„Diabeł i arcydzieło. Teksty przełomowe” zawiera 20 publikacji praktycznie nieznanych, ukazujących się po raz pierwszy w postaci książkowej, pochodzących ze „złotego okresu” publicystycznego Lema. Pozostałe teksty stanowią prezentację odkryć, idei i hipotez, będących solą twórczości Stanisława Lema. Tom między innymi obejmuje:

LITERATURA:

• Diabeł i arcydzieło: tytułowy esej, po raz pierwszy w formie książkowej, recenzja twórczości Tomasza Manna. Żarliwy moralitet i credo Stanisława Lema.
• Stochastyczny los dzieła: nowatorska koncepcja dzieła literackiego, potem wymyślona powtórnie i spopularyzowana przez Stanleya Fisha w postaci teorii rezonansu czytelniczego.
• Kariera falsyfikatu: bezkompromisowa dekonstrukcja twórczości Kosińskiego.
• Imię róży: teoria literatury w praktyce.
• Philip K. Dick, czyli fantomatyka mimo woli: jeden z nielicznych autorów SF, którego twórczość Lem cenił, nazywając go „wizjonerem wśród szarlatanów”. Teraz wszyscy kochamy i czcimy PKD, ale w czasach, gdy propagował go Lem, Dick był uważany za pisarza drugiej kategorii.
• Kosmos i fantastyka: pokazuje, jak literatura/kultura oswaja obszary, które wykraczają poza kategorie pojęciowe, jakimi operuje ludzki umysł.
• Zakończenie metafuturologiczne: kultura, jako proteza i urządzenie samooszukujące się, którego zadaniem było zapewnienie przetrwania gatunku.
• Unitas oppositorum: genialna analiza twórczości Borgesa, która zdaniem Lema stanowi jedność wykluczających się przeciwieństw.

NAUKA:

• Dialog II: błyskotliwa odpowiedź na pytanie, dlaczego nie można skopiować ludzkiego umysłu. To samo odkrywa Roger Penrose 20 lat później w „Nowym umyśle cesarza”.
• Wierzenia elektromózgów: Blade Runner 1960.
• Chaos i Ład: wspaniały tekst, który na podstawie intymnej relacji urzędnika bankowego, jego ciotki purytanki i sublokatorki, pokazuje jak zmieniał się nasz naukowy światopogląd. Historia nauki od Ptolemeusza do Heisenberga w pigułce.
• Szaleństwo z metodą: kolejna kultowa parabola Lema, który na przykładzie działań szalonego krawca pokazuje sposób działania matematyki, jako nauki.
• Wykład inauguracyjny Golema. O człowieku trojako: tutaj Lem proponuje nowatorskie spojrzenie na ewolucję i formułuje jej trzy podstawowe zasady, z których pierwsza mówi: SENSEM PRZEKAŹNIKA JEST PRZEKAZ. Kilka lat później w swojej głośnej książce „Samolubny gen” Dawkins dojdzie do tych samych wniosków.
• Otwarcie na świat: prorocza prognoza dotycząca rozwoju naukowego i ekonomicznego ludzkości
• Nauka i wiara: na przykładzie pigułki antykoncepcyjnej (która wciąż budzi emocje) Lem pokazuje relacje i kolizje pomiędzy nauką a wiarą, a przede wszystkim wyzwania przed jakimi stanie religia w miarę postępu naukowo-technologicznego. Najwyższy poziom ekstrapolacji kolejnych stadiów rozwoju cywilizacji, kultury i techniki.
• Inżynieria gwiazdowa: próba odpowiedzi z rozmachem na pytanie, czy człowiek zacznie kiedykolwiek działać w skali kosmicznej.
• Historia jednego pomysłu: Kosmos jako Gra, w której reguły, czy prawa fizyki zostały podyktowane przez samych graczy. Maszynopis nigdy niepublikowany!
• Zasada antropiczna: to jeden z tych tematów, do których Lem obsesyjnie wraca w swojej twórczości i próbuje go ugryźć z różnych stron. Kolejne podejście znajdujemy w tekście „Das kreative Vernichtungsprinzip. The World as Holocaust”.

FUTUROLOGIA:

1. Maszyna fantomatyczna: precyzyjny opis perspektyw i zagrożeń, związanych z wirtualną rzeczywistością, która u Lema nosi nazwę FANTOMATYKI. Gotowy scenariusz „Matrixa”.
2. Hodowla informacji: niezwykły projekt, który powraca potem u Lema w różnych wariantach, ale na razie nie doczekał się jeszcze realizacji
3. Das kreative Vernichtungsprinzip. The World as Holocaust: kosmiczna ruletka. Kreacja przez destrukcję, czyli ulubione przez Lema połączenie zagłady, przypadku i statystyki w jedną spójną naukową teorię.

O SOBIE:

Ten dział ma nieco lżejszy kaliber i wagę gatunkową, jest bardziej osobisty, dzięki czemu czytelnik dostaje trochę wytchnienia oraz może poznać prywatne oblicze autora.

SPIS TREŚCI:

KULTURA

• Diabeł i arcydzieło
• Stochastyczny los dzieła
• Kariera falsyfikatu
• „Imię róży”
• Philip K. Dick, czyli fantomatyka mimo woli
• Kosmos i fantastyka
• Zakończenie metafuturologiczne
• Unitas oppositorum
• Posłowie do „Niesamowitych opowieści” S. Grabińskiego

NAUKA

• Dialog II
• Wierzenia elektromózgów
• Chaos i Ład
• Szaleństwo z metodą
• Wizja filozofa na krze
• Otwarcie na świat
• Wprowadzenie w teorię kreacji
• Nauka i wiara
• Nauka ziemska i cywilizacje kosmiczne
• Wykład inauguracyjny Golema. O człowieku trojako .
• Inżynieria gwiazdowa
• Historia jednego pomysłu
• Kosmologia porównawcza
• Zasada antropiczna

FUTUROLOGIA

• Maszyna fantomatyczna
• Hodowla informacji.
• Bezpieczna technika bez niebezpieczeństwa?
• Granice przewidywania
• Prognoza rozwoju biologii do roku 2040 (w maju 1981 roku ogłoszona)
• Das kreative Vernichtungsprinzip. The World as Holocaust

O SOBIE

• O sobie
• Literatura i poznanie
• Do moich Czytelników
• Urząd Pegaza
• Moje trzy życzenia
• Moja lwowska biblioteka
• Przypadek i Ład
• Od ergonomiki do etyki
• Lektury dzieciństwa
• Wiedeń. Mrówka w ementalerze
• W krainie pamięci
• 10 życzeń na nowe tysiąclecie

Posłowie — Jerzy Jarzębski: Diabeł i ludzkie sprawy