Próba podsumowania

Rozdział czwarty. Postać groteskowa

1. Tichy
2. Typy podejrzane, czyli o groteskowej karykaturze
3. Ohydek Szalej bezcześci szczątki śmiertelne. "Obcy" z Dzienników gwiazdowych o człowieku
4. Bladawiec, lepniak, bryja. Człowiek w oczach robotów
5. O degradacji, jej metodach i celach
6. Portret "obcego"
7. Robot, jaki jest, każdy widzi
8. Ugroteskowienie postaci
9. Antropomorfizm "obcych" i robotów

Rozdział piąty. Groteskowe monstrum

1. Uwaga, zły smok! albo Lemowskie Bestiarium
2 Ekologia gwiazdowa albo Fizjologus Lemowy

Rozdział szósty Labirynty rzeczywistości

1 Labirynt - locus horridus
2 Labirynt jaźni — przypadek tyrana Murdasa
3 Labirynt snów, widzeń, halucynacji
4. Labirynty informacji. Pamiętnik znaleziony w wannie

Rozdział siódmy. Nauka w zwierciadle groteski

1. Maszyna czasu, paradoks bliźniąt i "antynomia pradziadka"
2. Ewolucja i genetyka
3. Crawlem przez morze Diraca
4. Komu straszny demon Maxwella?
5. Nauka w zwierciadle groteski wnioski

Rozdział ósmy. Groteskowość a operacje na gatunkach literackich

Zakończenie. Antynomiczne modele poznania. Filozoficzny wymiar groteski Stanisława Lema

Bibliografia