• książki o Lemie

Monografia wpisuje twórczość Stanisława Lema w główne nurty polskiej prozy powojennej, w tym w pokolenie Kolumbów, prozę małego realizmu, prozę pacyfistyczną oraz rozrachunki inteligenckie. Pozostawiając na marginesie futurystyczne wizje, historię filozofii i dyskusje z oświeceniem, autorka koncentruje się na wątkach, które dotyczą dwudziestowiecznej historii, odnoszą się do konkretnych wydarzeń historycznych oraz biograficznych doświadczeń. W książce poświęconej śladom Zagłady Żydów lwowskich obecnym w prozie Stanisława Lema, kontekst historyczny obejmuje okres od XIX wieku, gdy rozpoczęła się polonizacja galicyjskich Żydów, aż do lat siedemdziesiątych wieku następnego, kiedy to pisarz był inwigilowany przez bezpiekę. Tło dla interpretacji powieści realistycznych oraz fantastyczno-naukowych autora "Cyberiady" stanowią także nieznane do tej pory fakty z biografii pisarza. Dzięki licznym kwerendom archiwalnym możliwe było uzupełnienie wiedzy na temat międzywojennych oraz wojennych losów rodziny Stanisława Lema oraz sprostowanie kilku najczęściej pojawiających się w jego biografiach błędów.

"Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema"
Recenzent: prof. dr hab. Andrzej Zieniewicz
Redaktor: Anna Rąbalska
Wydawca: Wydawnictwo Naukowe UAM
Projekt okładki: Katarzyna Swinarska
Rok wydania: 2016
Miejsce wydania: Poznań
Ilość stron: 240
Oprawa: miękka
Wymiar: 15.5x22.7cm
ISBN:978-83-232-3047-2

Hannah Arendt i science fiction

W kontekście Zagłady najczęściej przywoływanym przez badaczy tekstem Lema jest Prowokacja, czyli recenzja z nieistniejącej książki, której równie nieistniejący autor (niemiecki badacz) wyjaśnia główne założenia nazistowskiej polityki. Choć wydaje się, że w tej recenzji Lem przedstawił po prostu explicite własne poglądy[1] na temat "antropologii zła" i nazizmu, nie można zapominać, że wyłożył je po­przez całe spektrum zapośredniczeń, a niektóre wyrażone w Prowokacji poglądy stoją w sprzeczności z analizami zawartymi w jego wczesnych, pisanych zaraz po wojnie, książkach (na przykład na temat merkantylnego celu Zagłady). Ironia dotyczy nawet imienia i nazwiska autora, ponieważ nazwisko Aspernicus kojarzy się autorowi recenzji z Kopernikiem, a imię Horst nasuwa skojarzenia z "innym Horstem", czyli prawdopodobnie Horstem Wagnerem, dyplomatą III Rzeszy, odpowiedzialnym za deportację i eksterminację europejskich Żydów. Choć po wojnie został schwytany, udało mu się zbiec z więzienia do Ameryki Poludniowej[2]. Może też chodzić o autora hymnu NSDAP - Horsta Ludwiga Wessela. Uruchomiona tutaj lawina skojarzeń nie pozwala uchwycić pozycji osoby mówiącej oraz uznać wywodu przedstawionego w recenzji za tożsamy z poglądami Lema. Ponadto w publikowanych w "Tygodniku Powszechnym" w latach dziewięćdziesiątych felietonach autor ponownie komentował Prowokację:

Narrację próbowałem podnieść na rodzaj czarnych koturnów, by stworzyć i uwiarygodnić wrażenie - zresztą fałszywe - że Niemcom przyświecał cel diaboliczny wprawdzie i szatański, ale dający się jednak umieścić w jakiejś negatywnej transcendencji[3].

Czytaj więcej...

• Maciej Płaza

Coraz rzadziej trafiam na książki, o których mógłbym powiedzieć, że odzierają mnie z niewinności. Takie jak "Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema" Agnieszki Gajewskiej, wspaniała praca, która zawstydza badaczy Lema, bo pokazuje rzeczy dotąd przed ich wzrokiem ukryte, choć zarazem dziwnie jawne. Żeby je dostrzec i opisać, trzeba było erudycji naukowca oraz wnikliwości i intuicji dobrego biografa. Autorka przeczytała uważnie powieści Lema, przewertowała archiwa i niepublikowane listy, wypytała Barbarę Lem, wdowę po pisarzu, i pokazała jego twórczość w niespotykanym świetle: jako zapis traumy ocaleńca z zagłady lwowskich Żydów Lem niósł w sobie tę traumę przez cale życie, do końca czynił z niej materię swojego pisarstwa, lecz maskował to bądź robił bezosobowo. Miał powody: od pierwszych lat powojennych widział, że żydowskie pochodzenie to w PRL-u ryzykowny bagaż, Holocaust instrumentalizuje komunistyczna polityka historyczna, a o wydarzeniach lwowskich prawie wcale nie sposób mówić. Gdy więc pisał o Lwowie i wojnie - w ,,Wysokim Zamku", "Czasie nieutraconym", "Głosie Pana" - zacierał ślady, przeinaczał lub przemilczał fakty. Koszmar kilkuletniego ukrywania się na aryjskich papierach, likwidacji lwowskiego getta i absolutnej bezradności wobec śmierci najbliższych najpełniej, choć w sposób zaszyfrowany, odsłonił w powieściach s.f., zwłaszcza "Powrocie z gwiazd", "Edenie", "Niezwyciężonym" i "Pamiętniku znalezionym w wannie". Autorka tropi te ślady, przekonujące objaśnia, skąd bierze się mrok i groza tych utworów, tłumaczy aluzje autobiograficzne, wydobywa też z pisarstwa Lema postać najbliższego mu człowieka, ojca, lwowskiego lekarza Samuela Lehma, który przeżył Zagładę, lecz kilka lat po wojnie zabił go trud wojennych lat. Po tej książce nie sposób czytać Lema tak jak dotychczas. Jako wielbiciel pisarstwa Lema i jeden z tych, co obsiedli jego twórczość niczym mrówki filozofa, kłaniam się Agnieszce Gajewskiej w pas.

Recenzja w: Magazyn do czytania nr 3(22) 2016

Wprowadzenie

Science fiction?
Hannah Arendt i science fiction
Proza pacyfizmu nuklearnego
Białko
Biologia ewolucyjna
Fragmenty
Zbyt dużo historii
Bestiariusze

Część I. Lem(berg) land

Resentymenty a historia Żydów lwowskich
Podróż w czasie
Utracone miasto
Sanatorium
Figuren
Nowy Człowiek
Operation Reinhardt

Część II. Rozszczepienie

Portret wielokrotny
Portret wielokrotny - suplement
Getto
Ojciec
Angina pectoris i lekarz z innej epoki
Światy równoległe
Traktat o zapominaniu
"Dziedzictwo form nieobecności"

Część III. Zagłada w Kosmosie

Ocalony
Świadek
Mane tekel
Sny
Kadłubki
O co pyta Hamlet?
Selekcja robotów
Widma i duchy

Zakończenie

Nota wydawnicza

Bibliografia

Indeks nazwisk

Holocaust and the Stars. The past in the prose of Stanisław Lem (Summary)